M ugimendu handia izan zen Euskal Herriko kaleetan 1980ko hamarkadan. 1984ko azaroan Espainiako Polizia Nazionalaren tanketak Bilboko Euskalduna ontziolan sartu ziren, eta entzutetsua izan zen langile eta polizien arteko gatazka. Hil bereko hogeigarren egunean, GALek Santi Brouard Herri Batasuneko mahaikidea erail zuen, tiroz.

Aste berean eta testuinguru horretan hasi zen emititzen aurrenekoz Txapa irratia Bergarako estudiotik. Lau hilabete lehenago estreinatu zen Errenteriako Zintzilik irratia. Herri mugimenduak eta kolektiboak haziz zihoazen, eta horietako askok irratsaio propioak zituzten auzoetako irrati libreetan (talde antimilitaristek, okupatzaileek, ekologistek, feministek...). Izan ere, hedabide horiek herriko mugimendu sozialetako pertsonek sortu zituzten, batik bat hedabide ofizialetan ahotsik ez zutenei ahotsa emateko. Irrati askeen loraldia zen, eta Euskal Herriko ia herri guztietara zabaldu ziren, baina urteekin gutxituz joan dira. Ez guztiak, aurten 30. urteurrena ospatzen ari baitira Zintzilikirratia (Errenteria) eta Txapa irratia (Bergara).

Garai berriek aldaketa ugari ekarri dituzte, ikusi besterik ez dago egungo irrati lokal baten ekipamendua, baina funtsean irrati libre horien ideologia berbera da gaur egun ere: baimenik gabe emititzen jarraitu, uhinak okupatuz; kontra-informazioa landu, informazio ofizialari aurre egiteko; kultura alternatiboa bultzatu, eta entzuleen parte hartze zuzena sustatu.

Zintzilik irratiak 27 urte ez dira ezer dokumentala kaleratu zuen urte hasieran, eta bertan biltzen dira ibilbide luze horretan errenteriarren oroitzapenetan gorde diren borroka, bizipen eta pasadizoak. Irratiko historia kontatzeaz gain, garai hartako herriko giroa ere islatzen da. Hortik azpititulua: Herri baten historia.

Aitor Sarasuak 1990ean hartu zuen aurrenekoz eskuetan Zintzilik irratiko mikrofono bat. Irratiaren eta talde antimilitaristaren ahotsa bihurtu zen oso azkar, Rompan filas deitutako irratsaioari esker. Orduko hartan intsumisioaren gaia pil-pilean zegoela gogoratu du Sarasuak, epaiketak, manifestazioak eta mobilizazioak eguneroko gauza zirelako. Sarasuaren ustez, dokumentalak "garbi asko" erakusten ditu urte hauetan izan diren aldaketak. "Hasierako urteetan, herriko jaietako txupinazoaren zuzeneko emanaldia egin ahal izateko, gure berriemaileek sekulako walkie-talkieak eraman behar izaten zituzten, eta, askotan, Polizia manifestazioetan oldartzen zitzaienean, izugarrizko pisuarekin egin behar izaten zuten ospa handik".

Baina inplikazio hori irratitik haratago zihoan; Sarasua irratian hasi eta denbora gutxira Balkanetako gerrak eztanda egin zuen Jugoslavian, eta gogoan du talde antimilitaristako hainbat kide elkartasun karabana bat osatu eta Bosniaraino joan zirela SOS Balkanak lelopean.

Julen Etxegaraik umorezko irratsaio bat zuzentzen du egun Zintzilik irratian: Matxura buruan eta ibili munduan. "Ganberro xamarra da", dio. Sarasuak bezala, Etxegaraik ere uste du gaur egungo belaunaldien inplikazioa txikiagoa dela. "Gizartea ez da orain 30 urte bezalakoa, bistan da. Nabaritzen dugu gazteentzako irratia zerbait ezezaguna dela". 27 urtez ez dira ezer dokumentala herriz herri eta gaztetxez gaztetxe aritu dira aurkezten, eta irratiarekiko ezjakintasun hori hurbiletik antzeman dutela dio: "Gazteak sare sozialekin hezi dira, eta ahotsa bigarren mailan geratu da. Whatsappez mintzatzen dira gaur egun". Halere, Etxegaraik uste du Interneteko erreminta berriak eta irratia "guztiz" bateragarriak direla. "Gazteei erakutsi behar diegu irratia erreminta ahaltsua dela. Hori ikusaraztea izango da gure erronka nagusienetakoa".

Etxegaraik ere gogoan ditu Zintzilik irratiaren hasierako garaiak, eta 30 urte hauetan gauzak "izugarri" aldatu direla dio. "Beti lan egin izan dugu baldintza prekarioetan. Baina irudimenarekin eta malabarismoak eginez, aurrera atera gara", dio. Denboran atzera egin du: "Gogoan dut Negu Gorriak taldeak Herrera de La Mancha kartzela aurrean [Ciudad Real, Espainia] jo zuen kontzertua. Jende mordoa bildu zen presoen elkartasun martxan, eta irratitik motozikleta txiki bat eraman zuten autobus barruan. Berriemaileak kartzela aurrean gertatzen zena grabatu, motozikletan hurbilen zegoen herrira joan, hamaika kontrol pasatu, eta kabina batetik kontatzen zuen kartzela aurrean gertatzen ari zena. Gaur egun nahikoa da sakelako telefono bat".

Loralditik krisira

Euskal Herriko aurreneko irrati librea Donostiako Ostina irratia izan zen, 1979an. Informazio orokorra emateaz gain, gai monografikoak ere lantzen zituzten. Donostian beste bi irrati aske ere sortu ziren: Erresistentzia Amara irratia, 1985ean, eta Antiguako nuklearren aurkako komiteek sortutako Txantxangorri irratia, 1986an. Halere, EHUko irakasle Arantza Gutierrezek Euskal irratigintzaren historia liburuan esaten duenez, 1989an irrati askeen krisia heldu zen.

Eusko Jaurlaritzak 1987an irratiak emititzeko baimenak banatu zituen. Baimenik gabeko hainbat irrati itxi zituen Poliziak, baina, herri mugimenduen erantzunei esker, beste hainbeste zabaldu zituzten, harik eta debekuak malgutu ziren arte. Gutierrezen iritziz, malgutasun horrek eragin zuzena izan zuen krisian, errepresioarekin batera erreakzioa ere jaitsi egin zelako. "Leku askotan belaunaldi berriek ez zuten lekukorik hartu. Indarrak beste gauza batzuetan zentratu zituzten".

Txapa irratiaren hasierak

XXI. mendea ate-joka zela hasi zen Iñigo Herreros bergararra Txapa irratian musika saio bat aurkezten. "14 bat urte genituenean gaztetxean ibiltzen ginen. Txapa irratitik hitzaldi bat ematera etorri ziren, eta mikrofono bat probatzeko gogoarekin gelditu nintzen".

Txapa irratia 1984ko ekainaren 23an sortu zuten. Hasieran, herriko sindikatu batek utzitako lokalean hasi ziren emititzen, baina, bost urte geroago, udalak utzitako lokal batera eraman zuten estudioa. Gaur egun, Bergarako Gaztetxetik zuzentzen dituzte irratsaioak. Hasierako lokalean aritzen ziren asko eta asko ikasleak zirela dio Herrerosek, gehienak ikasle garaian Bilboko irrati libreetan ibilitakoak. Izan ere, garai hartan Informazio Zientzien Fakultatea eraiki zela gogoratu du Gutierrezek. "Jende asko hasi zen fakultatean ikasten, eta lan bat bilatzea zuten xede. Asko irrati libreetan trebatu ziren. Beraz, ideologia gabeko jendea ere bazegoen herriko irrati askeetan".

Izan ere, kontuan hartu behar da irrati libreetan irratsaioak zuzentzen dituzten pertsonak boluntarioak direla, nahiz eta azken urteetan liberatuaren figura, langile profesionalarena, alegia, ugalduz joan den. Ez irrati batek ez besteak ez du liberatutako pertsonarik taldean. Finantzaketari dagokionez ere, funtzionamendu bera dute biek: autogestioa. Hori dela eta, diru laguntzarik gabe lortzen dute urteko aurrekontuak ateratzea. "Krisiarekin ikusi da diru laguntzetatik bizi ziren proiektu asko erori direla. Guk aurrera jarraitzen dugu, baliabide urriagoak izan arren".

Arrosa sarea

Irration arteko elkarlana areagotu eta beren baliabideei probetxu hobea ateratzeko sortu zen Arrosa irrati sarea. Hogeitik gora irrati, gehienak lokalean edo ertainean aritzen direnak, euren helburu eta jarduera komunak indarberritzeko asmoz elkartu ziren. Geroztik, euskarazko edukiak trukatzen dituzte. "Oso lagungarria da. Gu beti egon gara prest elkarlanean aritzeko. Orain sekulako potentziala lortu dugu, eta Euskal Herri osora irits gaitezke", azaldu du Etxegaraik. Herrerosek ere positibotzat jotzen du elkarlan hori: "Aurreneko bilera egin genuenean guk ez genuen ordenagailu bakar bat ere. Gauetan bost CD jartzen genituen martxan, eta horrekin betetzen genituen irratsaioak. Pentsa! Gaur egun, ahotsari garrantzi handia ematen diogu, eta parrillako programa asko Arrosa sareko edukiekin betetzen ditugu". Egun, irrati aske gehiago ere badaude Gipuzkoan: Arraio (Zarautz), Antxeta (Bidasoa), KKinzona (Urretxu-Zumarraga), Molotoff (Hernani), Oiartzun eta Ataria —lehengo Txolarre— (Tolosa).

Musikazuzenean.com atari digitalaren festa egingo dute bihar, Andoaingo gaztetxean. 22:00etatik aurrera, hiru musika talde igoko dira agertoki gainera: Willis Drummond, Borrokan eta Tutan Come On. Kontzertuak amaitzen direnean, Mikel Sxtysxrs musika...

Hamabost urte diskorik kaleratu gabe egon ondoren, Kashbad taldeak bere azken lana aurkeztu zuen orain lau hilabete: Arrakala. Geroztik, abendura arte iraungo duen kontzertu biran murgilduta dago musika banda errenteriarra, eta bihar Urretxuko txosnet...

G izartearen begietan oraindik estu dirauten bendak kendu eta ezkutuan diren errealitateen berri ematea dute helburu hainbat elkartek. Haien artean dira gizarte eredu jakin batetik kanpo gertu direnei laguntza ematen dietenak. Baita behar bereziak dit...

Azken urteetako ohiturari jarraituz, Oñatin egingo da artzain txakurren nazioarteko 55. txapelketa. Igandean jokatuko da, 10:30ean, eta hainbat arraza motatako txakurrak lehiatuko dira. Han izango dira iazko txapelduna, Hego Euskal Herriko lau lurraldeetako txakur txapeldunak, Ipar Euskal Herriko txapelduna eta azpitxapelduna, Herrialde Katalanetako txapelduna eta azpitxapelduna, eta Espainiako eta Frantziako txakurrak. Proba ikusi ahal izateko, hiru euroko sarrera ordaindu beharko da.

Artzain txakurren txapelketa

10:30ean, Oñatin.

Asteburu honetan, Atlantikoak lotzen dituen herri eta kulturen hiriburu bihurtuko da Errenteria. Atlantikaldia jaialdiak igandera bitarte iraungo du, eta, egitarau zabala osatzeko asmoz, musika eta dantza emanaldiak, erakusketak, bisita gidatuak eta e...

Uda amaitu ostean, baimena eskatu beharko balu bezala agertzen zaigu udazkena, atea isil-isilik joz, inori minik eman nahi gabe bezala.

Kolore gorriz, horiz, urdinez eta morez jantzi dira ikastetxeetako gelak. Ilusioz, kezkaz, beldurrez… Hasi da 2014/2015 ikasturtea!

"Kolore, kolore, kolore guztiak/ denontzat denontzat ez dira berdinak..." Horixe dio kantuak, eta horrelakoa da udazkena. Zoritxarrez, ez dira berdinak Ziburu, Donostia eta Tuterako ikastolako irakasle, guraso eta ikasleen ikasturte hasierako koloreak; musika, antzerki, dantza… eskoletako koloreak ere nekez argituko dira ez baditugu gure herriko koloreak aldatzen. Gure haurrei euskaraz ikasteko eskubidea mugatzen zaien bitartean, nekez izango ditugu kolore berdinak.

Herri txiki eta ertainetan, goxo-goxo maitasunez hazi diren antzerki, musika, dantza eta kultur adierazpide oro ez badago, nekez sortuko dira musikariak, aktoreak edota dantzariak. Nekez erakutsiko dugu Europan gure kolorea.

Baina, zein da gure kolorea? Zein, euskaldunok maite dugun kolorea?

Haurrek kolore argiak maite dituzte: gorriak, laranjak, moreak... kolore biziak. Guk, aldiz, hamarkada batzuk aurrerago jaio garenok, kolore beltza maite dugu. Iluntasuna, zapalkuntza, tristura… Hori guztia adierazi nahian, beltzez janzten ginen, gara.

Iluntze egoeretatik argietara igarotzean, koloredun kamixak jantziko genituela kantatzen genuen (Ruperrek dioen bezala) igande gaueko azken autobusean.

Bitartean, Donostia 2016 ekinbideari zer kolore emango niokeen pentsatzen hasita, kolore bizia, argia eta dinamikoa behar lukeela bururatu zait. Eta hori guztia merezi badu ere, hori baino lehenagoko iluntasunak konpontzen ez baditugu, ez da kolore bizirik izango. Euskarak, lurraldetasunak, hezkuntzak,berdintasunak... kolore biziak dituzte, eta udazken koloreak dira.

Gorriz eta horiz jantzi dira Bartzelonako kaleak, kolorez adierazi dute beren nahia, kolore biziaz munduak ikus ditzan

Milaka kilometrotara preso dagoen laguna ere berdez jantzita agertu zen azken bixitan. Berdez adierazten du bere nahia, irribarretsu, kolorez. Udazken koloreak denontzat berdinak izan daitezen jantzi du kamixeta berdea, ilusioz, munduak ikus dezan.

Memoria historikoa berreskuratzeko helburuarekin, erakusketa antolatu dute Txinparta elkarteak, Aranzadi Zientzia Elkarteak eta Euskal Herriko Unibertsitateak Donostian. Ezkaba mendian (Nafarroa) egindako indusketa lanetan aurkitutako arrastoak eta do...

Iragan abuztuaren 26an, Suediarren Alderdi Neonaziak immigrazioaren kontrako manifestazioa antolatu zuen Norrkoping herrian. Adierazpen eskubidea bermatze aldera, hango udalak ez zuen elkarretaratzea debekatu. Horren ordez, Schindler's List filmeko (Steven Spielberg, 1993) soinu banda udaletxeko 80 kanpaiekin jotzeko eta doinua bozgorailuetatik zabaltzeko agindua eman zuen. Mezuak ez zuen azalpenik behar izan. Holokaustoari buruzko pelikula famatu bat gogora ekartzea nahikoa izan zen nazismoaren kontrako jarrera azaltzeko. Zinemak, finean, eragin itzela duelako gaur egungo gizartearen pentsamoldean eta oinarri kultural komun bat osatzen duelako. Errealitatearen iturrietatik edateaz gainera, errealitate hori bera moldatzen eta eraldatzen duelako.

Fenomeno horri buruz hausnartu eta eztabaidatzeko, solasaldi zikloa egin dute Donostiako Zinemaldiak, Euskadiko Filmategiak, San Telmo museoak eta Euskal Herriko Unibertsitateak aste honetan. Zinema-ideiak eta zinema ideiaduna izenburupean, zazpigarren arteak gizarte gaiekin, narratibarekin eta filosofiarekin dituen hartu-emanak aztertu dituzte hainbat adituk.

Izan ere, kulturaren esparrua aise gainditzen du zinemak, eta historiari, teknologiari, politikari nahiz soziologiari buruz jendeak duen pertzepzioa baldintzatzen du. Hala, antzineko denborak imajinatzean, Ben-Hur (William Wyler, 1959) eta Cleopatra (Joseph L. Mankiewicz, 1963) bezalako filmen estetika gogoan izango dute gehienek —askotan, estetika horrek ebidentzia historiko eta arkeologikoetan oinarririk ez duen arren—. Era berean, etorkizuna irudikatzean ere, zeluloideak ezarritako arketipoak izan dira imajinario kolektiboan gailendu direnak, Metropolis (Fritz Lang, 1926), Blade Runner (Ridley Scott, 1982) eta Matrix-en (Andy eta Lana Wachowski, 1999) gisako filmei esker.

Are gehiago, gaur egungo aurrerabide teknologiko aipagarrienek aurrekari zuzenak dituzte fikzio-zientziazko zineman: bideokonferentzia, robotika, ziberespazioa, errealitate birtuala, eskanerrak, klonazioa... Egiazki, literatura izan zen jendearen irudimena kitzikatu eta errealitatea eraldatzen lagundu zuen lehena, baina, XX. mendeko erdialdeaz geroztik, zinemak hartu dio lekukoa pertsonen arteko lokailu kultural gisa.

Bi noranzkoko bidea

Errealitatea eraldatzeko eta ideietan eragiteko duen gaitasun hori abiapuntu hartuta, zinemak gizarte arazoen konponketan joka dezakeen rolaz ere hitz egin dute jardunaldietan parte hartu duten adituek. Fermin Muguruza, Irati Jimenez, Iratxe Fresneda, Koldo Almandoz... Kulturaren edota unibertsitatearen alorretako hamaika ordezkari bildu dira egunotan EHUko Filosofia eta Hezkuntza Zientzen fakultatera, sozietatearen eta zinemagintzaren arteko loturaz solastatzeko.

"Errealitatearen eta fikzioaren arteko bidea bi noranzkokoa da", azpimarratu du Zinemaldiko zuzendari Jose Luis Rebordinosek. "Batak bestea elikatzen du. Aurtengo Zinemaldian, adibidez, errealitatearekin konprometitutako film asko emango ditugu. Egungo garai korapilatsuetan, bereziki, indar handia hartu du bizia hizpide duen zinemak; finean, pelikula horien helburua errealitatea bera eraldatzea delako".

Hala ere, Rebordinosen esanetan, "inozokeria litzateke pentsatzea pelikula batek mundua alda dezakeela", baina horretarako baldintzak ezar ditzaketela uste du: "Eztabaidarako espazioak edo elkarguneak zabal ditzake zinemak, eta, hortik abiatuta, errealitatea aldatzen has gaitezke".

Antonio Casado da Rocha EHUko irakaslea da Zinema-ideiak eta zinema ideiaduna jardunaldien antolatzaileetako bat, eta argi du zinemagintzaren garrantzia entretenimendu hutsaz harago doala, belaunaldi berrien artean, batez ere: "Gure gazteek ez dute kultura literario komun bat; bai, ordea, kultura zinematografiko bat, mainstream edo komertziala bada ere. Esan nahi dut zaila dela Shakespeare leitu duen ikasle bat aurkitzea, baina denek ikusi dituzte hainbat telesail eta film. Irudi eta istorio komun horiek osatzen dute gure narrazio-memoria, gure imajinario kolektiboa, eta etengabe darabiltzagu geure burua ulertzeko". Irakaslearen aburuz, gaur egungo humanitateak ezin uler daitezke ikus-entzunekoen esparrua aintzat hartu gabe. "Gure etika aztertzeko, adibidez, filmetara jo behar dugu halabeharrez".

Kapitalismoa pantailan

Etikaren, gizarte arazoen eta zinemaren arteko lotura izan zen, hain zuzen, Donostiako jardunaldien abiapuntua. Bartzelonako Unibertsitate Autonomoko Filosofia katedradun emeritu Victoria Campsek eta UNEDeko katedradun Amelia Valcarcelek heldu zioten gaiari, eta pelikulek "sozializatzeko erreminta" gisa betetzen duten rola nabarmendu zuten biek ala biek.

"Masa-fenomeno bat da zinema, pelikula komertzialen kasuan bederen, ahalik eta publiko zabalena erakartzea helburu duelako. Horrek, ordea, zeharkako eraginak ditu. Besteak beste, AEBetako bizitza eredua eta star-system delakoak ezagun egin dira mundu osoan, eta oharkabean bada ere, eredu gisa hartu ditugu", azaldu du Campsek. Haren irudiko, eredu homogeneizatzaile horrek "lilura" eragin du ikusleengan, "eta, askotan, ez dugu asmatu ikuspuntu kritiko propio bat sortzen".

Zeluloidezko erakusleihoan salgai jarri diren balio eta ideia asko "neokapitalismoarenak" direla dio. "Txikitan, zinemara joan eta txundituta gelditzen ginen pantailan azaltzen ziren gauzekin: auto handiak, etxetresna elektrikoak... Izan ere, produktuak, zerbitzuak eta balioak saltzeko erabiltzen dira pelikulak".

Ideien hedatze horretan, argumentu soilek baino askoz indar handiagoa du fikzioak, Campsen esanetan: "Tresna boteretsua da zinema, diskurtso teoriko edo espekulatiboak baino aukera gehiago dituelako jendea konbentzitzeko eta haiengan eragina izateko. Pertsona arrazista bat, esaterako, nekez konbentzituko dugu bere jokabideak eragin ditzakeen kalteez, baina argumentu soilen ordez fikzioa erabiltzen badugu, aukera gehiago izango ditugu bere sentimenduetan zuzenean eragiteko eta barruak astintzeko. Zeregin horretan, sekulako baliabideak eskaintzen dizkigu zinemak, irudia, hitza eta musika uztartzen dituelako".

Korapiloak askatzen

Ukaezina da AEBetan ekoitzitako zinema dela mundu osoan eraginik handiena duena eta errealitateari buruzko pertzeptzioak aldatzen dituena, baina Euskal Herriko zinemagintzak antzeko rola joka al dezake, maila txikiagoan bada ere? Jose Luis Rebordinosek baietz uste du: "Begira diezaiogun berriz aurtengo Zinemaldiaren egitarauari. Hortxe ditugu Lasa eta Zabala, [Pablo Malo] torturari, indarkeria polizialari eta memoria hurbilari buruz hausnarketa egiten duen filma; Loreak [Jon Garaño eta Jose Mari Goenaga], galerari buruzko pelikula intimista eta hurbila; El Negociador [Borja Kobeaga], ETAren eta Jesus Egigurenen arteko negoziazioa abiapuntu gisa hartuta parodia eta gogoeta uztartzen dituen lana; eta Los tontos y los estupidos [Roberto Caston], familiaz eta pertsonen arteko harremanez mintzo den filma. Euskal Herrian egindako pelikulak dira guztiak ala guztiak, eta sustraiak sendo dituzte errealitatean sartuta, hori nolabait eraldatzeko edo mugiarazteko helburuarekin". Kostunbrismo edo kritika sozialetik kanpo ere, Euskal Herrian badira imajinario kolektiboa zizelkatu duten zenbait pelikula —Alex de la Iglesiaren El día de la bestia filmak, adibidez, antikristoaren gordeleku bihurtu zituen Madrilgo Kio dorreak—, baina salbuespenak besterik ez dira. Kasu gehienetan, orainean iltzatuta dago euskal zinemagintza. Casado da Rocha irakaslearentzat "logikoa" da hori, "gatazkak behartu gaituelako orainean fokoa jartzera, iragana edo etorkizuna bazterrean utzita".

EHUko adituaren irudiko, egoera politikoa baretu ahala helduko dira "espekulaziorako joera handiagoa" duten lanak ere. "Film batek baliabide asko behar ditu, kulturalak zein ekonomikoak, eta hamarkadak behar izaten dira tradizio bat eraikitzeko. Adibidez, zientzia fikzioa indartsua da orain AEBetan, baina 1950eko hamarkadan jada bazegoen tradizio sendo bat".

"Genero zinema lantzen duten autoreak baditugu hemen", gaineratu du Rebordinosek. Ohitura eta, batez ere, baliabideak dira falta direnak, Euskal Herrian ekoitzitako pelikulak ikusleen narrazio memoriaren parte izan daitezen eta etorkizuneko errealitateak eraldatzeko aukera izan dezaten.