Miguel Aranburu Gipuzkoako Historialari Elkarteak antolatutako hitzaldi sortaren barruan, hirugarren hitzaldia eskainiko du, datorren asteartean, Xabier Alberdi historialariak (Zarautz, 1969). Erregearen kontrabandistak XVII. mendean izena du hitzaldi...

Ez dakit nola gertatu den, baina martxoaren erdialdera sosik gabe iritsi naiz berriro. Ostiralero bostehun pezetako paga jasotzeari utzi nionetik gauza bera gertatzen zait. Hilabeteak lehen baino dezente luzeagoak egiten dituztelakoan nago, eta nik hain epe luzerako txanponak banatzen ez dut asmatzen. Aspaldi nire bizio potoloenak —parrandak, golfa— nahi baino askoz baztertuagoak dauzkat, baina horrek ere ez dit batere lagundu. Poltsan zulo galanta daukadala bai, baina petatxua non jarri jakin ezinik nabil.

Mariano Raxoi egurtzen dutenen aurka sutsu irten behar izaten dut azkenaldian. Ederki ulertzen dut haren sufrikarioa, neuri ere laster lepoa moztuko baitidate murrizketa zorrotzak martxan jarri ezean. Haren patua Frankfurteko eraikintzarren batean purutzarra erretzen lasai eserita dagoen bankari prusiarren baten eskuetan dago. Nirea, berriz, Kutxabankeko bulegotxoren batean lan eta lan ari den behargin jatorren batek erabakiko du. Eta susmoa bakarrik da, baina ordainketaren bat konplitzeari uko egiten badiot, hark ere pragmatismo prusiarra erabiliko duelakoan nago.

Aurrezte aldera, beraz, lehen gastua ekartzen zidaten asko hemendik aurrera doan konpondu beharko ditut. Horretarako, irakurtzen ari zaren zutabe hau erabil dezakedala otu zait. Adibidez, gaur bertan amaren urtebetetzea da, eta hementxe zoriontzea merke asko aterako zait. Hari, gainera, doako oparia egiteak ez dio batere inportako: malko txikia bota, orria moztu eta marko xarmant batean eskegiko du. Behingoagatik seme adeitsuaren itxura emango dut, eta, beharbada, beste hilabete egitea lortuko dut Kutxabankek neure kontuetan esku hartu baino lehen.

Asteko paga txukun gobernatzen nuen garaian, etxepean ematen nituen orduak, anaiekin eta lehengusuekin jolasean. Koskorrenetakoa izan, eta kolpe andana jasotzen nuen arratsaldero. Txikiaz gain negartia ere banintzenez —nazkante konpletoa, bai—, zartakoren bat ematen zidaten bakoitzean aieneka hasteko mania nuen. "Aaaa!" oihukatzen nuen bakoitzean, ama korrika eta presaka leihora hurbiltzen zen. Ez nigatik kezka berezirik zuelako; entzumena alfer samarra izan du beti, eta "amaaaaaa!" oihukatzen ari nintzela iruditzen zitzaion, ogitartekoa edo saskibaloiko baloia bota zezan. Leihoa ireki eta "zeeee?" galdetzen zidanean, nik "ezer eeeez, jo in die" erantzun, eta biak gure egitekoetara bueltatzen ginen.

Hementxe, beraz, zutabe aurreztaile honen mezu zentrala: Aaaa! Zeeee? Zorionak!

Krisia dela medio, ez dira erakunde publiko eta pribatuen babesa jasotzeko momenturik onenean jaio. Horren jakitun da Alvaro Aragon (Oiartzun, 1969), EHUko irakasle eta Miguel Aranburu Gipuzkoako Historialari Elkarteko sustatzaile eta zuzendaria. Ordea, kontent da elkarteak orain arte egindako bidearekin: "Egiten ari garenarekin ongi ari garela uste dugu".

Zerk bultzatuta sortu duzue Miguel Aranburu Gipuzkoako Historialari Elkartea? Nortzuek sustatu duzue?

Unibertsitatean eta unibertsitatetik kanpo gabiltzan historialari eta arkeologoak batu gara, ikusita gabeziak badaudela, batez ere, Gipuzkoa mailan. Besteak beste, duela 15 urte-edo desagertu zen Deustuko Unibertsitateko Donostiako Historiako fakultatea, eta hemengo jendea beti behartuta zegoen ordutik, Gasteizera edo Bilbora joatera. Ondorioz, Gipuzkoako historia pixka bat baztertuta geratu da. Eta hori suspertu nahian-edo, saiatu gara talde bat sortzen. Elkarteak nahi duena da, batetik, Gipuzkoako historian sakondu, eta, bestetik, gizarteratu.

Gainbehera horretan, unibertsitatearen faltaz gain, beste kausaren bat topatu duzue?

Badago jendea Gipuzkoako historian aritzen dena, baina denak pixka bat sakabanatuak daude. Horrez gain, arazoa da gero ez dela ezagutzen. Beharbada Gipuzkoako historia zientifiko mailan lantzen da, unibertsitate mailan lantzen da, baina ez hainbeste publiko orokorraren mailan, eta gure asmoa hori zen; biak batzea. Egiten diren ikerketen eta publikoaren ezagupenen arteko zubi izan nahi dugu. Bestetik, egia da gure erakundeek ere oraingoz ez dutela askorik egin arlo horretan. Beraz, hori ere egin nahi dugu. Proposatu diegu hemengo erakundeei Gipuzkoako Historia bat egitea, eta horretan ari gara. Baina, oro har, pena da, jendeak badaukalako jakin-mina. Eta horren froga da, abian jarri dugun hitzaldi sortari jendeak emandako erantzuna.

Zertan datza Gipuzkoako Historiaren proiektu hori?

Kutxari eta Gipuzkoako Foru Aldundiari Gipuzkoako Historiari buruzko proiektu bat aurkeztu diegu, baina momentuz ez dugu erantzunik jaso. Azaldu dute interesa, baina ez digute oraingoz ezer esan. Badakigu garai txarrak direla. Beharbada garai txarrean agertu gara, baina guk tinko jarraituko dugu, gure maila xumean gauzak egiten. Hori argi daukagu. Batetik, hitzaldiak hilero egingo dira. Bestetik, datorren urtean, adibidez, Donostia erre zela bigarren mendeurrena da, eta Donostiako Udalarekin gauzak egin nahi ditugu.

Jendeak interesa duela diozu. Jendeak, ordea, ba al daki Gipuzkoako historiari buruz? Badago jakintzarik? Landu da eskoletan?

Oso-oso gutxi. Egia esan, eskoletan-eta azaltzen zaien historia, historia unibertsala da, batez ere garaikidea, Espainiaren historia, Euskal Herriaren historia apur bat... Eta Gipuzkoak tarte horretan espazio gutxi dauka. Jendeak, oro har, ez daki Gipuzkoako historiari buruz. Jendeari entzuten diozunean Gipuzkoako historiari buruz hitz egiten, konturatzen zara, askotan mito asko erabiltzen dituztela.

Mito horien sorreran, intrusismoak badu eraginik?

Hain zuzen, hori da arazoetako bat. Egia da hori gure akatsa ere badela. Historialariok ez dugu gure betebeharra bete, nolabait esateko. Garai batean, telebistetan-eta, egunkarietan-eta, azaltzen ziren historialariak, baina egun, ez dira inoiz agertzen. Eztabaidetan beti daude politologoak, kazetariak, soziologoak eta abar. Baina historialariak normalean ez gaude. Eta egia da gure akatsa ere badela. Eta Gipuzkoako historian, adibidez, badaude mito asko etorri direnak, etnografoengandik, antropologoengandik... auskalo. Historiaren inguruan sortu diren mitoak gainditzea ere bada gure helburuetako bat.

Errua bota baino gehiago, horiek konpontzen saiatzea.

Bai, hori da. Gainera, sortu diren mitoak askotan ez dira intentzio txarrarekin sortu, ikuspegi batetik egin dira, beharbada, metodologia onena aplikatu gabe, eta baita ere, informazio zati bat erabiliaz: ez informazio osoa. Egun daukagun informazio pilarekin guzti horiek ñabartu egin daitezke, edo aldatu. Historialari batek gaur egun daukan aukera historia egiteko, 1960-1970eko hamarkadekin konparatuta, askoz ere errazagoa da. Alde horretatik, aukera gehiago ditugu historia hobea egiteko. Ez da erruen kontua, baizik eta dagoena egina dago, eta orain has gaitezen gauzak ongi egiten.

Gaur egungo testuinguru politikora eta sozialera ekarrita, azkenaldian asko hitz egiten da kontakizun historikoaren garrantziaz.

Jendea kritikoa izan dadin bere errealitatearekin, historiak toki oso garrantzitsua dauka. Gauzak kritikoki ikusita, aztertuta, argiago ikus ditzakegu. Baina, bizi garen lurraldean askotan zaila da gauza bat eta bestea bereiztea. Hau da, historia objektibo bat egitea badakigu ezinezkoa dela, azkenean historia interpretazio bat dela, baina metodologia ongi aplikatuta, nik uste objektibotasuna bermatu daitekeela. Baina hemen dugun egoera sozial eta politikoak egia da askotan historia bultzatzen edo behartzen duela alde batera edo bestera.

Betiko kale izenak eta betiko gurutzeak dira askorentzat; gutxik dakite zein lotura duen euren herriko Nafarroa kaleak Francoren tropak Gipuzkoara sartu izanarekin, edo nor omentzen duen iganderoko mendi bueltan ukitzen duten gurutzeak. Nabariago edo ezkutuago, herri askotan gelditzen dira oraindik frankismoko ikurrak; Eusko Jaurlaritzak haien zerrenda osatu berri du, eta Eudelekin adostu nahi du zer egin horiekin.

2007an onartu zuen Espainiako Kongresuak Memoria Historikoaren Legea; eraikin publikoetatik ikur frankistak kentzeko agindua ematen du arau horrek, eta baita gobernu autonomikoei eta udalei ikurrak antzematekoa ere. Eusko Jaurlaritza lau urte geroago hasi zen zeregin horretan; iazko maiatzean ekin zion kaleetako arrastoak zerrendatzeari.

Arabako, Bizkaiko eta Gipuzkoako herri handienak aztertu dituzte batik bat, leku horietan aztarna gehiago egon daitezkeelakoan; ikur bereziak, kale izendegiak eta frankismo garaian eraikitako etxebizitzetako plakak arakatu dituzte. "Baliabideak ahal bezain ondo aprobetxatzeko", herri batzuk alde batera utzi dituzte; etxebizitzetako plakak ohikoagoak direnez, ikur bereziak dituztenak lehenetsi dituzte. Arrasto gehiago topatu dituzte garai horretan industrializazioarengatik hazitako herrietan; horregatik, Urola Kostan baino herri gehiago aztertu dituzte Donostia aldean eta Debabarrenean.

Hainbat talde eskuindar izan ziren 1936ko estatu kolpea prestatu zutenak; errepublikazaleekiko aurkakotasunak batzen zituen, baina, hortik aurrera, baziren desberdintasun nabarmenak euren artean. Monarkiaren aldekoen, karlisten, falangisten eta tradizionalisten artean ere egon ziren tirabirak; bakoitzak bere ikurrak erabili zituen ustez zegokion espazioa markatzeko.

1. Donostia aldea

Donostian ez dute ikur frankistarik topatu; bai, ordea, garai horretan Francoren aldekoek ipinitako hainbat kale izen. Aurretik Ategorrieta etorbidea zena, esaterako, Nafarroa etorbidea da gaur egun, Gipuzkoako konkistan Francoren alde aritu ziren tropa nafarren omenez. Antigua auzoko Zumalakarregi etorbidea eta Miramongo Oriamendi pasealekua karlisten ikurrak dira; Erregina Erregentearen kalea, Alfontso XIII.aren plaza eta Antiguako Erregezainen kalea, berriz, monarkikoenak.

Frankismoa hasterako, Donostian jada biztanleria dentsitate handi samarra zegoen; horregatik, inguruko herriak izan ziren 1950eko hamarkadatik aurrera gehien hazi zirenak, industrializazioaren eta migrazioen ondorioz. Andoain, Pasaia eta Errenteriako hainbat auzo Francoren gobernuaren diru laguntzekin eraikitakoak dira; askok daramatzate INV eta OSH akronimodun plakak, haiek finantzatu zituzten Etxebizitza Ministerioren eta frankismoko sindikatuaren adierazle gisa. Errenteriako Alaberga auzoa (1) eta Donostiako Herrera (2) horren adibide dira; plaka ugari daude oraindik etxe horietan.

Hernanin kale bakarra falta da izena aldatzeko: Nafar kalea. Etxeetako plaka gehienak ere kenduta daude. Oiartzunen ez dago garai hartako izena daraman kalerik; bai, ordea, Gipuzkoako ikur frankista garrantzitsu bat: Francoren aldeko oiartzuarrak eta Jose Antonio Primo de Rivera omentzen dituen monumentua. Andoainen, gainera, esanguratsuak dira Buruntza eta Belkoain mendietako gurutzeak, eta Nafarroa zubia (3).

2. Bidasoa

Irun 1936ko Gerraren aurretik ere bazen nahiko herri handia, baina 1950eko, 1960ko eta 1970eko hamarkadetan asko egin zuen gora bertako biztanleriak. Gipuzkoako konkistan, gainera, erabakigarria izan zen Irungo bataila.

Ikurrak ez, baina plakak gelditzen dira garai hartan eraikitako etxe askotan. Hainbat kalek ere badute oraindik frankistek martiri edo erreferente gisa hartutako pertsonen izena; besteak beste, Ortiz de Zarate, Telletxea Jenerala, Bergaretxe Jenerala, Mourlane Mitxelena eta Manuel Aznar Enbajadorea kaleek.

3. Tolosaldea

Tolosan, gaur egungo Nafarroa etorbidea eta Zumalakarregi pasealekuari 1936an jarri zieten izena. Karlistek herri horretan zuten indarra zela-eta, Tolosako Nafarroa etorbideko errotuluak (4) ziren gaztelaniaz eta euskaraz zeuden bakarrak: Avenida de Navarra / Naparrua'ko Ibiltegia zioten, eta horietako bat duela oso gutxira arte egon da etorbide horretako mutur batean.

Papergintzari esker, beste herrietan baino lehenago hasi zen industrializazioa Tolosan, XIX. menderako. Horregatik, XX. mendearen erditik aurrerako hazkundea ez zen hain nabaria izan. Oraindik gelditzen dira garai hartako etxebizitza batzuetako plakak, eta bereziki deigarria da Almirante Rekalde kaletik ikus daitekeen harrizko xafla handia; frankismoaren sindikatuak P. Zabala Kapitaina Taldea izenez bataiatutako etxe multzoaren fatxada batean dago ikur hori.

Gainontzean, Eusko Jaurlaritzaren txostenaren arabera, "ikurrak kentzeko lan handia" egin dute Tolosan, eta ez da bestelako arrasto frankistarik gelditzen.

Tolosak eta Donostiak izan ez zuten biztanleria hazkundearen zati batek Villabonan topatu zuen lekua; horren adierazle dira orduko etxebizitza blokeak, eta horrela sortu zuten Oriamendi auzoa —Oriamendiko Martxa karlismoaren ereserkia da—. Ikurrik ez da gelditzen, ordea.

4. Goierri

Oro har, arrasto gutxi topatu dituzte Goierrin. CAFen garapenari esker, gune industrial garrantzitsua izan da Beasain, eta hango biztanleria bikoiztu egin zen 1950etik 1970era. Hala ere, ez da frankismoko Etxebizitza Ministerioaren plakarik gelditzen. Ordizian ez dute batere arrastorik aurkitu, ezta etxeetan edo kale izendegian ere; bai, ordea, Zumarragan (5). Urretxun bezalaxe, frankismo garaiko urteak erabakigarriak izan ziren herriak gaur egun daukan forma hartzeko, eta badira oraindik plakak dituzten etxeak; Legazpi auzunekoa da handiena.

5. Urola Kosta

Azterketa egiterakoan, ez dute askorik aztertu Urola Kosta, industriagatiko hazkunde handiegirik izan ez duen eskualdea delako. Soilik Zarautz hartu dute kontuan, eta hor ere ez dute ikurrik topatu. Kale izendegia aldatuta dago guztiz, eta Nafarroa kaleak ez du frankismoan jatorria. Arrasto bakarrak Langako plazako (6) etxebizitzetako plakak dira; zati batzuk estalita dituzte xafla horiek, baina Etxebizitza Ministerioaren ikurrak ikus daitezke.

6. Debabarrena

Jaurlaritzaren txostenaren arabera, Eibarren egin dute frankismoko arrastoak kentzeko "lanik sakonena": kale izendegian ez dute ezer topatu, eta Barrena kaleko bi etxetan bakarrik daude plakak. Akondia mendian, ordea, bada Matias Zaragozano erreketearen omenezko gurutze bat, idazkunik ez daraman arren.

Elgoibarren arrasto gehiago topatu dituzte. Pedro Muguruza arkitekto frankistaren omenezko kale bat dago herri horretan, eta bere izena daraman etxe multzo bat ere bai —harrizko plaka handi bat dago bertan—; Morkaiko mendian ere bada errekete baten omenezko gurutze bat, eta hainbat etxek daramate frankismoko xafla.

Mutrikun (7) soilik Azkiaga eta San Migel kaleetan daude halakoak, baina lau kalek daramate izen frankista: Jose Maria Altzibar, Eulogio Ulazia, Modesto Txurruka kaleek, eta Txurruka Tenienteen etorbideak, zehazki.

7. Debagoiena

Arrasateko industriak gorakada handia eragin zuen eskualde osoko biztanlerian; garai horretako etxe ugari daude inguruko herrietan ere. Eusko Jaurlaritzak emandako datuen arabera, Aretxabaletan Bedarretako San Migel kaleak soilik ditu plakak. Bergaran hiru kaletan daude, eta Arrasaten (8), bederatzitan.

Autobusa hartu eta herrian askatuko zaituztegu bi-hiru orduz. Poteoa lasai hartu, trikitia jo, dantza apur bat egin. Ez larritu ez baduzue zeuon burua oso solte nabaritzen, denak du bere momentua. Autobusa zuen bila etorri eta alai kantuan, sagardotegian askatuko zaituztegu. Ez ahaztu! Sagardoa dohain da! Edan ahalik eta gehien. Gero berriz autobusa, eta kantu eta oka, herrian askatuko zaituztegu berriz. Hiru-lau ordu duzue nahi duzuena egiteko autobusa berriro bila etorri arte! Imajinatzen duzu hori dena? Etorri ba Hernanira!

Plana ez da txarra, ez zaitezte nahastu, plana berez planazoa iruditzen zait. Ez dut ezer parranda eta alkoholaren kontra (ezagutzen nautenek ederki dakite hori) eta hernaniarra izanik ere, ez dut ezer sagardotegi garaiaren kontra. A priori.

Baina lehengoan lagun batek kontatu zidan unibertsitatean esan ziotela: "Hernanikoa zara? Jo, qué guay, esaten da herri horretan nahi dena egin daitekeela!". Hor dago gakoa. Nik, parrandazale amorratua izanik ere, sagardotegi garaiko parrandak gorroto ditut. Ezin daiteke ondo azaldu gertutik ikusten ez bada. Ez du zer ikusirik herriko jaiekin, ezta, apuratuz gero, sanferminekin ere. Behin komun batean pintada hau ikusi nuen: Hernani alkoholaren Disneylandia da!!! (eta drogena pixkatxo bat ere bai). Gauza da herri horretan edozer egin daitekeen hori oso zabalduta dagoela, dena puskatu daiteke, baboseoa libre eta doakoa da, barruan daramazun basapiztia ateratzeko leku aproposena da.

Esadazue zein herritan jarri dizkizueten zementuzko paperontziak astero-astero puskatu ez ditzaten; kristalezko baso eta botilarik ere ez dugu herrian, arma arriskutsu bilakatzen direlako bat-batean; udaltzain gehiago behar dugu, guk bakarrik jakin ezean, haiek zaindu gaitzaten; eta batzuetan, Ertzaintzak kargatu behar izan du kuadrilla batek etxera joateko gogo gutxi duela-eta gaua ostiaka bukatu nahi duelako.

Horrek denak sagardotegi garaiko parrandaren aurkako plataformak sorrarazten ditu, eta ez, ez nator horiekin bat. Ni ez naiz zibismoaren aldekoa, are gutxiago dezentziaren aldekoa, baina egia dena da, inoiz baino gehiago, gaua eta kalea ez direla gureak. Hasteko, ez dira emakumeonak, baina ezta ere jai-giro osasuntsu bat gozatu nahi dugunonak. Gaua eta kalea parrandako desfasearenak eta horren aurkako kontrolarenak dira. Kolektiboan negoziatzeko gaitasuna kendu diogu geure buruari, beste batzuei geure buruaren ardura emanez.

Eta nik honako hau pentsatzen dut, batzuok jai-giro feministak aldarrikatzen ditugunean, espazioak berreskuratuz, aske biziz eta erasoak ekidinez, parrandazaleok ere beste gauza batzuk kontuan ere hartu behar ditugula. Ez gaitzatela infantilizatu, ez dezatela "gu zaindu beharrik izan", kontrolatu behar, jakin dezagun gure gaua eta parranda behar bezala gestionatzen. Bai, manten dezagun aske gune hori ere, bai, "Hernanin nahi dena egin ahal izateko" baina horrek ez ditzan ekarri plataformak, polizia gehiago, plastikozko basoak, brigadak eta abar.

Ez dezagun, behintzat, Hernani alkoholaren Disneylandia izatetik, alkoholaren haurtzaindegi bilakatzera eraman, mesedez.

Oraindik gainditu gabeko errealitate gordin baten ikurrak dira frankismoaren sinboloak Lau Haizetara Gogoan taldeko kide Antxon Gomezentzat (Gasteiz, 1964), baina horixe bakarrik: sinboloak. Benetako konponketarako ikurrak baino gehiago desagerrarazi ...

Asteazkenetik, abian da Goiena Komunikazio Taldearen eta Kutxa Ekogunearen lankidetzatik sortutako Ekogune telebista saio berria. Ordu erdi irauten du saioak, eta, besteak beste, erreportajeak, elkarrizketak eta herritarrentzako hainbat aholku praktik...

Txirri, Mirri eta Txiribiton pailazoek 40 urte beteko dituztela eta, urtebetetze festa berezia egingo dute, igandean, 17:00etan, Donostiako Kresala elkartean. 1972ko martxoaren 25ean, Kresala elkartean bertan egin zuten lehen ikuskizuna, eta, horregat...

1994an Irungo eta Urnietako IAT lekuak zabaldu zituztenetik, hango langileek Gipuzkoan negoziatutako hitzarmen bat nahi zuten. Izan ere, bi guneetako langileek Tuv Rheinland Iberica SAk Espainiako Estatuan zituen estazioetako lan hitzarmen berbera zut...

Hondarribiko hainbat kuadrillatako 50 bat lagunek HGA Hondarribiko Gazte Asanbladarekin bat egin dute, helburu bateratu batekin: Hondarribian gaztetxe bat irekitzea. Proiektua garatu ostean, udalaren ezezkoa jaso berri dute, ordea. Hala azaldu du Xabi...