Ikerne Zarate

Filosofia eta Letretan lizentziaduna da, eta EHUko Hizkuntza eta Literaturaren Didaktika departamentuko irakasle izan da 25 urtez. Hala ere, euskarazko haur eta gazteen literaturak egin du ezagun Mariasun Landa (Errenteria, 1949). Euskarazko haur literaturan Txan fantasma jo zuten lehenengo liburu modernotzat, eta Lizardi saria irabazi zuen horrekin. Ez da izan jaso duen sari bakarra, Krokodiloa ohe azpian liburua gaztelerara itzuli eta Haur eta Gazte Literaturako Espainiako Sari Nazionala ere irabazi zuelako 2003an; baita Eusko Ikaskuntza saria ere, 2014an, euskal kultura sustatzeko egin duen lanagatik.

30 liburutik gora ditu idatziak, eta errealismo kritikoaren sortzaile izan zen euskarazko haur eta gazte literaturan. “Kontzienteki, haur literatura ezberdina egin dut nik”.

Haur eta gazteentzako literaturak egin zaitu ezagun, baina noiz eta nola erabaki zenuen idazten hastea?

Filosofia ikasketak egin nituen Parisen, eta oso urruti nengoen haurtzarotik eta haur literaturatik. Hona itzuli, eta niretzat oso garrantzitsua izan zen erabaki bat hartu nuen: dena utzi eta euskara ikastea. Franco hil aurretik hasi nintzen hastapenetan zeuden ikastoletan; Zarauzko ikastolan, zehazki. Hainbat sortzaile bildu ginen bertan: Anjel Lertxundi, Joxe Antonio Ormazabal, Juan Martin Elexpuru, Manolo Urbieta… Sorkuntza handiko momentuak ziren, eta materiala sortu behar genuen. Euskaraz trebatu nintzenean, eskolak ematen hasi nintzen, eta ohartu nintzen ikasleek ez zeukatela irakurtzeko ezer. Nik betidanik izan nahi nuen idazle, baina ez haur literatur egile. Ikasleentzat materialak eta ipuinak sortzen hasi nintzen.

Trantsizioaren ondoren, 1982an atera nuen lehen liburua, ikastolan nik erabili nituen ipuinak bilduta. Ezohikoa da halako egoera, normalean lehen liburua argitaratzea kostatzen delako gehien, baina, nire kasuan, garai historiko harekin lotuta joan zen dena. Lizardi saria irabazi nuen Txan fantasma liburuarekin. Kontzienteki egin dut haur literatura desberdin bat, gerora errealismo kritikoa deitu zaiona.

Zer da errealismo kritikoa?

Errealismo kritikoak fantasia erabiltzen du inguruko errealitatea salatzeko edo zalantzan jartzeko. Euskarazko haur literaturan lehenengo liburu modernotzat jo izan da Txan fantasma; jauzi egin zuen orduan egiten zen haur literatura gainditzeko. Txan fantasma idatzi nuenean hautatu nuen haur literaturan berrikuntzak sartzea.

Iholdi inflexio puntua izan zen zure literaturan?

Berrikuntza izan zen Iholdi liburua. Minimalismoa nabarmendu daiteke hor, ahalik eta hizkuntza baliabide gutxienekin ahalik eta gehien esatea. Erronka hori jarri nion neure buruari, eta ate asko ireki zizkidan 2003an Espainiako Sari Nazionala jasotzeak. Ordurako, nire lana itzulia zuten beste hizkuntzetara.

Hamabost hizkuntzatara baino gehiagotara, gainera.

Bai, eta ezohiko hizkuntzetara, gainera: koreera, greziera, arabiera, txinera, galiziera, katalana… Aitortu beharra dago garai hartan gaur egun ez dagoen harremana edo elkartasuna zegoela estatuko hizkuntza gutxituen artean.

Salaketarako tresna da errealismo kritikoa, ezta? Ikasle zinela, Parisen sortu zitzaizun salatzeko gogo hori, 68ko Maiatzeko mugimenduaren harira?

1968ko udazkenean heldu nintzen Parisera, baina 1970eko hamarkadara arte iraun zuen 68ko Maiatzak. Parisen izan nintzen lau urteetan, unibertsitatean, bete-betean bizi izan nuen garai hartan sortutako giroa eta ideologia. Ez nuen egin azterketa bakar bat ere, eta hori da 68ko Maiatzaren ondorioetako bat. Nik nire eskoletara eraman izan dut gero hori; ikasi nuen bezala irakatsi izan dut nik. Literatura eman izan dut, eta egia da gai horrek ez duela eskatzen azterketa, medikuntzak eskatzen duen neurri berean. Etengabeko kontrolarekin, lanen bidez, azalpenen bidez ebaluatu daitekeela uste dut.

Ikasle orok inoiz amestu duen irakasle prototipoa zara, beraz.

Ez dakit hala naizen. Aurreko galderara itzulita, Parisen bizi izandakoak, ziurrenik, izan du eragina nire idazteko moduan, halakoak zirelako garaiak: oso mugituak eta dena zalantzan jartzekoak. Franco hil ondorengo urteetan, errealismo kritikoa izena eman nion egiten nuenari, nahiz eta ez nekien existitu ere egiten zenik. Baina, konturatu gabe ere, korronte bateko partaide izan gara gu. Errealitateaz hitz egiteko beharra sentitu nuen haur literaturan, baina ez edozein modutan. Gai larriak aipatu nahi nituen, serioak edo zer pentsa ematen zutenak, eta nire lan gehienen bukaerak ez dira izan erabat zoriontsuak. Hor bazeuden ezaugarri urratzaile batzuk. Jakina, egungoak baino askoz garai interesgarriagoak ziren ordukoak, baita literarioki ere. Ezohiko gauzak onartzen ziren.

Gaur egun, zailagoa al da hori?

Bai. Susmoa daukat gaur egun askoz ere ilunagoa dela, eta errealismo kritikoa demode gelditu dela. Itzuliko da, agian, literaturan eta errealitatean ere beti egoten direlako zikloak, olatuak. Fantasiazko olatu izugarria pasatu dugu azken hogei urteotan. Errealismoak ez dauka interesik literaturan.

1970eko hamarkadan nolatan erabaki zenuen Euskal Herrira itzultzea eta euskalduntzea?

Nekez euskaldundu nintzen. Garai hartan ez zegoen metodologiarik, eta ezta irakasle prestaturik ere. Une hartan murgiltze prozesu soila geneukan euskalduntzeko, eta hala egin nuen. Asko inbertitu nuen horretan; nire tituluak-eta baztertzea erabaki nuen une batez, garaje batean euskara ikasteko. Nik orduan ez nekien zer gertatuko zen hizkuntza gutxitu horrekin. Gerora, aukera izan da euskalduna eta alfabetatua izatea. Egia da oso idealistak ginela. Gure belaunaldian indar handia zeukan idealismoak; ez genuen begiratzen zahartzaroan kotizatuko genuen edo ez… Asko aldatu da egoera. Politikoak ziren gure erabakiak.

Zer izaten da zailena idazteko prozesua hasten denean?

Den bezala idazten du norberak. Nik ezin ditut bereizi nire bilakaera, nire sentimenduak, nire ideiak, nire alde txarrak… Horrekin abiatzen zara idazten hastean, eta horregatik da sorkuntza. Literaturak badu bilaketa baten forma. Udazkenean kaleratuko dudan liburuan badut nire liburuetan azaltzen diren animaliei buruzko autoazterketa bat. Idazteko garaian ez nuen egin gogoetarik; gerora hausnartu dut. Arkakusoa, elefantea, apoa… Nire ipuinetan betidanik agertu izan dira animaliak. Teorikoagoa naizelako, irakaslea naizelako, gaur egun gai naiz animalia horiek hor zergatik dauden aztertzeko; nitaz hitz egiten dute. Ni arkakuso sentitu izan naiz askotan; beldurrezko apo hori ere sentitu izan dut nire baitan; elefante ere sentitu izan naiz, tamaina handiko elefante; eta txori baten bihotza daukat. Urte hauetan guztietan idatzi egin dut, eta gerora iritsi da hausnarketa.

Zein eragin izan dituzu, izan badituzu?

Zorionez, badauzkat eraginak; harroa izatea litzateke bestela [barrez]. Background horretan egoten da irakurritako guztia. Azken urteotan ohartu naiz Bibliaren Itun Zaharreko istorioek markatu egin zutela nire haurtzaroa; historia zoragarriak dira. Eragin handia izan zuten historia liburu batzuk irakurri nituen txikitan, baina, funtsean, historia sakratua ikasgaia geneukan guk, eta horren eragina sumatzen dut nik. Irudimen eta fantasia leherketa izan zen hura, sinesmena kenduta, ez duzulako zertan sinistu.

Frantziako literaturak ere eragin handia izan du nire kasuan; Simone de Beauvoir guztia irakurria daukat, Jean-Paul Sartre ere bai, eta klasikoak; frantsesak zein espainolak. Haur literaturan, berriz, Christine Nostlinger izan zen nire eredua. Ate eta leiho pila bat ireki zizkidan idazle horrek. Harengandik jaso nituen arazo errealak modu dibertigarrian, umoretsuan eta fantasia ukituarekin lantzeko gakoak. Zoragarria da haren lana.

Haur eta gazteen literatura irakasle izan naizen aldetik, klasiko askok eragina izan dute nigan; nire maisu eta maistrak horiek izan direla aitortu beharra daukat. Heldu garaian egindako berrirakurketetan ohartu naiz liburu askok duten garrantziaz. Esaterako, liburu sakon eta serioa da Peter Pan eta Wendy. Zoritxarrez, Walt Disneyk hartu ditu klasiko horiek guztiak eta bere bertsioak egin ditu. Horiek egin dira ezagun. Miresten dut James Matthew Barrieren umore fina, bere pertsonaiei egiten zien azterketa psikologiko izugarria, eta horregatik aipatu dut Peter Pan eta Wendy, baina beste autore klasikoak ere berreskuratu ditut heldutasunera iristean; klaseetan gomendatu izan dizkiet ikasleei, haiekin asko ikasi dudalako. Irakurle izatea da idazle izatea. Erabat lotuta dago irakurtzea eta idaztea; beste liburu batzuek izaten dute eragina norberarengan, eta, besteen irakurketekin, garapena izaten dugu ibilbide literarioan. Ez dut uste irakurtzen ez duen idazlerik dagoenik; are gehiago, adinarekin findu egiten dira gehienak, bikaintasuna bilatzen da, eta baita literaturan ere; ez gaude txorakeriak irakurtzeko. Nik bi atal ematen dizkiot liburuari; interesatzen ez bazait, adio.

Zure familiak denda bat izan zuen Errenterian, eta zure liburuetan presente dago hori, ezta?

Erdiko kalean Etxebeste janari denda izan zuten izebek. Eragin handia izan du nire familian. Orain gutxi hil zen Joxepi [Etxebeste], izeba, Joxepi dendaria-ren protagonista. Izebari oparitzeko idatzi nuen liburua, baina gerora izugarri ondo funtzionatu du hizkuntza askotan, gai unibertsal bat ukitu nuelako konturatu gabe. Umeek oso ondo dakite denda txiki bat zer den; hemen, Japonian eta Ukrainan. Valentziatik [Herrialde Katalanak] deitu zidaten iaz, La Union Gremial del Pequeño Comerciotik, lan hori berriz argitaratzeko eskatuz. Tokiko saltokiak bultzatu nahi zituzten. Han izan nintzen La botiga de la Pepa liburuak sinatzen.

Udalak duela zortzi urte jarri zituen martxan Mariasun Landa sariak. Zer sentitzen da norberaren izena duen lehiaketarekin?

Pozgarria da, baina nire izebak gogoan izanda, batez ere. Nik 3 urterekin alde egin nuen Errenteriatik, baina badakit eurentzat garrantzitsua izan zela, errenteriarrak zirelako eta izate hori sakontasunez bizi zutelako.

Zehazki, noiz kaleratuko duzu hurrengo liburua?

Irailean argitaratuko dut Txikiaren handitasuna literaturan saiakera. Urte askotako hitzaldi eta artikuluak bildu ditut bertan. Apaltasun estilistikoaz mintzo da. Asko estimatu izan dut beti, haur literaturan, batez ere, oso hitz errazak baina eduki handikoak bilatu behar izaten direlako. Aldarrikapen estilistikoa da.