Garai hobeak izandakoak dira Gipuzkoako zezen plazak eta zezenketak. Gaur egun, lau tokitan baino ez daude zezen plazak, eta bitan bakarrik egiten dituzte zezenketak: Donostian eta Azpeitian. Eta, bietan, herriko festen garaian egiten dira gehienbat. Eibarren eta Tolosan, berriz, ez da zezenketarik egin azken urteetan, eta zezenekin lotutako nahiz beste ekimen batzuetarako erabiltzen dituzte zezen plazak.

Gainbeheraren arrazoiak "asko" dira, baina "ikusle falta da nabarmenena". Hala uste du Miguel Telleria zezenzaleak. Gipuzkoako Zezenzale Elkarteko lehendakari izandakoa da Telleria, baina, gaur egun, elkartea bera ere desagertuta dago. Ikusle faltak diru arazoak dakartza berarekin. Tolosan, esaterako, orain hiru urte arte zezenketak antolatu izan dira San Joan jaietan, baina "antolatzaileak beti dirua galdu du", azaldu du udalak. Enpresa pribatuek antolatzen dituzte zezenketak, baina, etekinik ezean, beste zezen plaza batzuetan jartzen dituzte ikuskizun horiek.

Aipatutako arazoez gain, eraikinen egoera ere ez da oso ona. XX. mende hasierako zezen plazak dira Donostiakoa ez beste hirurak —1902koa da Eibarkoa eta 1903koa beste biak—. Udalarenak dira zezen plaza guztiak, eta Eibarren zezen plaza berria egiteko proiektua ere landua du udalak. Krisiak, ordea, proiektua bertan behera uztea ekarri du. Oraingoz ez da eraikin berririk egingo, Eneko Andueza Hirigintza zinegotziak azaldu duenez: "Proiektua hamar milioi inguru kostatzen da, baina ez dago diru pribaturik, udalak hartu beharko luke bere gain eta ez du dirurik". Zezenzalea da Andueza bera, eta onartu du zezenketarik ez egitea "plazaren egoera larriaren ondorio" dela. Iritzi berekoa da Jaime Lopez de Gereñu, Peña Taurina Pedrucho Eibarresa elkarteko lehendakaria: "Jendea erakartzeko ondo egon behar du plazak, baina azken urteetan ez dute asko zaindu".

5.300 ikuslerentzat dago tokia Tolosako zezen plazan; Eibarkoan 6.000 lagun sartzen dira; ia 4.000 Azpeitikoan; eta 10.000 eta 16.000 artean Donostian, ekimenaren arabera. Izan ere, Donostiako Illunbe zezen plaza berria da gainerakoekin alderatuta —1998. urtekoa—, eta hainbat motatako ekitaldiak hartzeko prestatuta egin zuten. Gainerako zezen plazek ere bide berari jarraitu diote, horretarako espresuki moldatuak egon ez arren. Izan ere, zezenketarik ezean, bestelako jardueretarako aprobetxatu ohi dituzte plazok: Azpeitian kirol apustuetarako, ahari jokoetarako eta izkingile txapelketarako erabiltzen dute, besteak beste. Tolosan, zezen boladunentzat eta herri kirol emanaldientzat. Eibarren ere zezen boladunen ikuskizunetarako erabiltzen da, baina urtean behin bakarrik, sanjoanetan.

Azken herri horretako zezen plazak izan zuen urrezko garairik, ordea. Lopez Gereñuk azaldu duenez, 1960ko hamarkadan Eibarkoa zen Espainiako Estatuan bazkide gehien zuen zezenzale elkartea: "2.000 bazkidetik gora izan genituen; hein handi batean, oso famatua egin zen toreatzailea izan genuelako herrian: Pedro Basauri, Pedrucho". Gaur egun, 165 bazkide ditu elkarteak.

Beherakadaren arrazoiak

Zezenzaleak eta zezenketen kontrakoak, biak bat datoz zaletasun horren beherakadaren arrazoiak ematean: aldatu egin da herritarrek animalien inguruan duten jarrera. Eguzki talde ekologistako kide Juan Mari Beldarrainen ustez, "oro har gipuzkoar gehienek ez dituzte maite zezenketak, eta ez dira joaten ospakizun horietara". Hala, "animalien aldeko errespetuan" Gipuzkoak "aurrerapausoa" eman duela uste du. Eguzkirentzat "ulergarria" da orain mende bat zezenketak egitea, baina "astakeria" deritzo "gaur egun zezenen hilketa festari lotutako ekimen gisa egitea".

Miguel Telleriaren ustez ere animaliekiko jarrera aldaketak eragin du zezen plazak husten joatea. Berak ez du aldaketa ulertzen, ordea: "Jendea maskotak ondo baino hobeto zaintzen hasi da, hainbat industriak eta elkartek bultzatuta. Zakurrari haragirik onena ematen diete, baina jende horri berari ez zaio axola etxerik gabeko jendeak kalean lo egitea, goseak egotea". Laguntza falta ere salatu du. "Udalek ez dute laguntzen, eta gazteentzat oso garestiak dira sarrerak".

Inauterien hasiera

Tolosa

Festa lehertzear da Tolosan. Inauteriak ate-joka dira, eta Tolosako kale eta bazterrak, kolore, trapu eta mozorroz janztear.

Baina, inauterien festa handia ostegun gizenarekin batera datorren ostegunean lehertuko bada ere, aurrez ere hainbat ekitaldi antolatu dituzte, giroa berotze aldera. Hala, bihar, erraldoi eta buruhandien kalejira izango da 11:00etan. Plaza Zaharretik irtengo dira. Kantujira ere izango da ordu berean, M. Luisa Agirre doktorearen plazatik abiatuta. 16:00etan, Aiz-Orratx elkarteko txaranga ibiliko da kaleetan zehar, eta16:30ean Haur Jaialdia izango da Leidor antzokian. 19:00etan, Urdiña Txiki elkarteak antolatuta, Kaldereroen Konpartsa irtengo da Plaza Zaharretik.

Etzi, berriz, Tolosako Musika Banda eta Udal Txistulari Bandak emanaldia eskainiko dute Berdura plazan.

Ostegun gizen egunean, 09:13an Etxe-berri oinordekoen udal bandoa izango da. Ondoren, 11:30ean, Udal Txistulari Bandak Inauterietako zortzikoa joz ohiko ibilbidea egingo du Tolosako kaleetan barrena. Jarraian, 11:45ean, Kabi-Alai elkarteak Eduardo Chocano inauterizale kutuna izendatuko du, eta pregoia irakurri dute. Eguerdian, Plaza Zaharrean suziria botata iragarriko da jaien hasiera. Segidan, Pintxana eta Kabi-Alai txarangek ibilbideari ekingo diote, Aroztegieta kaletik. Arratsaldean, 16:30ean, zezen plazan zezen festa egingo da, txarangen doinuek girotuta. Zezen festaren ostean, kalejira egingo da. 19:30ean, Iturritxiki plazatik zezensuzkoa irtengo da. 20:00etan, Aurrera kirol elkartearen txarangak girotuko ditu Tolosako kaleak. Tolosan, bihartik aurrera, festan murgiltzeko aukera egon badago, beraz.

Hamabi zezen plaza ezagutu ditu Donostiak 1851tik hona. Gaur egungoa, Illunbe, 1998an eraiki zuten. Tartean egon dira beste zenbait zezen plaza: San Martin (1851-1878), Atotxa (1876-1903) eta Txofre (1903-1970eko hamarkada).

Beste hainbat artistak bezala, Ignacio Zuloaga zumaiarrak ere eginak ditu zezenketen eta zezen plazen inguruko margolanak. Ezagunena Eibarko zezen plazaren irudi bat da: Corrida de toros en Eibar izenekoa. 1899. urtean egindakoa da, eta Untzaga plazak...

Donostiako gotzaina izan zen Jose Maria Setien (Hernani, 1928), 1979tik 2000. urtera. Esaten du askok abertzale izatea leporatu zioten arren bere jarduera etikak eta Elizaren irakaspenak gidatu dutela. Gotzain izateari utzi eta gotzain emeritu izateak...

Operarekiko eta, oro har, kantuarekiko eta musikarekiko zaletasunak bultzatu ditu Manu Gallardo (Eibar, 1964) eta beste zenbait kide Ozenki elkartea sortzera. Arrasateko kultura eskaintza aberasteaz gain, opera eskuragarri izatea ere sustatu nahi dute.

Zein helbururekin sortu duzue Ozenki elkartea?

Ozenki elkartean, musika, opera, lirika... alegia, musikarekin eta kantuarekin lotutako guztia izugarri gustatzen zaigun pertsona talde txiki bat batu gara. Beti izan dugu zerbait egiteko gogoa; ez da bat-batean sortu den zerbait izan. Tarteka, bidaiak egiten ditugu opera ikusteko. Behin, Flauta magikoa opera ikusi genuen, eta ikaragarri gustatu zitzaigun. Bagenekien konpainia horrek berak, Opera 2001 enpresak, La Bohéme antzeztuko zuela, eta horrek bultzatu gintuen erabakia hartzera.

Gainera, uste dugu Arrasatek musika kultura oso ona duela, eta badugu zarzuelen konpainia egonkor bat, kantua gustuko gauza da herrian... eta pentsatu genuen bazegoela tarte bat eta aukera bat zela Arrasateko jendeari kultura jarduera berri bat eskaintzeko.

Martxoaren 1ean, La Bohéme operaren emanaldia izango da, Amaia antzokian. Konpainia Arrasatera ekartzeak lana emango zuen, ezta?

Konpainiari behin eta berriro eskatu genion Arrasatera etortzeko, eta azkenean esan ziguten prest zeudela. Oztopo ekonomikoak gainditu beharra zegoen, ordea. Baina bidean jende oso jatorrarekin egin dugu topo, laguntzaile eta babesle onekin, eta horiek gauzak asko erraztu dizkigute. Arrasateko Udala oso ongi portatu da, baita Kutxa eta Euskadiko Kutxa ere. Eta emaitza da, azkenean, La Bohéme Arrasaten izango dela.

Ekonomia krisia gaina hartzen ari den honetan, apustua egin duzue.

Garaiotan pentsatzen genuen kulturak ez zuela zertan galtzen irten. Askoz gehiago balio du antzerki, musika edo opera izan daitekeen ikuskizun batean egoteak, azkenaldian guztiok inbaditzen gaituzten albiste horiek guztiak entzuteak baino.

Sarrerak salgai daude jadanik. Zer moduzko harrera ari da izaten?

Ehun sarrera inguru geratzen dira saltzeko, eta, orotara, 700 eserleku ditu auditoriumak. Oso erantzun ona izan dugu, ez bakarrik Arrasaten, baita eskualdeko eta inguruko herrietan ere. Eta baita kanpoan ere. Ondarroa, Lasarte eta Mendarotik sarrerak eskatu dizkigute, esaterako. Eta Eibartik ere jende mordo bat etorriko da.

Gipuzkoan ba al dago antzerako beste elkarterik?

Gipuzkoan opera urtean behin edo bitan entzun daiteke, Donostiako Musika Hamabostaldian. Gero, badago Luis Mariano elkarte lirikoa, Irunen. Eta elkarte horrek urtean bizpahiru opera programatzen ditu. Gainerakoa Bilborako geratzen da, ABAOrako.

Urtean bi ekitaldi egiteko asmoa duzue.

Bai. Urtean behin Arrasatera opera profesional bat ekartzeko ahalegina egingo dugu. Eta, batez ere, gehien gustatzen zaiguna esparru ez-profesionala da. Arrasateko Musika Eskolarekin eta inguruko musika eskolekin lankidetzan aritzea, kantua eta musika lantzen dutenek espazio bat ere izan dezaten parte hartzeko. Funtsean, eurekin ikuskizun bat prestatzea litzateke. Eurekin bakarrik, edo jende profesionalaren lanarekin uztartuta.

Maila sozial altuarekin eta diruarekin lotu ohi da opera. Zer du egiatik pentsaera horrek?

Uste dut egiatik eta gezurretik zati bana duen topikoa dela. Hemen, Euskal Herrian, adibidez, ABAO da erreferentzia, eta hango ekoizpenak garestiak dira, futbolean Real Madrilek eta Bartzelonak elkarren aurka jokatuko balute bezala. Gutxieneko sarrerek 40-60 euro balio dute, eta batez bestekoak 90-100 euro. Eta gazteak 15-18 urtekoak agian ez dituzu ikusiko, baina 25-40 urte bitartekoak bai. Asko, gainera. Horregatik saiatu gara babesleak bilatzen ere, sarrerak oso garestiak izan ez daitezen. 25 eurotan jarri ditugu sarrerak salgai, eta aretoa bete egingo da.

Gipuzkoako Foru Aldundiak eutsi egingo dio iaz euskara sustatzera bideratutako diru laguntzen kopuru orokorrari. Guztira, 2.386.422 euro emango ditu euskara bultzatzen duten proiektuak laguntzeko; iaz baino 12.932 euro gehiago. Aste honetan eman du er...

Bihar amaituko da Azpiegitura Erraldoien Aurkako Plataformak azken asteotan antolatutako ekitaldi sorta, azpiegitura handien aurkako manifestazio batekin. Hainbat talde ekologista, sindikatu eta gizarte mugimendu elkartuko ditu protesta horrek; bihar ...

"Apurka-apurka" agerian ari dira geratzen EAJk, Gipuzkoako Foru Aldundian egon den urteetan, egindako kudeaketa "txarraren" ondorioak. Hala uste du Gipuzkoako ezker abertzaleak. Bidegin izandako desfasearen harira, asteazkenean, prentsaurrekoa eman zuten Idoia Aiastui eta Iñigo Balda ezker abertzaleko kideek eta, besteak beste, Bidegiko desfasea "eskandalua" izan dela adierazi zuten, eta horretan EAJk "erantzukizun politikoa" duela: "Itzela den eskandalu baten aurrean gaude eta honek irakurketa sakonago bat eskatzen du". Areago, "Europa osoan" halako tamaina duen desfaserik ez da ikusi ezker abertzalearen irudiko. Beraz, "%65 arteko desfasea nola onartu daitekeen" azaltzeko eskatu diote EAJri.

Eredu ekonomiko desegokia garatzeaz gain, EAJri arreta "desbideratzen" saiatu izana ere egotzi diote. "Dirudienez, ez dute herritarrek zer gertatu den jakiterik nahi". Ildo beretik, PPk eta PSE-EEk hartutako jarrera ere salatu dute: "Beste une batzuetan, edozein gertaeraren aurrean, interpelazioak eta batzorde bereziak eskatzera korrika eta presaka abiatzen diren bitartean, Bidegiren desfasearen kasuan itsu, mutu eta gor daude".

Bidegirekin gertaturikoa, ordea, eredu kontua da ezker abertzalearen arabera. Hala, EAJrenarekin oso kritiko agertu da. "Eredu horren funtsa eraikitzea eta eraikitzea zen", adierazi dute ezker abertzaleko ordezkariek.

Miren Gezala Sagarzazu (Lezo, 1912-Oiartzun, 2003) Euskal Pizkundea bizi eta bertan parte hartu zuen emakumea izan zen. Eta pizkundekoa izaki, hainbat arlotan aritu zen, ez zekiena jasotzen eta zekiena irakasten: euskaraz irakatsi zuen, Emakume Abertzale Batzako kide izan zen, dantzan eta antzerkian aritu zen...

Gezalaren ibilbidea biltzen aritu da Agustina Pontesta Lezoko bake epailea, beste hainbat herritarren laguntzarekin. Horrekin liburu bat prestatzen ari da orain. Pontestaren arabera, Gezala horrelakoa izatea familiaren testuinguruan ulertu behar da. "Aita Pasaiako Portuko aduanazaina izan zen, Lezoko alkate, Elias Salaberria pintorearekin batera batzokia sortu zuen, musika bandako musikaria izan zen... eta bederatzi seme-alabek, denek zekiten denetik egiten: txistua eta pianoa jo, josi... Kantuan ere ederki egiten zuten denek. Oso bereziak ziren, eta umorea zuten".

1912an Lezok 1.300 biztanle inguru zituen, eta oso herri elizkoia zen. Gezalaren gurasoak ere hala ziren, baina, pentsamolde "oso irekikoak" Pontestaren esanetan. "Oso argi zeukaten gurasoek haur guztiek eskolatuak izan behar zutela". Garai hartan, orokorrean, emakumeak etxekoandre izateko prestatzen zituzten.

Kale Nagusian, herriko plazan eta portu inguruan pasatu zuen haurtzaroa Gezalak. Ezagutu zutenen arabera, jenio bizikoa zen, bihurria, baina alaia. Bere jarreren ondorioz herriko apaizaren errieta bat baino gehiago ere jaso zuen. Eskolan ere buruargia zen Gezala.

18 urte zituela atera zen herritik, eta Donostiara joan zen Irakasletza ikasketak egitera. Lezoko girotik ateratzeak "espabilatu" zuen Gezala, Pontestaren hitzetan. Hala ere, 21 urte bete zituen arte ez zuen eskolak emateko baimenik. "Eskolak euskaraz ematea erabaki zuen. Garai hartan eskolak publifikatzen hasi ziren, eta II. Errepublika garaian gurutzeak kentzen aritu ziren. Berak, ordea, bere ikastolan jarri egin zuen, lezoarrentzako eskandalua izan baitzen kentzea". Baimenak lortzeko ikastolen bultzatzaile izan zen Elbira Zipitriaren gomendioak jaso zituen eta herriko plazan bertan ireki zuen ikastola. Egunez haurrei ematen zizkien eskolak, eta gauez, berriz, helduei. Ordubete irauten zuten eskola horiek, eta idazten eta irakurtzen irakasten zien.

Eskolak ematez gain, Emakume Abertzale Batzan militatu zuen Gezalak. "Mitinetan aritzen ziren hizlari moduan. Horrez gain, sentimenduak eta emozioak adierazi behar zituzten eta gizarte ekintza egin", azaldu du Pontestak.

Emakume taldearekin adierazpen abertzale guztietara joaten zen Gezala. Horrez gain, dantza, antzerki eta mendi taldeetan hartzen zuten parte. Esaterako, 1932ko Aberri Egunean Donostiako Atotxa futbol zelaian ekitaldia egin zuten, eta Lezoko dantza taldearekin joan zen ekitaldira, anai-arrebekin batera. Pontestak Gezalak berak esandakoak dakartza gogora. "Zinta dantzan aritu ziren Euskal Herriko hainbat dantza talde eta hala esan zidan berak: 'Ondoen dantzatu genuenak lezoarrak izan ginen, beste guztiak nahastu egin baitziren'".

1936an, gerra hasi zenean, familiak alde egin zuen herritik. Lehendabizi aita Salamancara (Espainia) joan zen, Koldobike alaba gazteena raketista moduan aritzen zelako bertan. Ondoren familia guztia joan zen aitaren atzetik. Hala ere, beste hainbat toki ere ezagutu zituzten, halabeharrez: Frantzia, Madril, Bartzelona... Donibane Garazira ere iritsi zen, eta bertan zeuden errefuxiatuei eskolak ematen aritu zen Zitadelan.

"Probintzia Baskongadoetatik" 150 kilometrora bizitzeko debekua ezarri zioten Gezalari. Hamabost bat urtez egon zen erbestean, eta 1950eko hamarkadan itzuli zen Gipuzkoara.

Itzulera, irakastera

Bidasoaren bestaldera itzuli zenean, irakasle izaten jarraitu zuen Gezalak. "Baserriz baserri aritu zen irakasten", dio Pontestak. "Horrela puntu gehiago irabaziko zituzten euren herritik hurbilen zegoen eskola bat hautatzeko". Azpeitia aldean ibili zen lehendabizi, eta ondoren Idiazabal inguruan. Artean, baina, Lezon bizi zen Gezala, eta Etxegarate inguruko eskolara iristeko bi ordu behar izaten zituen. Puntuak bilduta, Pasai Donibaneko eskolan aritu zen lanean, jubilatu zen arte. Bitartean, jaioterriko apaizarekin eztabaidak izan zituen, gerran errekisatua itzultzeko eskatuz.

Bere bizitzako azkeneko hiru urteak Oiartzungo zaharren egoitzan eman zituen. Pontestak "nahiko triste" ikusi zuen bertan: "Oraindik buru argia zuen, eta ingurukoek ez. Oso hiztuna zen, eta ez zuen hitz egiteko kiderik". 91 urte betetzear zituela itzali zen Euskal Pizkundean —baita gerora ere— euskara eta abertzaletasuna bultzatzen aritu zen emakumea.