Iragan abuztuaren 26an, Suediarren Alderdi Neonaziak immigrazioaren kontrako manifestazioa antolatu zuen Norrkoping herrian. Adierazpen eskubidea bermatze aldera, hango udalak ez zuen elkarretaratzea debekatu. Horren ordez, Schindler's List filmeko (Steven Spielberg, 1993) soinu banda udaletxeko 80 kanpaiekin jotzeko eta doinua bozgorailuetatik zabaltzeko agindua eman zuen. Mezuak ez zuen azalpenik behar izan. Holokaustoari buruzko pelikula famatu bat gogora ekartzea nahikoa izan zen nazismoaren kontrako jarrera azaltzeko. Zinemak, finean, eragin itzela duelako gaur egungo gizartearen pentsamoldean eta oinarri kultural komun bat osatzen duelako. Errealitatearen iturrietatik edateaz gainera, errealitate hori bera moldatzen eta eraldatzen duelako.
Fenomeno horri buruz hausnartu eta eztabaidatzeko, solasaldi zikloa egin dute Donostiako Zinemaldiak, Euskadiko Filmategiak, San Telmo museoak eta Euskal Herriko Unibertsitateak aste honetan. Zinema-ideiak eta zinema ideiaduna izenburupean, zazpigarren arteak gizarte gaiekin, narratibarekin eta filosofiarekin dituen hartu-emanak aztertu dituzte hainbat adituk.
Izan ere, kulturaren esparrua aise gainditzen du zinemak, eta historiari, teknologiari, politikari nahiz soziologiari buruz jendeak duen pertzepzioa baldintzatzen du. Hala, antzineko denborak imajinatzean, Ben-Hur (William Wyler, 1959) eta Cleopatra (Joseph L. Mankiewicz, 1963) bezalako filmen estetika gogoan izango dute gehienek —askotan, estetika horrek ebidentzia historiko eta arkeologikoetan oinarririk ez duen arren—. Era berean, etorkizuna irudikatzean ere, zeluloideak ezarritako arketipoak izan dira imajinario kolektiboan gailendu direnak, Metropolis (Fritz Lang, 1926), Blade Runner (Ridley Scott, 1982) eta Matrix-en (Andy eta Lana Wachowski, 1999) gisako filmei esker.
Are gehiago, gaur egungo aurrerabide teknologiko aipagarrienek aurrekari zuzenak dituzte fikzio-zientziazko zineman: bideokonferentzia, robotika, ziberespazioa, errealitate birtuala, eskanerrak, klonazioa... Egiazki, literatura izan zen jendearen irudimena kitzikatu eta errealitatea eraldatzen lagundu zuen lehena, baina, XX. mendeko erdialdeaz geroztik, zinemak hartu dio lekukoa pertsonen arteko lokailu kultural gisa.
Bi noranzkoko bidea
Errealitatea eraldatzeko eta ideietan eragiteko duen gaitasun hori abiapuntu hartuta, zinemak gizarte arazoen konponketan joka dezakeen rolaz ere hitz egin dute jardunaldietan parte hartu duten adituek. Fermin Muguruza, Irati Jimenez, Iratxe Fresneda, Koldo Almandoz... Kulturaren edota unibertsitatearen alorretako hamaika ordezkari bildu dira egunotan EHUko Filosofia eta Hezkuntza Zientzen fakultatera, sozietatearen eta zinemagintzaren arteko loturaz solastatzeko.
"Errealitatearen eta fikzioaren arteko bidea bi noranzkokoa da", azpimarratu du Zinemaldiko zuzendari Jose Luis Rebordinosek. "Batak bestea elikatzen du. Aurtengo Zinemaldian, adibidez, errealitatearekin konprometitutako film asko emango ditugu. Egungo garai korapilatsuetan, bereziki, indar handia hartu du bizia hizpide duen zinemak; finean, pelikula horien helburua errealitatea bera eraldatzea delako".
Hala ere, Rebordinosen esanetan, "inozokeria litzateke pentsatzea pelikula batek mundua alda dezakeela", baina horretarako baldintzak ezar ditzaketela uste du: "Eztabaidarako espazioak edo elkarguneak zabal ditzake zinemak, eta, hortik abiatuta, errealitatea aldatzen has gaitezke".
Antonio Casado da Rocha EHUko irakaslea da Zinema-ideiak eta zinema ideiaduna jardunaldien antolatzaileetako bat, eta argi du zinemagintzaren garrantzia entretenimendu hutsaz harago doala, belaunaldi berrien artean, batez ere: "Gure gazteek ez dute kultura literario komun bat; bai, ordea, kultura zinematografiko bat, mainstream edo komertziala bada ere. Esan nahi dut zaila dela Shakespeare leitu duen ikasle bat aurkitzea, baina denek ikusi dituzte hainbat telesail eta film. Irudi eta istorio komun horiek osatzen dute gure narrazio-memoria, gure imajinario kolektiboa, eta etengabe darabiltzagu geure burua ulertzeko". Irakaslearen aburuz, gaur egungo humanitateak ezin uler daitezke ikus-entzunekoen esparrua aintzat hartu gabe. "Gure etika aztertzeko, adibidez, filmetara jo behar dugu halabeharrez".
Kapitalismoa pantailan
Etikaren, gizarte arazoen eta zinemaren arteko lotura izan zen, hain zuzen, Donostiako jardunaldien abiapuntua. Bartzelonako Unibertsitate Autonomoko Filosofia katedradun emeritu Victoria Campsek eta UNEDeko katedradun Amelia Valcarcelek heldu zioten gaiari, eta pelikulek "sozializatzeko erreminta" gisa betetzen duten rola nabarmendu zuten biek ala biek.
"Masa-fenomeno bat da zinema, pelikula komertzialen kasuan bederen, ahalik eta publiko zabalena erakartzea helburu duelako. Horrek, ordea, zeharkako eraginak ditu. Besteak beste, AEBetako bizitza eredua eta star-system delakoak ezagun egin dira mundu osoan, eta oharkabean bada ere, eredu gisa hartu ditugu", azaldu du Campsek. Haren irudiko, eredu homogeneizatzaile horrek "lilura" eragin du ikusleengan, "eta, askotan, ez dugu asmatu ikuspuntu kritiko propio bat sortzen".
Zeluloidezko erakusleihoan salgai jarri diren balio eta ideia asko "neokapitalismoarenak" direla dio. "Txikitan, zinemara joan eta txundituta gelditzen ginen pantailan azaltzen ziren gauzekin: auto handiak, etxetresna elektrikoak... Izan ere, produktuak, zerbitzuak eta balioak saltzeko erabiltzen dira pelikulak".
Ideien hedatze horretan, argumentu soilek baino askoz indar handiagoa du fikzioak, Campsen esanetan: "Tresna boteretsua da zinema, diskurtso teoriko edo espekulatiboak baino aukera gehiago dituelako jendea konbentzitzeko eta haiengan eragina izateko. Pertsona arrazista bat, esaterako, nekez konbentzituko dugu bere jokabideak eragin ditzakeen kalteez, baina argumentu soilen ordez fikzioa erabiltzen badugu, aukera gehiago izango ditugu bere sentimenduetan zuzenean eragiteko eta barruak astintzeko. Zeregin horretan, sekulako baliabideak eskaintzen dizkigu zinemak, irudia, hitza eta musika uztartzen dituelako".
Korapiloak askatzen
Ukaezina da AEBetan ekoitzitako zinema dela mundu osoan eraginik handiena duena eta errealitateari buruzko pertzeptzioak aldatzen dituena, baina Euskal Herriko zinemagintzak antzeko rola joka al dezake, maila txikiagoan bada ere? Jose Luis Rebordinosek baietz uste du: "Begira diezaiogun berriz aurtengo Zinemaldiaren egitarauari. Hortxe ditugu Lasa eta Zabala, [Pablo Malo] torturari, indarkeria polizialari eta memoria hurbilari buruz hausnarketa egiten duen filma; Loreak [Jon Garaño eta Jose Mari Goenaga], galerari buruzko pelikula intimista eta hurbila; El Negociador [Borja Kobeaga], ETAren eta Jesus Egigurenen arteko negoziazioa abiapuntu gisa hartuta parodia eta gogoeta uztartzen dituen lana; eta Los tontos y los estupidos [Roberto Caston], familiaz eta pertsonen arteko harremanez mintzo den filma. Euskal Herrian egindako pelikulak dira guztiak ala guztiak, eta sustraiak sendo dituzte errealitatean sartuta, hori nolabait eraldatzeko edo mugiarazteko helburuarekin". Kostunbrismo edo kritika sozialetik kanpo ere, Euskal Herrian badira imajinario kolektiboa zizelkatu duten zenbait pelikula —Alex de la Iglesiaren El día de la bestia filmak, adibidez, antikristoaren gordeleku bihurtu zituen Madrilgo Kio dorreak—, baina salbuespenak besterik ez dira. Kasu gehienetan, orainean iltzatuta dago euskal zinemagintza. Casado da Rocha irakaslearentzat "logikoa" da hori, "gatazkak behartu gaituelako orainean fokoa jartzera, iragana edo etorkizuna bazterrean utzita".
EHUko adituaren irudiko, egoera politikoa baretu ahala helduko dira "espekulaziorako joera handiagoa" duten lanak ere. "Film batek baliabide asko behar ditu, kulturalak zein ekonomikoak, eta hamarkadak behar izaten dira tradizio bat eraikitzeko. Adibidez, zientzia fikzioa indartsua da orain AEBetan, baina 1950eko hamarkadan jada bazegoen tradizio sendo bat".
"Genero zinema lantzen duten autoreak baditugu hemen", gaineratu du Rebordinosek. Ohitura eta, batez ere, baliabideak dira falta direnak, Euskal Herrian ekoitzitako pelikulak ikusleen narrazio memoriaren parte izan daitezen eta etorkizuneko errealitateak eraldatzeko aukera izan dezaten.