Aitziber Arzallus

Irungo San Martzialgo lehenengo guduaren 500. urteurrena izango da aurki: 2022ko ekainaren 30ean, hain zuzen. Baina, data horretan, irundarrek ba al dute zer ospatzekorik? Batzuek, ezetz uste dute, Nafarroako Erresuma Gaztelaren menpetik askatzeko huts egindako saiakera izan zelako; beste batzuek, ostera, baietz, Irun Frantziaren esku erortzetik salbatu zutelako. Emaitza bat bakarra izanik ere, kontatzeko moduek aldatu egiten dute gertatutakoarekiko ikuspegia.

Iñaki Garrido historialaria da Irun Frantziaren esku erortzetik salbatua izan zela pentsatzen dutenetako bat. Hain zuzen ere, San Martzialgo gudaren 500. urteurrena goraipatzeko Irunen sortu duten fundazioaren lehen ekitaldia Garridok gaiari buruz idatzi duen liburuaren aurkezpena da. Aldiz, Luis Maria Martinez Garate ingeniariak eta Nabarraldeko kide eta fundatzaileetakoak oso bestelako iritzia du. Gaztelak Nafarroako Erresuma inbaditu zuen, eta San Martzialgo guda 1512an galdutako subiranotasuna berreskuratzeko saio bat izan zen. Nafarroak Frantziaren laguntza jaso zuen Gaztelaren kontra egiteko.

Garridoren arabera, XV. mendeko azken urteetan eta XVI. mendeko lehen hamarkadan, Bidasoa Barreneko egoera “nahiko zaila eta nahasia” zen. “Europa guztia gerran zegoen, iparraldetik hegoaldera eta ekialdetik mendebaldera, eta Europako hegemonia politikoaren kontrola batez ere bi estaturen artean lehiatzen zen: batetik, gorabidean zihoan austriarren Espainia, eta, bestetik, bateratze prozesuan murgilduta zegoen Frantzia”.

Irungo egunerokoan, tentsioa agerikoa zela dio Garridok, “batez ere, gerra fratriziden ondorioz Nafarroan zegoen ezegonkortasunagatik, eta Espainiako monarkiak Nafarroa konkistatzeko geroz eta interes handiagoa zuelako”. Eta, haren arabera, bi koroek, Espainiakoak zein Frantziakoak, ez zeukaten inolako asmorik tentsio hori txikitzeko. “Horren adibide dira Albako dukeak 1512an eta 1530ean Nafarroako Erresuma konkistatzeko helbururekin egin zituen erasoak. Eta, gugandik gertuago, 1520tik 1524ra bitartean tropa frantsesek Hondarribia hartu eta setiatu zutenekoa”. Irun erdi-erdian zegoenez, horren ondorioak garesti ordaintzen zituela azaldu du Garridok. “1521ean, Frantziako tropek egindako lehen erasoaldian, herrian zeuden 475 etxeetatik ehun besterik ez ziren geratu zutik, beste guztiak txikitu egin baitzituzten”.

Babesleku gisa, 1512ko azaroaren 21ean Gazteluzar eraikitzen hasi ziren irundarrak, gerora horren esanguratsua izango zen gaztelua, hain zuzen. Garridoren esanetan, hiru intentziorekin eraiki zuten: Behobia aldetik zetozen “Gipuzkoako etsaien sarrera kontrolatzeko”; ekialdeko sarrera kontrolatzeko, alegia, Hondarribia aldekoa; eta irundarrei babesa emateko. “Dena dela, ez zuen hiru helburuetako bakar bat betetzeko balio izan, eraiki eta gutxira frantziarren esku geratu zelako”. 1522an gertatu zen hori. “Irun eta Hondarribia frantziarren esku erori ziren; hain justu, gertaera hori izan zen ekainaren 30eko gudu handiaren eragilea”.

Arantxa Iraola eta Maite Asensio kazetariek argi jasotzen dituzte 1522ko ekainaren 30 hartako guduaren nondik norakoak Alardeak, ukatutako plazara (2018, Elkar-Berria-Jakin) liburuan: “Gaztelaren aldekoek konkistatua zuten Nafarroako erresuma, eta, Frantziako indarrak lagun, hura berreskuratzeko ahalegin bat egin zuten oraindik erreinuaren alde ziharduten tropek. Asmo horrekin etorritakoen artean zeuden, besteak beste, Lapurdiko ordainpeko soldaduak. Gaztelaren alde irabazitako bataila bat gogoratzen da, beraz. Izan ere, garaipena lortu zuten. Kontatzen da Irungo kapitainek herrian gerran jarduteko moduan zeuden 400 bat gizoni egin zietela dei borrokan parte hartzeko, eta lotan harrapatu zituztela tropa lapurtarrak. Horixe izan zen, antza, garaipenaren gakoetako bat. Jasota dago, halaber, herriko emakumeek eta haurrek ere parte hartu zutela batailan; lastargiak erabiliz, engainatu egin zituzten areriotzat zituzten tropak, iradoki baitzieten beste toki batean zebiltzala irundarrak”.

Garaileen bertsioa

Garridok garaileen bertsioa babesten du. Hark dioenez, Frantziak hartutako eremu horiek berreskuratzeko, hiru konpainia osatu zituzten, eta haien buru jarri ziren Miguel Anbulodi oiartzuarra eta Juan Perez Azkue eta Santxo Alkiza hondarribiarrak. “Haiekin batera borrokatu ziren Bizkaiko eta Gipuzkoako hainbat lekutatik etorritako herritarrak ere, Beltran de la Cueva Gipuzkoako kapitaina buru zutela. Etsaien aldetik, berriz, 5.000 soldatu etorri ziren: 1.000, Urtubiak eta Senperrek ekarri zituzten, eta beste 3.500, alemaniar mertzenarioak ziren. Etsaiak Aldabe eta Urdaerena baserrien inguruko zelaietan jarri ziren. Anbulodik, Azkuek eta Alkizak gidatzen zituzten konpainiek haien aurka egin zuten, eta baita garaipena lortu ere. Horren ondorioz, frantziarren eta alemaniarren bandoko 400 soldadu hil ziren eta beste 1.500 preso hartu zituzten. Hala ere, gudu hura irabaztearen ondoriorik garrantzitsuena da, gaur gauden tokian gaudela; galdu izan bagenu, ez baikinatekeen hemen egongo, Frantzian baizik”.

Galtzaileen bertsioa

Luis Maria Martinez Garate Nabarraldeko kidearen esanetan, “kontakizun horretan isildu egiten dute, gertatutakoak horretarako aukera ematen duen guztietan, Nafarroa subjektu politikoa zela eta tartean zela. Inbasioa justifikatzeko, aitzakia gisa jartzen dute Nafarroa eta Frantzia elkar hartuta zeudela, eta Frantzia aitasantutzaren aurkakoa zela, Italian zituen interesak edukita, Espainiako errege-erreginek zituztenen aurkakoak. Kontakizunean, hasiera-hasieratik, Espainiaren eta Frantziaren arteko gerra bat izan balitz bezala aurkezten dute, eta ikusmolde horri eusten diote konkista bukatu arte”.

Besteak beste, Pedro Esarte Muniainek idatzitako La Batalla de San Marcial. El origen festivo del Alarde de Irun en dos versiones (Iruñea, 2010; Nabarralde) liburua irakurri ostean atera zituen ondorioak Martinez Garatek. “Esartek, besteak beste, goitik behera botatzen du tropa okupatzaile frantsesei Gipuzkoako herritarrek beraiek eta beren borondatez aurre egin zietelako ideia, espainiarrek zabaldu nahi dutenaz bestera. Dena esatera, jakinekoa zen; baina Esartek frogatu egiten du ustezko tropa frantsesak Nafarroaren zerbitzura zeudenak zirela, eta horien artean, nafarrez, gaskoiz eta frantsesez gain —gogora dezagun Frantzisko I.a Frantziako erregeak ekinaldi militarra sostengatu zuela—, lanskenet alemanak eta beste mertzenario batzuk zeudela. Nafarroako erresumari 1512an Gaztelak kendutako subiranotasuna berreskuratzen saiatzen ari ziren”.

Martinez Garateren arabera, Espainiaren zerbitzura dauden historialariek beti azaldu dituzte gertatutakoak Frantziaren kontra egindako gerra batekoak balira bezala, Nafarroaren errealitatea ezkutatzeko asmo argiarekin. “Nafarroa konkistatu eta okupatu zutela ezkutatzeko, Nafarroa existitzen zela ere isildu egiten dute. Haien testuak irakurrita, ematen du garai hartan nafar subjektu politikorik ez zela. Kontrarioen aldean, interes espainiarren zerbitzura zegoen horretan, lekaioak ziren tartean zeuden bertako biztanleak, beste lurralde batzuetako beste hainbat bezala, eta mertzenarioen moduan ziharduten, soldatapeko soldadu gisa, lan honetan argi eta garbi ikusten den bezala”.

Martinez Garaterentzat, kontu honetan tristeena zera da: “Gure herriarentzat hain zorigaiztokoa izandako hori onartzea eta ospatzea urtea joan eta urtea etorri Irungo Alarde ezagunean. Okupazioa eta zapalkuntza goratzea da, menderakuntza eta minorizazioa ospatzea da. Euskal Herriarentzat hilgarria gertatu zen konkista kolpetik memoria historikotik ezabatzea da, eta, horrexegatik, ondorioak gaur egun inoiz baino nabarmenago dituen okupazio baten benetako historia faltsutzea”.