Betiko kale izenak eta betiko gurutzeak dira askorentzat; gutxik dakite zein lotura duen euren herriko Nafarroa kaleak Francoren tropak Gipuzkoara sartu izanarekin, edo nor omentzen duen iganderoko mendi bueltan ukitzen duten gurutzeak. Nabariago edo ezkutuago, herri askotan gelditzen dira oraindik frankismoko ikurrak; Eusko Jaurlaritzak haien zerrenda osatu berri du, eta Eudelekin adostu nahi du zer egin horiekin.
2007an onartu zuen Espainiako Kongresuak Memoria Historikoaren Legea; eraikin publikoetatik ikur frankistak kentzeko agindua ematen du arau horrek, eta baita gobernu autonomikoei eta udalei ikurrak antzematekoa ere. Eusko Jaurlaritza lau urte geroago hasi zen zeregin horretan; iazko maiatzean ekin zion kaleetako arrastoak zerrendatzeari.
Arabako, Bizkaiko eta Gipuzkoako herri handienak aztertu dituzte batik bat, leku horietan aztarna gehiago egon daitezkeelakoan; ikur bereziak, kale izendegiak eta frankismo garaian eraikitako etxebizitzetako plakak arakatu dituzte. “Baliabideak ahal bezain ondo aprobetxatzeko”, herri batzuk alde batera utzi dituzte; etxebizitzetako plakak ohikoagoak direnez, ikur bereziak dituztenak lehenetsi dituzte. Arrasto gehiago topatu dituzte garai horretan industrializazioarengatik hazitako herrietan; horregatik, Urola Kostan baino herri gehiago aztertu dituzte Donostia aldean eta Debabarrenean.
Hainbat talde eskuindar izan ziren 1936ko estatu kolpea prestatu zutenak; errepublikazaleekiko aurkakotasunak batzen zituen, baina, hortik aurrera, baziren desberdintasun nabarmenak euren artean. Monarkiaren aldekoen, karlisten, falangisten eta tradizionalisten artean ere egon ziren tirabirak; bakoitzak bere ikurrak erabili zituen ustez zegokion espazioa markatzeko.
1. Donostia aldea
Donostian ez dute ikur frankistarik topatu; bai, ordea, garai horretan Francoren aldekoek ipinitako hainbat kale izen. Aurretik Ategorrieta etorbidea zena, esaterako, Nafarroa etorbidea da gaur egun, Gipuzkoako konkistan Francoren alde aritu ziren tropa nafarren omenez. Antigua auzoko Zumalakarregi etorbidea eta Miramongo Oriamendi pasealekua karlisten ikurrak dira; Erregina Erregentearen kalea, Alfontso XIII.aren plaza eta Antiguako Erregezainen kalea, berriz, monarkikoenak.
Frankismoa hasterako, Donostian jada biztanleria dentsitate handi samarra zegoen; horregatik, inguruko herriak izan ziren 1950eko hamarkadatik aurrera gehien hazi zirenak, industrializazioaren eta migrazioen ondorioz. Andoain, Pasaia eta Errenteriako hainbat auzo Francoren gobernuaren diru laguntzekin eraikitakoak dira; askok daramatzate INV eta OSH akronimodun plakak, haiek finantzatu zituzten Etxebizitza Ministerioren eta frankismoko sindikatuaren adierazle gisa. Errenteriako Alaberga auzoa (1) eta Donostiako Herrera (2) horren adibide dira; plaka ugari daude oraindik etxe horietan.
Hernanin kale bakarra falta da izena aldatzeko: Nafar kalea. Etxeetako plaka gehienak ere kenduta daude. Oiartzunen ez dago garai hartako izena daraman kalerik; bai, ordea, Gipuzkoako ikur frankista garrantzitsu bat: Francoren aldeko oiartzuarrak eta Jose Antonio Primo de Rivera omentzen dituen monumentua. Andoainen, gainera, esanguratsuak dira Buruntza eta Belkoain mendietako gurutzeak, eta Nafarroa zubia (3).
2. Bidasoa
Irun 1936ko Gerraren aurretik ere bazen nahiko herri handia, baina 1950eko, 1960ko eta 1970eko hamarkadetan asko egin zuen gora bertako biztanleriak. Gipuzkoako konkistan, gainera, erabakigarria izan zen Irungo bataila.
Ikurrak ez, baina plakak gelditzen dira garai hartan eraikitako etxe askotan. Hainbat kalek ere badute oraindik frankistek martiri edo erreferente gisa hartutako pertsonen izena; besteak beste, Ortiz de Zarate, Telletxea Jenerala, Bergaretxe Jenerala, Mourlane Mitxelena eta Manuel Aznar Enbajadorea kaleek.
3. Tolosaldea
Tolosan, gaur egungo Nafarroa etorbidea eta Zumalakarregi pasealekuari 1936an jarri zieten izena. Karlistek herri horretan zuten indarra zela-eta, Tolosako Nafarroa etorbideko errotuluak (4) ziren gaztelaniaz eta euskaraz zeuden bakarrak: Avenida de Navarra / Naparrua’ko Ibiltegia zioten, eta horietako bat duela oso gutxira arte egon da etorbide horretako mutur batean.
Papergintzari esker, beste herrietan baino lehenago hasi zen industrializazioa Tolosan, XIX. menderako. Horregatik, XX. mendearen erditik aurrerako hazkundea ez zen hain nabaria izan. Oraindik gelditzen dira garai hartako etxebizitza batzuetako plakak, eta bereziki deigarria da Almirante Rekalde kaletik ikus daitekeen harrizko xafla handia; frankismoaren sindikatuak P. Zabala Kapitaina Taldea izenez bataiatutako etxe multzoaren fatxada batean dago ikur hori.
Gainontzean, Eusko Jaurlaritzaren txostenaren arabera, “ikurrak kentzeko lan handia” egin dute Tolosan, eta ez da bestelako arrasto frankistarik gelditzen.
Tolosak eta Donostiak izan ez zuten biztanleria hazkundearen zati batek Villabonan topatu zuen lekua; horren adierazle dira orduko etxebizitza blokeak, eta horrela sortu zuten Oriamendi auzoa —Oriamendiko Martxa karlismoaren ereserkia da—. Ikurrik ez da gelditzen, ordea.
4. Goierri
Oro har, arrasto gutxi topatu dituzte Goierrin. CAFen garapenari esker, gune industrial garrantzitsua izan da Beasain, eta hango biztanleria bikoiztu egin zen 1950etik 1970era. Hala ere, ez da frankismoko Etxebizitza Ministerioaren plakarik gelditzen. Ordizian ez dute batere arrastorik aurkitu, ezta etxeetan edo kale izendegian ere; bai, ordea, Zumarragan (5). Urretxun bezalaxe, frankismo garaiko urteak erabakigarriak izan ziren herriak gaur egun daukan forma hartzeko, eta badira oraindik plakak dituzten etxeak; Legazpi auzunekoa da handiena.
5. Urola Kosta
Azterketa egiterakoan, ez dute askorik aztertu Urola Kosta, industriagatiko hazkunde handiegirik izan ez duen eskualdea delako. Soilik Zarautz hartu dute kontuan, eta hor ere ez dute ikurrik topatu. Kale izendegia aldatuta dago guztiz, eta Nafarroa kaleak ez du frankismoan jatorria. Arrasto bakarrak Langako plazako (6) etxebizitzetako plakak dira; zati batzuk estalita dituzte xafla horiek, baina Etxebizitza Ministerioaren ikurrak ikus daitezke.
6. Debabarrena
Jaurlaritzaren txostenaren arabera, Eibarren egin dute frankismoko arrastoak kentzeko “lanik sakonena”: kale izendegian ez dute ezer topatu, eta Barrena kaleko bi etxetan bakarrik daude plakak. Akondia mendian, ordea, bada Matias Zaragozano erreketearen omenezko gurutze bat, idazkunik ez daraman arren.
Elgoibarren arrasto gehiago topatu dituzte. Pedro Muguruza arkitekto frankistaren omenezko kale bat dago herri horretan, eta bere izena daraman etxe multzo bat ere bai —harrizko plaka handi bat dago bertan—; Morkaiko mendian ere bada errekete baten omenezko gurutze bat, eta hainbat etxek daramate frankismoko xafla.
Mutrikun (7) soilik Azkiaga eta San Migel kaleetan daude halakoak, baina lau kalek daramate izen frankista: Jose Maria Altzibar, Eulogio Ulazia, Modesto Txurruka kaleek, eta Txurruka Tenienteen etorbideak, zehazki.
7. Debagoiena
Arrasateko industriak gorakada handia eragin zuen eskualde osoko biztanlerian; garai horretako etxe ugari daude inguruko herrietan ere. Eusko Jaurlaritzak emandako datuen arabera, Aretxabaletan Bedarretako San Migel kaleak soilik ditu plakak. Bergaran hiru kaletan daude, eta Arrasaten (8), bederatzitan.
