Julene Frantzesena

Ohikoa da Azpeitian hitanoa entzutea. Ohikoa da gaztetxoek, helduek nahiz nagusiek kalean eta etxean hitanoa erabiltzea. Dena den, aski jakina da gizonek emakumeek baino gehiago erabiltzen dutela, eta Garbiñe Bereziartuak (Azpeitia, 1977) eta Beñat Muguruzak (Irun, 1987) kezka horretatik abiatuta hasi dute Azpeitiko hitanoaren erabileraren inguruko ikerketa.

Bereziartuaren arabera, hitanoaren egoera, oro har, “oso kaskarra” da Euskal Herrian, baina hark dioenez, Azpeitia da hitanoa osasuntsuen dauden herrietako bat. “Baina Azpeitian ere ez dago erabat salbu”. Ondorengoak sortzen die kezka bi ikerlariei: mutilen artean edo mutilei hitz egiteko asko erabiltzen dela hika, baina emakumeen kasuan, ez hainbeste. Bi ikerlarien ustez, hitanoaren azterketa egiteko “toki aproposa” da Azpeitia, eta halaxe ekin diote lanari.

Azpeitiarra da Bereziartua, eta hark bertatik bertara bizi du hitanoa herrian hartzen ari den joera. Muguruzak, Irungoa izanik, “beste modu batera” bizi du hitanoa. “Oso bestelakoa da Irungo egoera. Han, kalean norbait euskaraz entzunez gero, ezagunen bat izaten da normalean”. Dena den, hitanoa ikasteko beharra sentitu zuen, eta halaxe egin ere: “Norbaitek hika egin eta nik zuka erantzun behar izatea… Iruditu zitzaidan ez nintzela haiei kode berean erantzuteko gai, eta horregatik hasi nintzen ikasten”. Gaur egun, “Irunen gertatu den aldaketa demografikoa tarteko”, galdu egin da hitanoa erabiltzeko ohitura, baina Muguruzak dozena bat lagunekin hitz egiten du hika egunerokoan.

Hitanoaren inguruko azterlanak egin izan dira, baina, Bereziartuaren arabera, “ez modu sistematizatuan eta sakonean”. Hori dela eta, hiruzpalau urteko ikerketa egingo dute bi irakasleek, euren ustez hitanoak badituelako aztertu ez diren hainbat arlo. “Ikerketak nazioartean ere izan dezake sona, oso esanguratsuak direlako hitanoaren ezaugarri batzuk. Adibidez, zergatik mantentzen da toka hain indartsu eta noka ez? Emakumeek zergatik erabiltzen dute hitanoa gutxiago? Hor arakatu behar dugu, zer gertatzen den jakiteko”, azaldu du Muguruzak. Antzera hitz egin du Bereziartuak: “Nahiz eta ez jabetu eta herritarrek hitanoa gauza lokaltzat izan, nazioarteko interesa du”. Muguruzak dioenez, hartzailearen sexuaren arabera egokitzen diren hizkuntzak ez dira asko, eta ezaugarri hori “nahikoa berezia” da hizkuntzalaritzan. “Dena den, ezin dugu pentsatu ezaugarri hori duen hizkuntza bakarra denik euskara”.

Dagoeneko egin dute aurreneko urratsa, eta “gustura” daude egiten ari diren datu bilketari herritarrek emandako erantzunarekin. Hain zuzen ere, inkesta bat zabaldu dute sare sozialen bidez, eta aise gainditu dute hari 400 lagunek erantzuteko hasieran zehaztu zuten erronka. “Harrigarria eta hunkigarria izan da, dagoeneko 800 erantzun baino gehiago jaso ditugulako”.

Ikerlariek, dena den, argi dute erantzun horiek Azpeitiaren “lagin esanguratsua” izan behar dutela, eta erantzun kopuruaz harago, adin tarteen eta gizon-emakumeen arteko orekan jarria dute arreta. “Emakumeak dira inkesta bete dutenen %70. Hori dela eta, 18 urtetik gorako gizonezkoen eta 55 urtetik gorako gizon-emakumeen erantzunak behar ditugu”. www.hitanoaz.eus webgunean bete daiteke inkesta.

Ez dituzte estrapolatu orain arte jaso dituzten emaitzak eta ezin dute “askorik” esan, baina argi dute mutilak txiki-txikitan hasten direla hitanoa erabiltzen, eta neskak, ez. “Gainera, jendeak badu hitanoz hitz egiteko erreparo moduko zerbait, eta kezka ere bai, noka askoz ere gutxiago egiten delako”, dio Bereziartuak.

Hiru zatiko ikerketa

Hiru zatitan gauzatuko dute Hitanoa Azpeitian ikerketa. Inkestaren emaitzak jasotzen jarraituko dute datozen asteetan, eta diagnosia egingo dute gero. “Azpeitian hitanoa asko erabiltzen dela esaten da, baina datuak jakin behar ditugu: zein adin tartetan erabiltzen da? Nork norekin? Zenbatetan? Zein egoeratan bai eta zeinetan ez?”. Jakitun dira “sakontasun falta” dela galdera sortaren mugarik handiena, baina datu kuantitatiboak biltzeko balioko dielakoan daude. “Hitanoaren erabilera neurtzeko egokia iruditu zaigu behaketa zuzena ez den metodologia erabiltzea”.

Metodologia kualitatiboari helduko diote ondoren, eta hiru iturritara joko dute datuak biltzeko. “Kasu azterketa batzuk egingo ditugu. Adibidez, pertsona bati proposatu diogu orain arte zuka hitz egiten zuen norbaitekin hika hitz egiten hastea, eta guk jarraipena egingo diogu urtebetez. Garrantzitsua iruditzen zaigu; izan ere, oztopoak izango ditu ohitura aldatzeko prozesuan, eta horiek nola gainditzen dituen ikusiko dugu. Oso garrantzitsua da hori guztia erregistratzea, edozein hizkuntza aldaketatan gauza bera gerta daitekeelako”. Bestalde, hainbat elkarrizketa egingo dute norbanakoekin, eta talde eztabaidak ere bai. “Hitanoa gaur egungo egoerara zerk eraman duen aztertu nahi dugu; noka, batik bat”.

Parte hartzailea izango da hirugarren fasea: hitanoa biziberritzeko prozesu bat egingo dute herrian, ordurako datuak, arrazoiak eta diagnosia izango baitituzte. “Goitik beherako prozesua izango da, eta urtebete beharko dugu, gutxienez, hori egiteko”.