Eider Goenaga Lizaso

Malformazioekin jaio ziren, baina talidomidari buruzko informaziorik ez zuten izan 2010 ingurura arte. Ez zekiten beraiek bezala munduan milaka ume malformazioekin jaio zirenik, euren amek haurdunaldiko ondoezari aurre egiteko talidomida botika hartu zutelako. Enbrioiaren garapenean gorputz adarren hazkuntzari eragiten dio talidomidak, eta halaxe gertatu zitzaien Izaskun Etxaniz (Urretxu, 1962), Alejandro Vallejo (Legazpi,1963) eta Mariano Garmendiari (Legorreta, 1977).

Etxanizek eta Vallejok hatzak falta dituzte esku batean eta oinetan; Garmendiak kalte larriak ditu, eta bi beso eta eskuineko hanka laburragoak zituela jaio zen. “Halere, gu baino okerrago daudenak ere badira. Bihotzeko arazoak, giltzurrunetakoak, hankarik ez dutenak… Madrilera, Aviteko bileretara joan izan garenean, beste asko nola dauden ikusita, zortea dugula ere pentsatu izan dut maiz”, esan du Etxanizek. “Eta ez ahaztu ume pila bat hil zela jaio eta berehala, zituzten malformazioekin ezin zirelako bizi”. Talidomidaren Biktimen Elkartea da Avite, eta Gipuzkoan dauden hamahiru kideetako hiru dira Etxaniz, Vallejo eta Garmendia.

Bide judiziala, amaituta

Talidomidaren kaltetuak direla jakin zutenetik, euren bizitza borroka etengabe bihurtu dela diote hirurek. Eta etsipen apur batekin gaineratu dute borrokarako bide gero eta estuagoa gelditzen zaiela. Iazko uztailean, “sekulako kolpea” eman zien Estrasburgoko Giza Eskubideen Auzitegiak. “Bide judiziala amaituta dago. Grunenthal enpresaren aldetik kalte-ordaina jasotzeko genituen aukera guztiak itxi zizkigun Estrasburgok”, azaldu du Garmendiak.

2013an hasi zen auzibidea. Talidomida ekoitzi eta merkaturatu zuen Alemaniako enpresaren kontrako epaia kaleratu zuen Madrilgo Lurralde Auzitegiak; biktimek elbarritasunaren puntu portzentual bakoitzeko 20.000 euro jaso behar zituztela zehaztu zuen. Enpresak jarritako helegitea tarteko, 2015ean Espainiako Auzitegi Gorenak atzera bota zuen epaia. Grunenthal malformazioen erantzuletzat jo zuen Gorenak —enpresak berak ere 2012ko irailaren 9an onartu zuen bere erantzukizuna, eta barkamena eskatu zien kaltetuei—, baina auzia preskribatuta zegoela zioen, eta, horren ondorioz, Grunenthal ezin zela zigortu.

“Nola preskribatuta? Guk ditugun kalteek ez dute preskribatzen; are gehiago, adinarekin okerrera doaz”, dio, haserre, Etxanizek. “Ume lapurtuen kasuko aste honetako sententzian bezala, epaileek esaten dutena da, kalteak jaiotzatik ditugunez, aspaldi jarri behar genuela salaketa Grunenthalen kontra, adin nagusiko bihurtu eta berehala. Baina, nola egingo genuen hori? Talidomidaren biktima ginela ere ez genekien orduan…”, kexatu da Garmendia.

35-36 urte zituela izan zuen berak talidomidaren berri. Jaio zenean, malformazioak “naturaren fenomeno bat” zirela esan zion medikuak amari, eta auzia gizarteratzen hasi zenean galdetu zion amari lehen aldiz haurdunaldian hartutako botikei buruz. Etxanizek amari entzun izan zion esaten haurdunaldian hartutako botikek egin ziotela kalte, baina talidomidari buruz ezer ez zekien haren amak. Etxanizek Vallejori esker jaso zuen talidomidari buruzko informazioa. Eta Vallejori, berriz, traumatologo batek 1993an aipatu zion lehen aldiz talidomidaren ondorio izan zitezkeela bere malformazioak.

“Paper batean idatzi nuen izena, eta ahaztu egin nuen gaia, 2007an jakin-mina piztu zitzaidan arte. Interneten aurkitu nuen Avite izeneko elkarte bat zegoela eta informazio dezente zegoela gaiari buruz”. Vallejok, orduan, bere haurdunaldiari buruz galdetu zion amari. “Amak ahaztuta bezala zuen, noizbait hor barruan gordeta utzi izan balu bezala. Baina, gogoratzen hasi zen, eta istorio bitxia kontatu zidan”. Vallejoren amaren izeba batek Donostian lan egiten zuen, mediku baten etxean, zerbitzari, eta han entzuna izango zuen botikaren izena. “Kontua da nire amak esan zionean botika hori hartzen ari zela izebak berehala eskuetatik kendu ziola eta pilulak sutara bota zituela; umea hilko zuela esan zion”.

Bide politikoaren zain

Euren kasuan inoiz zerbait lortuko badute eta aitorpenik egingo bada, argi dute hori bide politikotik etorriko dela. Gero eta gertuago ikusten dute Espainiako Administraziotik zerbait lortu ahal izatea; azkenaldian gertatutakoak gertatuta, ordea, Garmendiak esan du ez direla ausartzen egunik jartzen. “Auskalo, agian bihar bertan lor daiteke zerbait, edo, agian, hemendik hilabetera hauteskundeetara deitzea erabakiko du [Pedro] Sanchezek, eta irudituko zaio talidomidakoei keinu bat egitea ona dela kanpainarako. Baina, oraingoz, ez daukagu ezer”.

Espainiako Gobernuak, orain arte, jarrera gorabeheratsua izan du talidomidaren kaltetuen inguruan. 2010ean, Jose Luis Rodriguez Zapatero gobernuan zela, dekretu bat onartu zen. Garai hartan, Espainiako Gobernuak soilik 24 biktima zituen identifikatuta, eta, dekretu hartan, horientzako kalte-ordainak baino ez ziren jaso. 30.000 eta 100.000 euro bitarteko kalte-ordainak jaso zituzten, baina gainerako kaltetuei atea itxi zitzaien talidomidaren biktima gisa aitortuak izan eta inolako ordainik jasotzeko.

Avite elkarteak borrokan jarraitu zuen 2017 arte, talidomidaren biktimak askoz gehiago zirela eta horiek ere kalte-ordaina merezi zutela aldarrikatzeko. Iazko udan, legez besteko proposamen bat zela tarteko, Mariano Rajoyren gobernuko Osasun ministro Dolors Montserratek iragarri zuen kaltetuentzako diru sail bat izango zela 2018ko aurrekontuetan; eta, horri begira, aurtengo urtarrilean, kaltetuen erregistroa egiteari ekin zion Espainiako Gobernuak.

Gipuzkoako kaltetuek Gurutzetan egin zituzten probak, baina Madrilgo Carlos III.a ospitaleko aditu talde batek du proben azterketa egiteko ardura. Guztira, 500 bat lagunek eman zuten izena probak egiteko, baina oraindik ez dute eman zerrendarik. Adituek erabakitakoaren zain jarraitzen dute Etxanizek, Vallejok eta Garmendiak ere. “Jasangaitza da hau. Batek daki zer gertatuko den, baina hor dago atzera botako gaituzten beldurra”, azaldu du Vallejok.

Bien bitartean, iragan maiatzaren 28an, Espainiako aurrekontuetan talidomidaren kaltetuentzako diru sail bat hitzartu zuten Ciudadanos eta PP alderdiek. “2018rako hogei milioi euroko diru sail bat jaso zuten bertan, eta 30 milioikoa 2019rako. Ideia bat egin dezazun, elkartean dauden elbarritasun graduak kontuan hartuta eta batezbesteko bat eginda, hilean 56 euro inguruko pentsio bat izango litzateke”, azaldu du Garmendiak, gutxi dela hitzez esan gabe, baina aurpegiarekin adieraziz.

“PPk gobernua galdu zuen, ordea, eta haren aurrekontuen kontrako zuzenketak aurkeztu zituen; talidomidaren diru sailari jarritakoa zen horietako bat”. Elbarritasun puntu bakoitzeko 12.000 euroko kalte-ordaina zehaztu zen zuzenketa horretan. “Hilabete lehenago aurrekontuak onartu zituztenean baino ia hamar aldiz gehiago”.

Espainiako Kongresuak ekainaren 28an onartu zuen PPren “autozuzenketa”. “PSOEk kontra bozkatu zuen, eta EAJ abstenitu egin zen, baina aurrera atera zen, hala ere, eta lege izaera dauka. Orain, PSOEren gobernua behartuta dago hori betetzera, baina diru sail bat izendatu behar du, eta errege dekretu bat onartu behar du horretarako”. Irailean ziren zirriborroa aurkeztekoak, baina Carmen Monton Osasun ministroak dimisioa eman zuen tartean, eta atzeratzen ari da gaia. “Ministro berria dago orain, eta ez dute ez telefonorik hartzen, ez mezu elektronikoei erantzuten, ez ezer… Aviten ez daukagu gertatzen ari denaren arrasto txikienik ere”, azaldu du Garmendiak. “Argi dago borondate politikoak zeresan handia duela. Nahi izan balute, egina egongo zen jada”, dio Etxanizek.

Borondate politiko horretan eragin nahi dute. Presio eginez, borrokan jarraituko dute. Hain zuzen ere, Espainiako Gobernuak dekretua onartu arteko protestak iragarri ditu Avitek hurrengo hilabeteetarako. Herenegun egin zuten lehen protesta Espainiako Kongresuaren atarian, Maria Luisa Carcedo Osasun ministroak Osasun batzordean agerraldia zuela eta. Horrez gain, Osasun Ministerioaren kanpoan elkarretaratzeak iragarri dituzte urriko astearte, asteazken eta ostegunetan; eta Moncloa jauregian, ostiraletan, ministroen kontseiluak irauten duen bitartean. “Aviten ez gara asko, baina soinua aterako dugu”, ohartarazi du Etxanizek.