Ikasle eta irakasle jendearendako, urte amaiera ekain-uztailean izaten da, orduan amaitzen zaizkigulako ikastaroak eta jardunak, eta atzera ere, irailean hasi. Sasoi horretan egiten dugu ikasturtearen birpasa eta balorazioa. Horretara, abendukoa urte bukaera baino, eten bat da gure jardunean, ez akabua. Baina ezin gara beti txakur berde abozinatuak izan, eta hausnarketarako ere aprobetxatuko dugu urte hondar hau, sekula ez duelako kalterik egiten. Hausnar horren ondorioz-edo, urte berrirako asmoen zerrenda ere agertzen da, baina horiek fartsa hutsa direnez hobe aipatzen ez baditugu.

Egia esatera, ez naiz oso ona halako gogoetak egiten, batzuen ustez nostalgiarako joera badut ere. Inpresioekin geratzen naiz, eta gehien inpresionatu nauena aurten, malkoetaraino, arabiar errefuxiatuen ihesa izan da. Beharbada, lehenengo momentutik geure familia ikusi dudalako bertan, hamaikatxotan esan dudan legez. Geureek "zortea" izan zuten, ihesaldi antolatu, legal eta babestua izan zutelako. Gure amama Virginiak bi seme txikienekin Frantziarako itsasontzia hartzeko aukera izan zuelako, beste bost seme-alaba Ingalaterra, Frantzia eta Belgikara ebakuatzen zituzten bitartean, eta beste alaba hemen geratu behar derrigorrean. 2015eko ume siriar horien begi ilunetan ikusi ditut gure familiaren begi ilunak, nire begi ilun berberak. Orduan, Europa izan zuten (genuen) aterpe, komiteak sortu ziren nonahi. Orain, ordea, herritarron bihotza samurtu zen arren, agintariek hesiak jarri dituzte, polizia bidali, horrekin geldituko dituztelakoan.

Hil honetan bertan entzun ahal izan diogu Eibarko Borja Olabegojeaskoetxeari Lesbos ingurutik berbetan. Bera soroslea da, eta bertara joanda dago boluntario iheslariak erreskatatzera. Egunero irteten dira Mediterraneoko uretara jostailuzko ontzi singleetan eta salbamendu-txaleko faltsuak jantzita dakartzatenak ateratzera. Izugarrikeria osoa!

Borjak eskatu zuen bakarra dirua izan zen, oso bitarteko gutxi dituztelako. Esate baterako, kontatu zuen uharte guztian anbulantzia bat zutela bertako biztanleak eta errefuxiatuak artatzeko, eta Euskadi Irratiko elkarrizketa izan aurreko egunean egun bakar batean 1.700 pertsona atera zituztela ere komentatu zuen. 1.700, egun bakar batean, Lesbos inguruan soilik! Elgoibarko Iñaki Iraola eta Koro Gabiola ere joatekoak dira sorosle Greziara Gabonetako oporretan. Eurek ere diru-biltzea dute martxan, nahi badiezue lagundu.

Neguko solstizioan gaude, eta egoera gero eta latzagoa izango da pertsona horiendako. Baina zer egin dirua emateaz gain? Nola presionatu gobernuak? Giza-uholde hura izan zenean telebista eta egunkarietako lehen orriak betetzen zituzten, eta sarriegi gertatzen diren moduan, desagertu egin dira, arazoa konpondu balitz bezala, arazoa areagotu baino ez denean egin.

Toki guztietatik ez dira desagertu, aitzitik. Eguberrietako iragarkietan ageri dira, pena eman diezaguten eta urteko sasoi zoriontsu eta zuri honetan patrika hustu dezagun. Horretaz gain, ezer gutxi. Lausotu eta ostendu dituzte beste berri batzuen atzean, estatuan pobreziaren atarian dauden umeena bezala. Krisia amets txar bat besterik izan ez balitz gisan, aspaldiko kontu konpondua. Lasai, jakina baita Eguberrietako argiek eta arrandiak munduko edozein tristura eta miseria margul ditzaketela. Dena konponduko da magiaz eta erosten, jasotzen dugun mezua.

Eta konpontzen ez bada, jar dezagun Gabon osteko asmoetan. Horrela egongo gara seguru denak izango duela irtenbidea, gu ukitzen ez gaituen irtenbidea. Merkealdian atzera ere zoriontsu.

Zure urtea txarra izango zen, baina ez ezazu nirearekin konpara. Nirea porrot masiboa izan da. Aurtengo lehentasunezko egitasmoak gainbegiratu, eta alerik ere ez dut konplitu. Kontaketa goibela da benetan, irakurri adi.Hamabi hilabetetan, kirola zero ...

Gazte handinahia nintzen ni oso. Kazetari on samarraz gain, egunkari bateko zuzendaria ere izango nintzela barneratua nuen. Nirea izan behar zuen ofizioa ikasteko, The New York Times-i begira eman nituen ordu asko. Testu txit luze eta konplexuak iraku...

Automobila badoa ziztu bizian autobidean. Ezin dugu segundorik galdu, lanera iritsi beharra dago eta. Ahaztuta geneukan zer zen obligazioz gidatzea. Ondo ohituta baikeunden lantokia kilometro gutxira izanda, garraio publikoaren erosotasunera eginak ginen, denbora hori gurea zela jakinda, guretako, nahi genuena egiteko. Baina jan beharra dago, hipoteka ordaindu. Hurrean lanik egon ezean dagoen lekura joan behar, horretarako kilometroak egin behar badira ere.

Gidatze ordu-mortu horiek ez dira hain alferrikakoak pentsatzeko ematen dutelako, urduritasuna ez denean nagusitzen, behintzat. Buruari eragiteko balio dute. Eta bide luzean minutuak zaindu bitartean, paisaiak sortutako sentsazioak ere hausnartzeko parada eskaini.

Asko oldoztu barik, begi bistakoa delako, inguruaren degradazioa da aipagarriena: porlana eta zuloak nonahi, lur gorria agerian, pinudien forma geometrikoak mendi mazelak desitxuratzen dituztenak, industria-poligonoak edonon… Bitartean, azeleragailuari sakatu eta gasolina erre eta erre.

Kontraesanak kezka eta mina sortzen du. Gure automobilak bakarka goazela isurtzen duen CO2 eta sufrean negutegi efektuan pentsatzeak zorabioa eragiten du egun eguzkitsu hauetan, udazken atipikoan.

Bidean kamioi asko aurreratu ditugu, asko inguruetakoak, baina beste batzuk Polonia, Bielorrusia, Letonia eta Eslovakiakoak. Sekulako trailerrak, karga-karga eginda. Zer merkantzia ote dakarkigute? Zenbat ordu eman dituzte bidean? Zenbat litro gasolio erreko dituzte?

Aurreraxeago, helburu dugun herrira heldu eta bueltaka behar ibili aparkatu nahian. Kontu bera etxera itzultzean. Egunero batez beste, 20-25 minutu aparkatzeko. Berriro ere kezka bera, isuritakoa buruan eta amorrua bularrean; izan ere, hainbat aparkatzeko leku kendu dituzte udalek, mugikortasunaren aitzakian. Osasuna (publikoa eta mentala), ordea, non geratzen da? Zer interes ezkutu dago aparkatze-leku deusezte honen ostean? Eta bueltaka, guk kutsatu eta kutsatu.

Artikulu hau ateratzen den egunean, gaur, alegia, Parisen munduko buruzagi politikoek emango dute euren akordioaren berri klima aldaketa frenatzeko. Beraz, idazten ari naizen momentu honetan ezer gutxi dakit neurri horietaz. Baina goi-bilera horretan ez dut esperantza larregi. Tira, gobernatzaile horiengan ez dut itxaropenik. Sarriegitan desengainatu gaituzte, Kyotoko protokoloarekin esaterako; izan ere, Japonian 1997an sinatutako akordioa paper bustia izan ez balitz beste oilar batek joko ligukeelako kukurruku.

Kontua da sinatzaile horiek, gobernuburuek, ez dutela munduan agintzen. Planeta honetako agintariak korporazio handietako nagusiak dira, estatuetako goi karguak euren nahiera mugitzen dituzten txotxongiloak dira, hariei eraginda.

Diruak agintzen du Lurrean. Aurpegirik ez bihotzik ez duen diruak. Horren atzean pertsonak, baina ondo ezkutatuta. Txintxinen hotsak baino ez dielako pozik ematen. Kutsatu behar dela etekina ateratzeko? Kutsatu, eta demokraziaz jantzi, herriak erabaki duelako birziklatu edo ez, adibidez. Gero maila minimoetara ailegatu ezean, errua jendeari egotzi: birziklatzen ez duelako, garraio publikoa erabiltzen ez duelako, janari gehiegi botatzen duelako, ur larregi kontsumitzen duelako... Neoliberalismo domestikoa, alegia.

Argi daukat, protokoloak sinatu arren, eredua aldatzen ez den bitartean gure planeta honek jai du!

Nire zutabeen atzean dagoen estrategia funtsezkoa igarri zenuen zuk ere aspaldi. Benetako gai garrantzitsuez (euskalgintza, hondakinen kudeaketa, feminismoa) ezer fundamentuzkorik idazteko talenturik ez dudanez, saihestu egiten ditut, eta gogoeta laba...

Berandu nabil. Hamabost egunean behin zutabegintzan jarduteak hori du, tarteko datak aste bien artean ahaztuta geratzea. Baina gai batzuk beti dira gogoan izatekoak.

Azaroaren 20ko data atsegina izatea nahiko nuke, lagun handi biren ezkontzako eguna izatea, besterik ez. Arraten izan zen, eta egun osoan zehar elurra mara-mara egin ondoren autobusean jaisteko izandako komeriak akorduan edukitzekoa soilik.

Data hori, eztegua ez ezik, hainbat heriotzarena ere bada. Ankerrak ia guztiak, bat esperantza emaile ere bai. Franco diktadorearenaz dihardut.

Zazpi urte nituen gertatu zenean, eta gomutan ditut kontu asko. Umeegia banintzen ere, gogoratzen dut agonia luze hartan jendeak posturak egiten zituela. Hilurren zegoela atera zioten argazkiaz ere oroitzen naiz. Tira, esan nezake non nengoen Arias Navarroren "Españoles, Franco ha muerto" esaldi famatua lehenengoz entzun nuenean ere.

Ez dakit nintzen ume hark zer espero zuen gertaeraz. Orduko haurrok pozez bizi izan genuen hiru eguneko doluagatik jai eman zigutelako eskolan. Zuri-beltzezko telebista bakar hartan hil kaperan sartzeko zeuden ilara amaigabeak baino ez zizkiguten erakusten, eta hilotzaren aurrean jendearen malkoak. Gogoan dut koroatzea ere ikusi genuela, eta nire inozentzian ez zuela balio esaten nuela, koroa ez ziotelako buru gainean jarri, behar den bezala, Disneyren eraginez edo...

Baina ez pentsa hau Cuéntame telesaio zaharminduaren beste atal bat denik. Inguruan ikusten nuen esperantza ere kontatuko nuke. Aurreikuspen batzuk nahiko zapuztuta geratu ziren, batez ere, arlo politikoan eta askatasunen alorrean. Ez dut hori jorratuko, ni baino jantziago daudenek ederto azaltzen dute-eta.

Ez naiz hasiko sakontzen bide-bazterretan hamaikatxo fusilaturen gorpuzkiak daudela, segurtasun indarren metodo anti-demokratikoetan, justiziaren justizia faltan, politikari batzuen ustelkerian, enpresari handien arpilatzean, obra erraldoien megalomanian, entxufe zikinetan, Mendebaldeko Sahararen abandonuan, ez. Berrogei urteko frankismoak berrogei urte geroago ere ondorio psikologikoak laga dizkigu, denoi inkontzientean, behintzat.

Izan ere, pentsamendu erreprimitua eta kontrola utzi digu herentzian. Beti frogatu behar dugu nortzuk garen, adibidez. DNIa noranahi eraman eta edonori erakutsi behar diogulako. Erosketak kreditu-txartelaz eginez gero, erakutsi egin behar da, nahiz eta kodea tekleatu behar izan. Berdin dio, zintzo, edonon. Beste herrialde "aurreratu" batzuetan ez dago, ordea. Hori diodan guztietan, jendea, harriduraz, defentsiban jartzen da, eta sentimendu deserosoa sortzen zaie —baina orduan nola jakin benetan nortzuk garen?—. Bo, gezurretan gabiltza, ala? Beti demostratzen jardun behar ote dugu? Frantzian ibili izan naizenean, berbarako, inoiz ez didate ezertarako ere eskatu dokumentua, inon ez. Gure Hegoalde maitean, berriz, ezin kalera irten DNI barik. Estatu polizial frankistaren ondorio zuzena.

Ergelkeria galanta bota dut, agian. Baina gauzkan estatuak diktadorearen mausoleoa mantentzen du, metafora itzela. Gai batzuetan pentsamendu bakarra nagusitu da, nazioaren batasunarena. Ez izan disidente. Ez sartu politikan, amamaren aholkua. Ez ezker, eskuin, hori da onena. Ideologia izatea txarra da. Apolitikotasunaren aldarria nonahi. Francok ere hori esaten zuen, bera apolitikoa zela.

Xanpainarekin dugun harremana arras berezia da gurean. Ospakizunetan baino osoki gozatzea ez dagokigun edabe esklusibotzat dugu. Handikiek noizean behin tragoxka ttipi bat egitera baimenduko baligute bezala tratatzen dugu. Ez delako berez guretzat. Ab...

Mugaldean bizi izanda, eta nire herrialdean lanik aurkitzen ez dudanez, migratzaile bihurtuta nago eta ondoko herrialdera nabil lanean. Zortez, ez dut etxea laga behar izan, migrazio hori egunerokoa delako. Horregatik, muga egunean birritan zeharkatzen dut, joan-etorrian. Hori gertatzen zaigu migratzaile ekonomikooi, nahi baino gehiagotan pasa behar ditugula fronterak, ikusezinak badira ere.

Gure muga Schengen eremuan dago; beraz, mugimendu askatasuna bermatzen digu; baina ez da estatuen artekoa, ez dut pasaporterik aurkeztu behar igarotzeko, ez nortasun agiririk. Komunitate autonomoen artekoa ere ez da. Autonomia estatutu bera dugun herrialde biren gainean nabil etengabe. Nazio foral bateko taifen erreinuen arteko muga zeharkatzen dut lan egiteko.

Lurralde antolaketa hau zoramena da; nire iritziz, probintziakeria zentzugabea hain territorio txikian. Foralitate honek kaltea baino ez baitigu eragiten, batez ere naturalki probintziaz —bai, probintzia, ez dut lurralde historikoa idatzi nahi, demontre!— sarritan aldatzen dugunoi. Ez du ez hanka, ez buru.

A-8 autobidean dugu adibide garbia. Gipuzkoarra izanda, Gipuzkoarantz egingo banitu bidaiak, 35 euro ordainduko nuke tope hilean. Bizkaitarra banintz, ordea, eta Bizkairantz egingo banu, deskontua izango nuke. Baina gipuzkoar honek Bizkaiko herri bat duenez helburu, eta autopista bera erabili arren, ez dut ez deskontu ez toperik; kontrara, kontu korronte hustuketa. Berba batean, lapurreta egiten digute; ostea baita arantzel hori ezartzea, pertsona mugimendu librea beharko lukeen eremuan. Gainera, mugaldekoak zigortzen gaitu, hartu-eman naturalak ditugunok alderdi bien artean.

Badakit nazio forala eta aldundiak aldarrikatzen dituztenak ez daudela independentziaren alde, baina egunen batean lortuko bagenu, hori horrela geratuko litzateke? Jarraitu beharko genuke garraio-txartel bi izaten, bata ala bestea erabiltzeko bidaiaren arabera? Prezio desberdinekin? Tira, independentzia iritsi barik ere, burugabekeria hutsa da. Nahiago nuke nazio forala aldarrikatu beharrean, nazio florala —barkatu hitz joko erraza— aldarrikatuko balute; berdeago eta porlan gutxiagorekin izango litzateke, sikiera!

Dena den, herritarron dirutxoak edota erosotasuna garrantzitsuak izan arren, inork pentsatu du honek zelako eragina duen Autonomia Erkidegoan, Baskonian, Euskadin, Euskal Herrian, edo dena delakoan? Trinkotzeaz dihardut, sendotzeaz. Barne kohesiorako oztopoa eta enbarazua baino ez da. Harri bat gehiago naziogintzaren bidean. Txokokeria indartzen duelako; identitate hutsalak, oinarri gabekoak hauspotzen. Zoramen absolutua.

Era berean, konspiranoiko jarrita, galdetzen diot neure buruari zein interes ezkutu dauden proiektu ero honetan. Hori bultzatzen eta babesten dutenek zer duten kaskoan. Zer dela-eta desberdintasun arrazoi gabe horiek kilometro gutxitan? Erantzunak baino, galdera besterik ez dut.

Kontua da, horrela segituz gero, laster, Euskadi foral honetan check point-ak jarriko dizkigutela probintzien artean! Edo Bidasoan zegoen antzinako muga; txapel okerrak izan beharrean, mikelete eta foru poliziak. Karta berdea ere atera beharko dugu, eta kontrabandistak berpiztu! Tira, arantzelak pagatzen ditugu dagoeneko!

Barne mugek estutzeko baino ez dute balio, eta estutasunak ito baino ez du egiten!

Zer sentitzen ote da munduko aberatsena izanda? Zer ote da eguneroko arazo txikiei prezioari begiratu barik aurre egitea? Ingurukoei estutasunetan laguntza materiala eman ahal izatea, inporta barik zenbat eta nolakoa den beharra. Kapritxo apetatsuenean gastatuta ere dirua agortuko ez dela jakitea ikaragarria izan behar da. Ikaragarria, zentzu guztietan.

Pasa den astean iragarri zuten Amancio Ortega zela munduko aberatsena. Nola hartu du berak albistea? Aberatsena izateko lehia bizia zuen, ala hirugarrena izanda konforme zegoen? Nolakoa da bere bizimodua? Goizean goiz jaikitzen jarraituko du? Zein tristea! Milaka milioi euro izan eta lanean segitu diru makina asegaitz hori elikatzeko. Zertarako? Zer nezesidade?

Hori alderdirik fribolo eta hutsalenetatik begiratuta. Gure amamak esaten zuen ondradu izanda inor ez zela aberats bihurtzen. Are gutxiago munduko aberatsena, gehituko nuke nik. Ortega jauna ohean sartzen denean, eta loak hartzeko zain dagoen momentutxo horretan, zer pentsatuko du? Akorduan izango ditu bere menpekoak? Indiako ume eta neskatila horiek, kontratu barik lanean dauzkanak, 0,88 euro eguneko kobratzen dutenak, astean 72 orduz?

Komunean, obratzen dabilenean, ez dio ezerk ausiki egingo kontzientzian? Baina izan liteke maila horietan dabiltzanen kontzientzia aspaldi egotea ezkutatuta, ahaztuta, euren gurasoen etxeko gelako armairu gaineko tiraderan lagata edukitzea… Izan liteke.

Telebistarik ikusiko du? Albistegirik? Egunkaririk irakurriko? Ikusi ote ditu sahararren errefuxiatu kanpalekuetan jasandako uholdeak? Tira, hemengo jende normaltxoak ere ez du jakin, toki gutxitan agertu delako. Baina gerratik eta miseriatik ihesi joandakoen argazkirik iritsi zaio begien aurrera? Zer sentitu du? Mekanismorik martxan jarri zaio barruan, bere dendetako soberakinak ematea, adibidez, karitate makurren eta klasistenaren izenean baino ez bada ere? Hutsaren hurrengoa litzatekeena? Ala txindurriei begiratzen diegun bezala behatuko die? Beste galaxia batean gertatuko balitz legez?

Don Amanciok justizian pentsatuko ote du inoiz? Zer begitantzen ote zaio munduko hiritarren %1ek beste %50ek adina aberastasun izatea? Justizia dibinoa dela iritziko dio "nik balio dudalako"? Jainkoen aukeratua?

Ezin dut imajinatu zer sentituko den Amancio Ortega izanda. Berarentzat normalitatea zer ote den. Zertarako behar duen hainbeste diru. Inkognitak besterik ez dit sortzen pertsona horrek eta inguruan dagoen guztiak.

Baina harrigarriagoa iruditzen zait zenbait espainiarren harrotasuna munduko aberatsena espainiarra delako. Ez zait buruan sartzen. Beraiek ere aberastasun horren partea jasoko dute? Banatuko die zerbait Gabonetan, esate baterako?

Era berean, ez ditut konprenitzen aho-betez diotenak munduko bigarren Zararik handiena Donostian dagoela, New Yorkekoaren pareko ia. Gipuzkoar horiek komisioa izango dute? Deskontua erosketetan?

Guinness errekorra haustea da helburua, kosta ahala kosta. Pobrezia eta esplotazioa tartean egoteak bost axola, familia batek Forbes-en top-ean jarraitzea da xedea, abertzalekeriaz aldarrikatuta gurean ere munduko handiena, aberatsena... badagoela. Diruzalekeriak sinetsarazi nahi digun zoriontasunaren espejismoa, errealitate gordina ezkutatzen duena.

Mutil koskorra nintzela, ez nuen ulertzen nola inori ez zitzaion okurritzen Talaimendi magalean, Orio eta Zarautz artean, Osborne zezen bat paratzea. Bi herrietatik bikain ikusiko zatekeela imajinatzen nuen, autobidetik eta itsasotik zer esanik ez.

Artean ez nekien gurasoekin oporretan autoko leihotik ikusten nuen ikur hura pattar marka baten logoa zenik. Eta nire errezeloa da silueta beltza ez zutela espainiarrek oraindik merchandising txuskero-aren ikur bihurtu. Katiluak, banderak eta Seat Leon-a edertzeko itsasgarriak azken hogei urteetan zabaldutako kontua direla esango nuke. Edo beharbada ez. Ni ere txikitan txuskero samarra nintzen, eta autobideetako zerumuga lausoetako Osborne zezen haiek monumentalak iruditzen zitzaizkidan. Oraindik ere, pattar markarena ezagutzen dudan publizitate kanpainarik jenialena da, nire aburuz. Sinplea, ederra eta iraungitze-datarik gabekoa.

Mutil koskorra nintzela, zezen-plaza ezartzen hasi ziren festetan Zarauzko Aritzbatalden. Pare bat urte iraun zuen egitasmoak, eta toreatzaileek etorritako autobide beretik alde egin zuten azkar. Gertaera eta ekintza txuskeroak ez, ordea, horiek oparo jasan behar izan ditugu hurrengo hamarkadetan ere, lehengo moduan. Azkenak pertsonalki erasan dit. Inoiz ez bezala.

Nik Osborne zezena proiektatutako muino berean hotel galant askoa eraikitzen ari dira egun. Orio eta Zarauztik mehatxari begiztatzen da, autobidetik eta itsasotik zer esanik ez. Eskuzabal behatuta ere, txuskero samarra da operazioa. Aiako EAJko alkate ohiak bertako arau subsidiarioak modu irudimentsuan interpretatu zituen, Zarauzko EAJko zinegotzi batek negozio ikusgarria —pasa bertatik, ez ikustea da zaila—abia dezan.

Mutil koskor nintzela hain kuttun nuen tokia profanatu dutela ikustean, niri ere Aiako alkate ohiaren pareko irudimena erabiltzea beste erremediorik ez zait geratuko azkenean. Horrela, Espainiako sinboloen eraiste lanetan ari den Ernaiko komandoari gonbita zabaldu nahi diot hemen. Duela pare bat aste Tuteran lurreratu zenuten Osborne zezena Talaimendin ipin dezazuen erregutzen dizuet, hotel ditxosozkoa birrindu ondoren. Ideia martzianoa irudituko zaizue beharbada nik proposatutakoa komandoko partaideoi. Baina gogoeta eta analisian iaioak zaretenez, bizkor ulertuko duzue askoz espainiar eta txuskeroagoa dela porlan tona pilo hori Osborne zezen bat baino.

Hala ez dela deliberatzen baduzue, izan erruki, eta nigatik bakarrik burutu ekintza otoi. Mutil koskor baten aspaldiko ilusioa beteko duzue behintzat.