Euskalerriaren Adiskideen Elkarteak kide berria du maiatzaren 31z geroztik: Jose Luis Larrea enpresaburua (Elgoibar, 1956). Ekonomia arloan ibilbide luzea du, eta Ibermatica enpresaren burua da egun. Hain zuzen, ekonomia izan zuen hizpide elkartearen sarrerako irakasgaian; Berrikuntza, krisia eta belaunaldi aldaketa izenburua du. EAEk ezagutza du oinarri, eta kultura, zientzia eta ekonomia jorratzen ditu, besteak beste. Iragana, oraina eta etorkizuna ditu hizpide, eta hainbat hitzaldi eta argitalpen bultzatzen du. Azkoitiko Intsausti jauregian du egoitza.

Euskalerriaren Adiskideen Elkarteko (EAE) kiderik berriena zara.

Niretzat, ezusteko txiki bat izan zen, baina espero ez dituzun gauzek sortzen dute ilusiorik handiena, hain justu. Instituzioaren ezaugarriekin oso identifikatuta sentitzen naiz, eta ohore handia da 250 urteko ibilbidea duen elkarte baten parte izatea. Badirudi horrelako elkarteek unibertsitate edo hezkuntza munduari lotuago egon behar dutela, baina nik uste dut enpresa mundua ez dagoela batere urrun gizarte bateko bizitzatik; alderantziz. Beti oso argi izan dut enpresaren giza dimentsioa oinarrizkoa dela; gizartearen aurrerakuntzaren zerbitzura dagoen aktibitate gisara ulertu behar da.

EAEn zure parte hartzea ildo horretatik ikusten al duzu?

Konpromiso gisa ulertzen dut. Uste dut nire ikuskera plano ekonomiko-sozial batetik ematea espero dutela elkartean. Orain, dezente hitz egiten da hazkundea gutxitzearen teoriaz, iraunkortasunaz, eta nik uste dut hor mundu oso bat dagoela; mahai gainean jarri behar dugu guztia, eta ikusi horrek nola aldarazten dituen gauzak. Oraindik beste ekonomia eredu baten itsasontzian gaude, eta kostatu egiten zaigu gauzen norabidea aldatzea, konplikatua delako. Baina uste dut hori dela orain mahai gainean dugun debatea.

Lan eta politika eremuetan belaunaldi aldaketa falta dela uste duzu. Horrek kezkatu egiten zaitu, ezta?

Uste dut eredu ekonomiko eta soziala aldatzea nahi badugu beharrezkoa dela helduen eta gazteen artean koalizio bat egitea. Normalean nagusitzen diren eliteak helduak dira, eta garrantzitsua da helduen elite horretan gazteek portzentaje bat edo beste izatea. Orain, heldu gehiegi eta gazte gutxiegi ditugu erabakiak hartzen diren guneetan.

Baina beti ez da horrela izan, ezta?

Ez. 1980ko hamarkadan, esaterako, belaunaldi gazteentzat aukera pila bat egon ziren instituzioetan eta politikan, gauzak egiteko. Eta garai hartan gazteak zirenak ia 40 urte geroago hor daude oraindik; gazteek ez dute txanda hartu enpresa, politika eta instituzietan. Boterea bahituta daukagu, nolabait esatearren. Niretzat belaunaldi helduen ardura da gazteei apur bat irekitzea alor hori, gazteak inoiz baino prestatuago daudelako.

Berrikuntza hitzetik hortzera darabilgun kontzeptua da. Zer da zuretzat?

Berrikuntzari buruz zegoen diskurtsoa zeharo teknologikoa zen hasieran. Produktuaren gainekoa oso. Hori garrantzitsua da, baina ez da berrikuntza osoa. Zerbitzuetan, gizartean, kulturan, antolatzeko moduan... Berrikuntza arlo horietan guztietan dago. Eta teknologikoa ez den berrikuntza hori teknologikoa adina edo garrantzitsuagoa da. Hori denok argi ikusten dugu, eta hala esaten dugu. Horrek dakar bat-batean denok berrikuntza sozialari buruz hitz egiten hastea. Baina berrikuntza, soziala ez bada, ez da berrikuntza. Gizartearentzat baliagarria izan dadin egiten dugu berrikuntza. Berrikuntza produktu bat egitea baino zerbait gehiago da, kultura aldaketa da: nola aurre egin gizarteari, ditugun erronkei eta abar. Eta, noski, kultura aldaketa bat ez da goizetik gauera egiten; nahas-mahas horren erdian gaude.

Berrikuntzaren arloan, zein puntutan dago Gipuzkoa?

Nik neuk uste dut Gipuzkoa Euskal Autonomia Erkidegoko berrikuntzaren puntan dagoela. Euskadi bera aurreratuta dago Espainiako Estatuaren aldean. Eta ez dut esango puntan dauden Suedia eta halako herrialdeen pare dagoenik, baina estatuaren gainerako tokiak baino nabarmen hobeto dago; beharbada, bertako ekonomia eta gizartea biziagoak direlako. Innobasque jarri zen martxan; urte askotako ahalegin ugari zeuden teknologiaren euskal sarean. Berrikuntza sozialago bat ere bazegoen: Euskalerriaren Adiskideen Elkartea bera horren adibide bat litzateke. Orain 250 urte zerbait sortu zen gizartearen zerbitzura. Beraz, badago aktibitate bat aurreratuago dagoena estatuarekin alderatuta.

Eta zergatik Gipuzkoa horren puntan?

Gipuzkoako gizartea askotarikoa da, plurala, eta berrikuntzak zerikusi handia du aniztasunarekin. Kontrasteak egotea, nahasketak batzuen eta besteen artean, hori beti oso positiboa da berrikuntzarentzat. Beti, noski, aniztasun hori elkarlanean aritzen bada. Bestetik, oreka handiagoa dago hiriburuaren eta probintziaren artean Araban edo Bizkaian baino. Gainera, tamaina ertaineko enpresa eta ekonomia sare oso garrantzitsua du, eta, aldi berean, enpresa handiak ere baditu: Mondragon Taldea eta CAF, esaterako. Aktibitate asko eta askotarikoak daude. Beraz, alde horretatik, ez gaude toki txarrean berrikuntzaz hitz egiteko.

Toki onean bagaude, norabide egokian ere bai?

Berrikuntzak joan behar duen norabidea jartzean, uste dut ez gaudela bide okerrean. Arlo teknologikoan, esaterako, apustu izugarri garrantzitsuak egin dira bioteknologien arloetan. Informatikan ikusten da berrikuntza teknologikoaren eragina gehien, IKT delakoetan —informazioaren eta komunikazioaren teknologietan—. Teknologia inportantea da berrikuntzan, eta IKT gakoa da, eta izango da aurrerantzean ere; berrikuntzari bultzada ematen dio. Baina badaude beste era bateko teknologiak ere, jada lantzen ari direnak, eta mundua aldatuko dutenak.

Zeintzuk dira horiek?

Materialen teknologiak, nanoteknologiarekin lotutakoak: grafeno material berria, ordenagailuak ikaragarri txikiagoak izatea ahalbidetuko duena edo tamaina berarekin ikaragarri ahaltsuagoak. Beste era bateko teknologiak ere badaude, bizitzaren teknologiak: bioteknologiak, biogenetika... Energiarekin lotutako teknologiak ere bai; batez ere, energia garbiarekin lotura dutenak. Eta gero daude kognitiboaren teknologiak. Gure burmuinean zer gertatzen den ikertzen ari direnak. Eta horietatik guztietatik badugu; batez ere, Gipuzkoan.

Esaterako?

Kognitiboaren teknologia zentro bat dugu. Adibidez, bertsolari baten burmuineko prozesua ikertzen ari dira, bertsoa sortzen duenean haren burmuinean zer gertatzen den. Eta horrek gauza askotarako balio du; balio du jakiteko zergatik funtzionatzen duten prozesuek era batera edo bestera. Nanogunea ere hor dago. Piezak baditugu. Zer zaindu behar dugu orain? Krisi garaian diru sarrerak gutxitzen ari da, eta egindako inbertsioak ez zapuztea zaindu behar dugu.

Zer da garrantzitsua berrikuntza arloan aurrera egiteko?

Asko sinplifikatu beharko balitz, nik erreparatuko nieke balioei, teknologiari, jakintzari, elkarlanari, lidergoari eta abiadurari. Hori guztia pertsonek egiten dugu. Eta nola lortu pertsonek hori ondo egitea? Orduan hezkuntza sistemara goaz. Unibertsitatearen aurreko hezkuntza garrantzitsua da, baina unibertsitatean jokatzen da partida. Unibertsitate onak ditugu, baina asko hobe daitezke berrikuntzari dagokionez. Baliabideak bideratu behar genituzke; dirua ere bai, baina ez hori bakarrik; arreta jarri beharko genuke unibertsitateak eraldatzeko, benetako berrikuntza agente bihurtzeko.

Gipuzkoan proiektu jakinen bat ikusten duzu inportantea?

Gipuzkoan denon artean konpondu beharreko arazo bat ikusten dut: azpiegiturekin lotutako proiektuak. Gizarte hau konektibitatea dela uste dut, ez bakarrik teknologikoa, baita fisikoa ere. Komunikazio edo garraio linearen mapatik kanpo gelditzen bazara, galduta zaude munduan. Nik ez dakit proiektu hau ala bestea egin behar den; horretaz dakitenek erabaki beharko dute, baina lehen aipatutako aniztasunak, kasu honetan, kezkatu egiten nau. Gehiegikeria horrek, kakotx artean esanda, gauza batzuetarako hain ona izanik, beste gauza batzuetarako paralisia ekartzen du.

New York, Londres eta Lisboaren pare, Gipuzkoan martxan da San Sebastian Gipuzkoa Restaurant Week. Lurraldeko 25 jatetxetan "sasoiko produktuak prezio onean dastatzeko aukera" eskaintzen dute, Xabier de la Mazak, egitasmoko koordinatzaileak azaldu du...

Bigarren Errepublika garaian eta 1936ko gerran Bergaran gertatutakoa kontatzeko ikus-entzunezkoa egin du Intxorta 1937 kultur elkarteak: Bergara 1936, gerra eta errepresioa. 25 bergararren ahotsak bildu dituzte lan horretan; gudari ibilitakoak, gerrak...

Etenik gabeko tristura, interes falta, gozatzeko gaitasunik eza, erruduntasuna, autoestimua urritzea, kontzentratzeko zailtasunak, energia gabezia edo loaren zein jateko gogoaren desorekak dira depresioaren sintomarik nabarmenenak. Buruko gaitz horren diagnosia egin ahal izateko, seinale bat baino gehiago agertu behar da hainbat astetan jarraian. Horrez gain, sintoma horiek eguneroko jarduna oztopatu egiten dute giza harremanetan nola lanaren esparruan. Batzuetan, depresioak jota egoteko arazoak agerikoak dira; beste batzuetan, azal barruko ubeldura abisurik gabe agertzen da.

Gipuzkoako Buruko Osasun Sarean depresioaren gaineko informazioa zabaltzeko programa pilotuak martxan jartzen ari dira, suizidioa prebenitzeko helburuarekin. Andrea Gabilondo psikiatra donostiarra horretan ari da lanean: "Suizidioa buruko osasun arazoren batekin lotuta egoten da gehienetan, eta ohikoena depresioarekin erlazionatuta egotea da". Hala ere, depresio mota eta gradu ugari daude. "Depresioa senda daiteke, tratamendua baitauka. Hori dela eta, ezinbestekoa da laguntza eskatzea, ohiko medikuari, adibidez". Tratamendu hori izan daiteke hainbat hilabetetan botikak hartzea edo psikologo baten laguntza jasotzea.

Adituen arabera, depresioak hamar biztanletik bati eragiten dio bizitzan, eta, batez ere, emakumeei. Gipuzkoako Buruko Osasun Sareak ez du lurraldean depresioa dutenen datu zehatzik, baina sareko zentroetan 2.483 paziente artatu zituzten iaz depresioa izateagatik. Datu horren barnean ez daude lehenengo arretako osasun zerbitzuetan artatutako gaixoak. Buruko osasun zentroen sarean, 742 paziente berri edo berriz ere gaixotutakoak hartu zituzten. Guztira, depresioarekin lotutako 15.736 kontsulta eta proba egin zituzten.

Gabilondok dio depresioa nozitzen duten pertsona askok ez dutela medikuarengana jotzen. Ez dituzte Gipuzkoako datuak, baina uste dute Espainiakoekin bat etor daitezkeela. Espainian depresioa dutenen %40 ez dira medikuarenera joaten; ez dute, beraz, ez diagnostikorik, ezta sendabiderik ere. "Horrek gaitza kroniko bihurtzea ekar dezake edo heriotza ideiak agertzeraino larritu".

Depresioa dutenek laguntza eskatzean sentitzen dituzten hesi batzuk nabarmendu ditu Gabilondok: "Pertsonak pentsa dezake bolada txar bat igarotzen ari dela, eta errudun edo indarrik gabe sentitu daiteke egoera jakin bati ezin diolako aurre egin. Gainera, buruko gaixotasunei buruzko tabua ere badago".

Krisia eta depresioa

Gaur egun, buruko gaixotasunen diagnosi gehiago egiten dira, eta egiten diren horiek hobeto egiten dira. Etiketa bat jarri eta tratamenduak ipintzen dira, baina arriskuak ere badaude: "depresioa ez denari depresioaren etiketa jartzeko arriskua". Gabilondoren arabera, "mutur batean medikuarenera ez doazen %40 horiek daude, eta, bestean, egunerokoan ondoeza sentitu eta medikuarengana jotzen dutenak daude, depresiorik ez izan arren tratamendua jaso dezaketenak".

Egungo krisiaren eta depresio nahiz suizidio kopuruen artean lotura zuzenik ote dagoenaren inguruan psikiatra donostiarrak dio ezin dela esan Gipuzkoan zenbat depresio kasu dauden. "Ez dago krisia gaitz horrekin zuzenean lotu duen aditurik; lotura bakarra langabezia eta suizidio tasaren artean aurkitu dute, eta, horregatik, esparru honetan baieztapenak egitean ezinbestekoa da oso zuhurrak izatea".

Datuak eskuan, joerei erreparatzen diete, batik bat, adituek. Europan, 2007ra arte, suizidio kopuruak behera egiteko joera izan zuen. Urte hartatik aurrera, joera goranzkoa izan da, eta horrek osasun arloko profesionalak erne jarri ditu. Ohitura osasuntsuak izatearen garrantzia azpimarratu du Gabilondok, eta lagungarria da egunerokoan urduritasuna areagotzen duten faktoreak kontrolatzen saiatzea. Depresioak eragin dezakeen bakartzearen kontra, "besteekin harremanetan egoteak laguntzen du, baita ingurukoen babesa bilatzeak eta drogen eta alkoholaren kontsumoa saihesteak ere".

Suizidioak eta adin tarteak

Emakumeek depresio gehiago sufritzen duten arren, gizonezko gehiagok egiten du bere buruaz beste. Ñabardura ahaleginen eta burura eramandakoen arteko aldeak ezartzen du: ahalegin gehiago egin ditzakete emakumeek, baina gizonezko gehiagok eramaten dute azkeneraino.

Adin tarteei dagokienez, 2011n Gipuzkoan bere buruaz beste egin zuten gehienek 30 eta 49 urte artean zituzten (%34,3); ondoren, 50 eta 69 urte bitartekoak (%27,8) eta 70 eta 90 urte artekoak (%26,1). Azkenik, 19 urtetik beherakoak eta 29 urte bitartekoak %11,4 izan ziren. Gazteen kopurua txikiena izanda ere, adin tarte horretan izandako gorakadak kezkatzen ditu osasun zerbitzuak azken urteetan. "Gazteak biktima berriak dira, eta ahaleginak suizidioak baino askoz gehiago" direla ondorioztatu dute jada.

"Depresioa suizidioaren arrisku faktorerik nabarmenena" izanda, arreta berezia jarri diote azken urteotan, eta Osakidetzak buruko gaitza prebenitzeko hainbat programa pilotu jarri ditu martxan dagoeneko; horietako batzuk Gipuzkoan. Gabilondok azpimarratu duenez, "depresioari buruzko informazioa zabaldu, eta osasun zerbitzuen arteko elkarlana bultzatu" nahi dute.

Andaluziarrak ostrak bezalakoak dira. Gutxi batzuek perla preziatu bat ezkutatzen dute. Beste asko freskoak eta zaporetsuak dira. Zoritxarrez, nahikoa da ale ustel bakar bat egundoko beherakoarekin bukatzeko.Nik ez dut lurralde hartako morroiekin apar...

Gerra hasi eta laster, 1936ko urte amaierarako, Gipuzkoako zatirik handiena frankisten kontrolpean geratu zen. Halere, baziren salbuespenak: Eibar eta Elgeta Errepublikaren aldean egon ziren, 1937ko apirilera arte.

Bizkaiko eta Gipuzkoako kostaldeko ondarea sustatu eta balioa emateko, museo egitasmo komunak garatuz sortu dute Euskal Kostaldearen Museoen Sarea. Horren barruan, bi herrialde horietako 43 museo eta kultur azpiegitura daude egun, horietatik erdiak Gipuzkoan. Horien lankidetzari esker, itsas kultura ezagutarazi nahi dute, betiere kostaldearen eskaintza turistikoa osatzeko bidean. Kresal usaina duten museo eta ekipamenduen zerrenda aberatsa da: Getariako Balentziaga, Donostiako Aquariuma, Zestoako Ekainberri...

Joan den astean aurkeztu zuten sarea. Jendaurreko lehenengo agerraldian arraun bana izan zuten esku artean egitasmoarekin bat egin duten hainbat museo eta interpretazio zentrotako ordezkariek, elkarrekin arraun egin nahi baitute. Baina turismoari begirako egitasmoa baino askoz gehiago dela ohartarazi zuten Donostian, elkarlana, elkar ezagutza eta ondarea herritarrei zabaltzea baita euren asmoa.

Bide horretan, museo horietara sartzeko txartela aurkeztu berri dute. Txartela egiten dutenek —egitasmoaren kide diren kultur ekipamenduetan egin daiteke, baita tokian tokiko turismo bulegoetan ere— hainbat abantaila izango dituzte museo horietan; gehienetara sartzeko, adibidez, %50eko deskontua izango dute txartelaren jabeek. 100.000 banatu nahi dituzte orotara.

"Euskal kostaldeak itsas ondare oparo eta aberatsa dauka. Museoek, ikertzaileek eta artxiboek babesten dute hori guztia. Hori zabaldu nahi dugu, ondare horri balioa eman nahi diogu denen elkarlanarekin", esan zuten museoetako arduradunek aurkezpenean.

Francisco Francoren aldeko indar militarrek Bergarako Movilla lantegia konfiskatu zuten 1937ko martxoaren 24an. Hain zuzen, 1936ko gerran indar matxinatuen esku geratu zen Gipuzkoako lehen enpresa izan zen. Harrezkero, gerrako interesen zerbitzura egongo zen lantegia. Lehena izanagatik, ez zen bakarra izan. Bi hilabete geroago, Oñatiko Celaya, Emparanza y Galdos enpresa ere komandantetzaren esku geratu zen, eta armada frankistarentzat pila elektrikoak ekoizten hasi ziren. Garai hartako industria estrategiko guztia "militarizatu" eta gerrarako tresna bihurtu zen. Horrela azaldu dute Ainara Martinez Matia, Amaia Apraiz eta Beatriz Herreras historialariek Gipuzkoa militartua lanean. Garai hartako Gipuzkoako industria ondarea aztertzeko eta atzetik zeuden pertsonen istorioak jasotzeko helburuarekin egin dute ikerketa. Industri Ondare eta Herri Laneko Euskal Elkarteko kideak dira hirurak. Memoria historikoa berreskuratzeko Gipuzkoako Foru Aldundiak banatu dituen diru laguntzen bidez egin dute ikerlana.

Gipuzkoa osoko egoera kontuan hartu duten arren, Debagoiena eta Debabarrenan sakondu dute gehien Gipuzkoa militartua lanean. Horrela azaldu du Martinez Matiak: "Gipuzkoako zatirik handiena oso goiz geratu zen Francoren aldeko indarren esku; Eibarko eta Elgetako fronteak izan ziren salbuespena, 1937ra arte eutsi baitzioten. Beraz, oso bailara esanguratsua da. Alde batetik,Bergara bezalako herriak ditugu; horko enpresak oso goiz hasi ziren Francoren alde lanean, 1936ko irailerako herria Francoren indarren esku baitzegoen. Bestetik, Eibarko lantegietan, Errepublikaren alde lan egin zuten. Bi aldeak sakon aztertzeko aukera eman digu". Metala, ehungintza, papergintza eta larrugintza sektoreak ziren gerrarako sektorerik garrantzitsuak. Papergintza ez ezik, beste hiru sektoreak ere bazituzten Deba bailaran. Datuetatik haratago joan nahi izan dute ikerketan. "Datu horien atzean dagoen jendearen istorioa bilatu nahi izan dugu, lantegi haietako langileen istorioak". Horretarako, zailtasun ugari izan dituzte, batez ere, ia lekukorik ez delako gelditzen. "Gerraren arloan egin diren lanetan, ia beti gudariei buruz hitz egin da. Baina guri interesatzen zitzaizkigunak ez ziren gerrara joan, fabriketan lanean gelditu ziren. Artxiboetan ere jende horren lekukotzarik ez dago". Enpresen argazkiak ere gutxi topatu dituzte. "Badaude gerrari buruzko irudiak, baina enpresen ingurukoak gutxi. Industria hain estrategikoa zenez, ez zuten argazkirik egiten, horrekin etsaiari informazioa emango ziotelakoan".

Industria indartsua

1930eko hamarkadan, industria indartsua zegoen Gipuzkoan. 1936ko gerra hasi zenean, gudako bi aldeentzat oso baliagarriak izan ziren enpresa horiek; batez ere, frankistentzat. Historialariaren hitzetan, "industria handitu" egin zen Gipuzkoan gerra garaian. "Ekonomiaren ikuspuntutik oso momentu ona izan zen; baita ondorengo urteak ere. Horrek gu ere harritu gaitu, krisi sakona topatzea espero baikenuen", azaldu du Martinez Matiak. Alde batetik, sektore estrategikoak gerrarako ekoizten hasi ziren, baina guda amaitutakoan, herriak ere berreraiki behar ziren. "Berreraikuntzan industriak lan handia izan zuen. Gerraren hasieratik Francoren alde lan egin zuten enpresek oso kontratu onak lortu zituzten".

Enpresen artean ere bereizketa egin dute ikerlanean: batetik, Euzkadiko Gobernuak militarturiko industriak, eta, bestetik, matxinatuen alderdian militartutako enpresak. Dena den, Gipuzkoako industria gehiena Francoren aldekoek kontrolatzen zuten. "Horiek hobeto antolatuta zeuden, hasieratik antolakuntza militarra sartu baitzuten enpresetan". Errepublikaren aldekoek arazo gehiago izan zituzten. Eibarren ekoitzitako armei buruz, hainbat gudarik esandakoak jarri ditu adibide: "Eibartik iritsitako armak ehizarako onak zirela zioten, baina gerrarako ez zutela balio".

Enpresaren jabeak errepublikarrak eta, batez ere, "nazionalistak" baziren, enpresa horietako asko konfiskatu egin zituzten indar frankistek. "Halere, konturatu ziren enpresaburu horiek kartzelan edukita oso zaila zela enpresa aurrera ateratzea; isun izugarria ordainarazi ondoren, hainbat enpresaburu espetxetik atera zituzten lanean jarraitzeko".

Eibarko adibide bat ere jarri du. "Francoren aldekoek herriko zentral elektrikoko teknikoa kendu zuten, errepublikarra zelako. Lanposturako lehiaketara deitu zuten, eta garbi ikusten da zeintzuk ziren kontuan hartzen zituzten merituak: gudan Francoren alde egitea, espainiarra sentitzea, tradizionalista izatea...".

Izan ere, industriaren militartzeak langileei zuzenean eragin zien. "Barneko antolakuntza erabat militarra zen; langileak ere militarizatu zituzten. Egiten zuten lanaren arabera, maila militar bat hartzen zuten; arduradunek ofizialen maila zuten, eta langileek soldaduena. Gainera, Errepublikaren alde agertu ziren langile asko kendu egin zituzten, eta beste batzuk jarri zituzten haien ordez". Martinez Matiaren hitzetan, lan baldintzek ere okerrera egin zuten: "Errepublika garaian egindako aurrerapenak kendu zituzten militarrak sartu zirenean, eta, batez ere, gerra amaitutakoan".

Emakumeak, lanera

Lanerako adinean zeuden gizon asko frontera bidali zituztenez, emakume eta gizon gazte asko hasi ziren lantegietan lanean. "Gerra garaian, gizonen lana egin zuten emakumeek, baina gerra amaitutakoan, emakumeak kaleratu egin zituzten. Gainera, dekretu bat atera zuten; horren arabera, gizonek lanerako lehentasuna zuten. Emakume alargunek bakarrik jarrai zezaketen lanean". Baina Francoren alde borrokan hildakoen alargunek zuten lehentasuna. "Gauza horiek oso nabarmenak izan ziren. Oso istorio mingarriak daude; horietan sakontzea eta azaleratzea da gure helburua". Franco agintera iritsi ondoren, emakumearen egoera are gehiago okertu zen. "Gaizki ikusita zegoen emakumeek lan egitea, batez ere, lantegietan. Erregimenaren estrategia izan zen".

Eskulan merkea lortzeko presoak ere erabili zituzten. "Berreraikuntza eta lan publikoetarako presoak erabili zituztela ezaguna da gaur egun. Baina presoek enpresa pribatuetan ere lan egin izan zuten; batez ere, gerraostean. Sistema bat asmatu zuten, eta, horren arabera, egun bateko lanak bi edo hiru eguneko espetxealdiaren balioa zuen".

Lanik gabe zeudenen artean, berriz, bi zerrenda egin zituzten, gerran izan zuten eginkizunaren arabera. "Langabezian gogoz kontra zeudela frogatu zutenen zerrendatik hartu behar zituzten langileak enpresaburuek. Gerra garaian Francoren alde agertu zirenek bakarrik egin ahal zuten lan".

Militarizazioak gerra amaitu ondoren ere jarraitu zuen. "Topatu ditugun istorio asko gerra ondorengoak dira. Ofizialki enpresen militarizazioa 1941ean amaitu zen, baina enpresa indartsuenek jarraitu zuten Francoren erregimenaren alde lanean. Militarizatuak izan ziren enpresek beste batzuek baino hobeto egiten zuten lan militarizazioa amaitutakoan ere".

Ikerketa egiterakoan aurkitu dituzten "isiltasunak" esandakoak baino adierazgarriagoak direla pentsatzen du Martinez Matiak. "Isiltasun horietan sakontzeko gogo handia dugu. Benetako istorioak daude, berreskuratu behar den historia. Historia irabazi zutenek idazten dute beti, baina galdu zutenen historia askoz interesgarriagoa da egun garena ulertzeko".