XIX. mende hasierako Donostiako planoa eskuetan, garai hartan Bulebarrean zegoen harresia irudikatu zuten hainbat herritarrek joan den igandean, Donostian. Parte Zaharrera begira jarri, eta harresiaren alde batean, eskuinean, Santiagoko baluartea zegoen. Bestaldean, gaur egun Alderdi Eder dagoen lekuan, San Felipeko baluartea. Pixka bat aurrerago, Bretxa paretik sartu ziren Donostiara ingeles eta portugaldar tropa aliatuak 1813ko abuztuaren 31 hartan; Urumea ibaiaren ertzetik. Duela berrehun urte Donostia suntsitu zuten gertakariak nola izan ziren hobeto ezagutzeko, garai hartako leku esanguratsuenetan bisita egin dute 20-25 lagunek, Alvaro Aragon historialari eta EHUko irakaslearen gidaritzapean: "Unibertsitatean ikerketa asko egiten ditugu; bisita hauen bidez, herritarrengana plazaratzen ditugu".

Ibilbide guztian euria egingo zuela iruditu arren, herritarrak ez dira kikildu, eta aterkia irekita amaitu dute bisitariek ibilbidea Abuztuaren 31 kalean eta, gero, San Bizente elizako aterpean. Eguraldia ez da goizeko anekdota bakarra izan. Donostiako maratoi erdia dago ia ordu berean, Bulebarrean; behin baino gehiagotan gurutzatu behar izan dute bisitariek korrikalarien ibilbidea. Hainbat momentutan, atzetik Bulebarreko bozgorailuak entzuten direla entzun dituzte Aragon historialariaren azalpenak; zabor bilketako kamioiaren zaratak eta San Bizente elizako kanpaiek ere isilarazi dute behin baino gehiagotan. "Historiaz gain, hiriko kutsadura akustikoa ere ezagutu dugu", dio parte hartzaile batek.

1813ko gertakarien 200. urteurrenaren harira, Eusko Ikaskuntzak antolatutako bisita gidatuetan lehenengoa da: Ezbeharraren aztarnen atzetik: ibilaldi bat Donostiaren setio, suntsiketa eta berreraiketaren eskenatokietatik. Donostia eta inguruetako herritarrak dira bildutako gehienak. Junkal Lertxundi irakaslea da horietako bat. "Gure historiari buruz kalean entzundakoa dakigu; historialari batekin ikasi nahi genuen zer gertatu zen. Irakasleak garenez, gero umeei ere kontatu ahal izateko. Gainera, orain, 200. urteurrena denez, interes handiagoa dago". Iñaki Rezabal arkitektoa da, eta hiriaren historiak erakartzen du, batez ere, garai hartatik gaur egun artekoak: "Hiriaren berreraikitzea eta hedapena nola egin zen interesatzen zait batez ere".

Agindu emaileaz galdezka

Donostia erretzeko agindua nork eman zuen galdetu diote gidariari; azken urteetan, zalantza sortu baita. Ia ziurtzat jo du Aragonek Francisco Javier Castaños Espainiako armadako jenerala ez zela egon erasoaren atzean. "Ez dago horrelakorik frogatzeko dokumenturik. Gainera, Castañosek ez zuen Donostiako setioan parte hartu; garai hartan, agindua ematen zuena lekuan bertan egoten zen". Egungo frogen arabera, Wellingtongo dukeak agindutako erasoa izan zela adierazi du. Ondoren, 69 lekukoren testigantzak jaso zituzten, eta horietako batzuek Castañosen izena aipatu zuten, ingeles soldaduei entzun zietela.

Horiek "zeharkako testigantzak" direla azaldu du Aragonek; gainerako dokumentu eta frogek kontrakoa adierazten dutela. "Garai hartako gertakariak ulertzeko zailak egiten zaizkigu, orduan ez baitzeuden gaur egungo balio eta kontzeptu asko. Baina orduko testuingurua kontuan hartu behar da. Gertakari haiei buruzko interpretazio asko gaurko ikuspegitik egin dira".

Gertakariak garaiko testuinguruan kokatu ditu historialariak. 1808an, Europa guztian hedatzen ari ziren Napoleonen tropei Espainian sartzen utzi zieten, Portugalera bidean. Baina Frantziako tropek penintsula guztia okupatu zuten. Ondoren, Espainiako, Portugalgo eta Erresuma Batuko tropek frantsesak penintsulatik botatzeko borrokatu ziren. Donostia ere frantsesek okupatutako hiria zen.

San Bizenteko ospitalean

Parte Zaharreko San Bizenteko eliza izan da bisitaren abiapuntua. "Parte Zaharreko San Bizente eta Santa Maria elizak ez ziren sutean erre, eta horietan ospitaleak egon ziren; bi elizetan artatzen zituzten zaurituak". Handik Bulebarrera, garai bateko harresiak egon ziren lekura; orduko planoaren laguntzaz, orduko hirian kokatu ahal izateko. Alderdi Eder izan da beste geraleku bat: San Felipeko baluartea egon zen han. Lehen ingeles tropak itsasoz iritsi zirela azaldu du Aragonek; 1813ko ekainaren hasieran izan zen hori.

La Antiguako —egun, Miramar jauregia— eta San Bartolomeko komentuetan ere izan ziren borrokaldi batzuk. Izan ere, 63 egun iraun zuen Donostiako setioak, eta uztailaren erdialdetik abuztuaren amaierara arte, hiriaren aurkako bonbardaketak etengabeak izan ziren.

Donostia barnean, Frantziako 4.500 soldadu zeuden setiatuta. 9.000 biztanle zituen hiriak; baina horietatik 4.000-5.000 lagun bizi ziren hirigunean. "Aurretik, hiritik ateratzeko aukera eman zieten herritarrei. Donostia erre zutenean mila edo bi mila herritar geldituko zirela kalkulatzen da".

Gipuzkoa plazan jarraitu du Aragonek kontakizunarekin. Bi baluarte erdiko gotorleku bat zegoen bertan, harresi baxuago bat. Bretxa parean eman ditu erasoaren xehetasun gehiago. Hortxe zegoen harresia, eta atzean, itsasoa; Bretxa eta Urumea arteko zatia geroago egindako betelana da. Hortik sartu ziren Donostiara, itsasgora aprobetxatuz. Goizean izan zen, hamaikak aldera. Horretarako, harresia leherrarazi zuten. Orduan erre zuten Donostia, eta herritarren aurkako gehiegikeriak hasi ziren. Egun euritsua zen, eta haize handia zebilen.

Merkatarien kalea lehenengo

Hiriko Kale Nagusiko etxeak erre zituzten lehenengo. Aragonek pentsatzen du ez zela kasualitatea izan. "Kale Nagusian zeuden merkatarien etxeak; merkataritza gune oso garrantzitsua zen Donostia. Handik Plaza Zaharrera —egungo Konstituzio plazara— zabaldu zen sutea: han zeuden udaletxea eta kontsulatua".

Egungo Abuztuaren 31 kale esanguratsuan amaitu da ibilbidea; eraso hartan zutik geratu zen kale bakarrean. Seiehun etxe suntsitu zituzten. Frantziako armadako 3.000 soldadu hil zituzten, eta beste 2.000 atxilotu. 2.500 hildako eta 900 zauritu izan zituzten aliatuek. Bertakoen artean, 1.500 hildako izan ziren. Baina erasoaren egunean zendutako herritarrak 200-300 ziren; erasoaren ondorengo malaria izurritearen eraginez hil ziren gehienak.

Sor daitekeen telezabor guztia jada zerbitzaturik zegoela pentsatzen nuen; asmatu beharreko reality show guztiak jada asmatu zirela uste nuen. Oker nenbilen; mundu honetako bazter, telebista kate, herrialde eta ikusleak pozoindu ondoren, goia jo dutela iruditu zaie nonbait, eta beste planeta batera abiatu dira itsu-itsuan. Azkenengo proposamena Herbehereetatik dator; Martera kolono batzuk bidaltzeko asmoa dute, bertan bizimodua antola dezaten. Esan beharrik ez dago prozesu hori hemendik jarraitu ahal izango dela mundu osoan zabalduko den reality show baten bidez. Momentuz sortze prozesuan dagoen proiektu bat besterik ez bada ere, datuak ikaragarriak dira; sei mila milioi dolar behar izango direla aurreikusi dute; kalkuluak egiten hasi naiz, eta ez dakit zenbat diru den, kantitate batetik aurrera dena abstraktua iruditzen zait, Donostiako etxeen prezioak begiratzen dituzunean bezala. Lehenengo partaideak 2022. urtean abiatuko lirateke, lau guztira. Bi urtean behin lau partaide bidaltzea da asmoa. Lehenengo lau partaide horietako bat bazina, pentsa ezazu ze hiru pertsona aukeratuko zenituzkeen Marten bi urte pasatzeko... Ez da erraza!

Esperimentu honen alderik latzena, eta sineskaitzena, bueltarik gabeko bidaia bat dela jakitea da. Eta, hala ere, laurogei mila pertsonatik gora dira izena eman dutenak! Batzuek diote, "hemen dagoena ikusteko, nahiago dut mundu berri bat ezagutu", eta ez dute arrazoirik falta, mundu hau goitik behera aspaldian usteldu zela iruditzen zait askotan. Baina gizakiok gara ingurua usteltzen dugunak; orduan, zertarako balio du beste mundu bat zapaltzeak?

Eta zein irizpide erabiliko zenuke hiru kideak hautatzeko? Bihotzak dioena, bizirik irauteko trebezia erakusten duena, itzal gutxiena egingo dizun taldekidea, edo "dona dona katona"? Zaila egingo litzaidake hiru pertsona soilik aukeratzea, besteak betiko hemen utziko ditudala jakinda; errazagoa iruditzen zait Martera bueltarik gabe nor bidaliko nukeen aukeratzea. Baina hiru gutxi dira, jende asko daukat soberan hemen, bizikidetzarako traba besterik egiten ez duten parasitoak. Denak bidaliko nituzke damuaren arrastorik gabe, pozik; haurra nintzenean izozkiaren makiltxoan premio irakurtzen nuenean sentitzen nuen zoriontasun erabateko eta inozente horrekin. Hain erraza balitz…

Mikel Erguinek sortu du Zero Zabor talde eragilearen Mundumob egitasmoko Eskuetatik eskuetara abestiaren koreografia.Zer adierazi nahi izan duzu mugimendu hauekin?Zaborra birziklatzean egiten dugun ibilbide osoa irudikatu nahi izan dut. Lurretik haste...

• www.dantzan.com. Dantzaren inguruko informazio eta berriak biltzen dituen webgunea da. Oier Araolaza webgunearen arduradunaren hitzetan, dantzaren alorrean zegoen "komunikazio hutsunea" betetzeko sortu zen, dantzan dabiltzanek "elkarren berri izan eta proiektuen informazioa emateko".

• Pobrezia larrian dauden gipuzkoarrak. Lurraldeko populazioaren %4,3, hau da, 30.000 lagunetik gora pobrezia larrian daude, aste honetan Gipuzkoako Pobrezia eta Gizarte Bazterketari buruz kaleratutakoaren arabera. Beste 120.000 lagun pobrezia arriskuan daude.

Ertza dantza konpainiaren 4x4 kale ikuskizunak Euskal Herriko lan onenaren saria irabazi berri du Leioako Umore Azokan. Asier Zabaletak zuzentzen du konpainia, eta Alegian du egoitza. Break dance, hip hop eta hiri dantzetan oinarritutako lana da 4x4, ...

Gero eta gazte gehiago joaten dira Euskal Herritik kanpora lan baten bila. Lan kontuengatik bizi da Argentinan Shanti Arrieta Manterola ere (Orio, 1986), baina bera ez da derrigorrean joandakoa: "Gasteizen geratzeko aukera ere eskaini zidaten, baina, bikotekidearekin hitz egin ostean, Buenos Airesen hautua egin genuen. Ez genuen inolako dudarik izan. Latinoamerika pixka bat ezagutzen genuen ordurako (Mexiko, Kuba, Venezuela, Kolonbia...), eta Argentina ezagutzeko irrikan geunden". Eusko Jaurlaritzako Kanpo Ekintza Sailaren Kanpoan diren euskal herritarrak eta gizataldeak beka eskuratuta bizi da Argentinan, orain dela urtebetetik.

"Buenos Aires da Latinoamerikan ezagutu dugun hiri handirik ordenatuena", Arrietarentzat. Baina "kaosak" ere bisitatzen omen du hiria: "Erdigunean, egunero manifestazio dezente ikusten dira, eta horrek askotan kaos handia sortzen du. Dena den, hiriak erraztasun asko ematen ditu. Autobus publikoek 24 orduz funtzionatzen dute, eta taxia ez da garestia. Gauez, erraza da batetik bestera mugitzea".

Erdigunetik gertu bizi da, hegoaldean, San Telmo auzoan. "Bere garaian, jende diruduna bizi zen bertan. Izurrite bat izan zen 1871n, eta dirudunak iparraldeko auzoetara joan ziren bizitzera. Nahikoa ospe txarra zuen auzoak duela urte gutxi arte, baina berpiztu egin da auzoa". Gaur egun, nahasketa "polita" du auzoak, Arrietak azaldu duenez: "Auzo zaharra da, baina nahiko ondo mantentzen da. Kaleak galtzadarrizkoak dira, eta eraikin zahar dotoreak ditu. Mende bat atzera egin duzula dirudi. Gazte asko bizi da auzoan—bohemioak eta atzerritarrak—, eta giro ederra egoten da. Bizitza osoa han daraman jendea ere bizi da".

Parrandarako ez da auzo txarrean bizi, antza: "Makina bat taberna daude hemen, eta giro ederra egoten da. Asteko edozein egunetan egin daiteke parranda auzoan".

Lanerako bidea oinez egiten du egunero, eta hori "luxua" dela uste du, hiria "erraldoia" delako. Aisiari dagokionez, azaldu du Buenos Airesen ez dagoela aspertzeko aukerarik. Izan ere, "izugarrizko eskaintza kulturala dago, eta gauza asko doan dira, gainera". Euskal etxe bat baino gehiago dago Argentinako hiriburuan, eta han ere izaten da ekintzarik asteburuetan. "Nire lanaz gain, euskara irakasle nabil Euskaltzaleak euskara eskolan, eta ia astebururo antolatzen dugu ekitaldiren bat".

Krisia, gertu

Txanpon guztietan bezala, han ere bi alde daude, ordea. Esaterako, inflazioa %30 dela azaldu du oriotarrak. Hiria, "oro har, garestia" da, eta krisia gertu ikusten du: "%30eko inflazioa izan dute urteko, eta prezioak goraka doaz, etengabe. Soldatak ere gorantz doaz, baina ez dira proportzio berean igotzen ari. Beraz, uste du halako batean egoera jasangaitz bihurtuko dela eta beste krisi handi bat izango dela. Laster gerta daiteke hori. Ez dut uste 2001eko krisia adinakoa izango denik, baina zerbait larria gertatuko dela ematen du".

Azken urteetako egoera ekonomikoa ere izan du hizpide: "2001eko corralito-aren ondoren, hondoa jo zuen herrialdeak. Gero, Nestor Kirchnerren gobernuak zorra berriz negoziatu zuen hartzekodunekin, eta, pixkanaka, egoerari buelta eman zioten. Badirudi ekonomia nahiko ondo zebilela, langabezia tasa baxuarekin, baina, azken bi urteetan, egoera okerrera doa", azaldu du.

Beste urtebeterako kontratua du Argentinan, eta gero ez daki zer egingo duen. "Etxera bueltatzea gustatuko litzaidake, baina lan egonkor bat topatzeko aukerak baldin baditut bakarrik. Egoerak horrela jarraitzen badu, ez dut uste bueltatuko naizenik. Irakasle ikasketak egin ditut, eta, hezkuntzan egiten ari diren murrizketak ikusita, zaila ikusten dut nirean ezer topatzea". Argentinan gustura bizi da, gainera: "Argentinarrak, oro har, oso jatorrak dira. Erraza da bertan integratzea. Gainera, euskalduna zarela esateak asko laguntzen du, euskal jatorriko jendez betea baitago; biztanleen %10, diotenez".

Uste dut Zuzeu-n irakurri niola norbaiti tabernetan erretze hutsa baino gehiago, barran jarrita kafearen eta zigarretaren konpainian ematen zuen ordu erdi baketsu haren falta sumatzen duela. Lege berria indarrean jarri zutenetik pare bat urte besterik ez da pasa, baina antzeko sentipena daukat. Kea kanpora egotzi behar horrek korridore bihurtu ditu ostatuak, lehen txoko bakarrean kieto egin zitekeena bi espaziotan banatu baita. Nik ere lehengoa nahiago nuen, eta arraroxeagoa da beharbada, sekula ez dut-eta bizio hori izan.

(Bai, Inaxio, mozkortutakoan Ainhoari porroak egiteko kaka ematen zioat, baina, badakik, haiei putz egiten ibiltzen nauk, era patetikoan, ezer irentsi gabe).

Jakin gabe geratu nintzen, eta inork ezingo dit azaldu zein eragozpen zegoen auzo bakoitzean erretzaileentzat lizentzia berezia izango luketen lokalak egoteko. Herriko hirutik bat, esaterako. Erretzaileak gure ingurutik alde egitera ez, beraien ohiturei uko egitera derrigortu genituen. Patxadaz aritzeko behar luketen espazioetan deseroso sentitzera. Niri atarietan bakar-bakarrik dale fuego ari direnei barkamena eskatzeko gogoa ere sartu izan zait.

Berlinen legea batere urratu gabe taberna askotan oraindik erretzen dela ikusteak pozten nau. Orain länder gehienetan indarrean dagoena baino arau gogorrago bat onartu zuten Alemanian joan zen hamarkadan. Baina urteekin hain neurri gogorren beharrik ez zegoela jabetu ziren. Garagardoarekin zigarreta bat erre nahi duenak badaki nora jo, eta airea garbi-garbi nahi duenak ere bai. Lagunarte aspergarriaz nekatu den orok aitzakia ezin hobea du, gainera, haiengandik ihes egiteko.

Tira, niri ere izorratzen dit igandeetan kriston biharamunarekin esnatu —hori ezin legediak galarazi, ez— eta jakak Febreze-arekin astintzen ibili behar izateak, kirats deabruzkoa kendu ezinik. Baina pub batean oxigeno puruaz gozatzea eskubide bat denik ez daukat batere argi. Ordu horietan galduta dabilenak merezi du biriketan zabor pixkat itsatsita geratzea.

Eta guztiz jota egongo naiz, baina bakarrik eserita ikusten ditudan erretzaile beteranoei halako miresmen bat hartzen hasia naiz aspaldian. Egitekoak utzi eta bost minutuz direnei eta ez direnei buruz bueltak ematen lasai dabiltzala ikusteak inbidia eragiten dit. Benetako inbidia sanoa horixe izango da, ziur asko.

AZPIEGITURAK. Arrasate eta Oñati elkartzen dituen bidegorria inauguratuko du igandean Gipuzkoako Foru Aldundiak. Oinez zein bizikletaz egiteko bidea izango da, zortzi kilometro eta erdi da luzean, eta zatirik handienean hiru metro eta erdi da zabalean. Ia ez dauka aldaparik.

Hondamendi eragilea batzuetan, onuragarria besteetan, fenomeno naturala baino zerbait gehiago da euria. Munduko hainbat kulturetan euriak izan duen eragina aztertu dute San Telmo museoko erakusketan. Batzuek iragarri egiten dute euria; beste batzuek d...