Orain 178 urte, 1837ko irailaren 14an zehazki, Andoaingo herriak bere historiako pasarte gogorrenetako bat bizi izan zuen. Lehen Karlistaldia zen, eta egun horretan gertatutakoa gogora ekarriko dute bihar Andoaingo kaleetan, antzezpen baten bitartez. Jon Unanue egitasmoaren zuzendariak azaldu ditu ibilbidearen nondik norakoak.

Andoaingo Gudua, 1837 izena jarri diote egitasmoari. 17:15ean hasita, bi abiapuntu izango ditu: karlisten gudarostea Zumea plazatik abiatuko da ordu horretan, eta liberalen gudarostea, Goikoplazatik. Bi gudarostek Gurutze Santuko zubira joko dute, han izan baitzen karlistek egin zuten azken eraso kolpea. Talde bakoitza bere musika eta abestiekin joango da zubira, eta han elkartuko dira borrokaldia antzezteko, 18:00ak inguruan.

Antzezpenak elizan eta Goikoplazan jarraituko du. "Zubian hasi zen liberalen galera, eta atzeraka joan ziren liberalak; gehienak ihesi Hernani aldera". Unanuek dioenez, ihesaldi horretan liberalen gudarosteko ingeles eta irlandar askok babesa hartu zuten elizan, bere burua salbu izango zelakoan. "Karlistak eta herritarrak iritsi zirenean elizara, liberalak errenditu egin ziren. Aterarazi zituzten elizatik, eta horrekin batera denak garbitu zituzten, 800 liberal inguru. Sekulako hilketa izan zen".

Liberal gudarostea, gehienak kanpotarrak —britaniar legioko kideak eta espainolak—, irailaren 8an iritsi zen Andoainera, Hernanitik abiatuta. "Kanpotarrak izanik, ez ziren fio inguruko herritarrekin, eta Andoainerako bidean topatu zuten guztia erre egin zuten. Andoainen 51 baserri erre zituzten, eta Urnieta herria ia desagerrarazi zuten, bost etxe bakarrik utziz. Izugarrizko sarraskia izan zen".

Baserri horietatik ihesi joandako andoaindarrek eta urnietarrek babesa ibaiaren bestaldean topatu zuten, karlistekin. "Hauen kontraerasoa hasi zenean, herritar horiek karlisten atzean zeuden, laguntzeko prest. Erasoa jotzerakoan, herritar horiek guztiak amorrazioz zeuden, eta ez zuten barkatu". Hori horrela, egitasmoaren bultzatzaileentzat ezinbestekoa da azaltzea ingelesak-eta nola ibili izan ziren aurretik: "Bestela, badirudi irailaren 14an andoaindar horiek guztiak burutik jota zeudela, karlistekin batera ia 800 lagun garbitu baitzituzten".

Estreinaldia

Unanuek argi utzi nahi du antzezpenarekin ez dutela 800 liberalen hilketa ospatzen. "Guk egiten duguna da gure historian garrantzi ikaragarria izan duen gertakari bat gogora ekarri, guretzat gaur egun ere zer irakatsi ugari duena. Herriaren oroimena suspertzea da asmoa, eta Andoaingo herriak, Gipuzkoak eta Euskal Herriak ezagutzea zer izan zen Lehen Karlistaldia eta haren zirkunstantziak". Pedagogia egin nahi dute gerraren gainean eta uzten dituen ondorio guztien gainean: "Andoainen 800 hildako izan ziren, eta mende erdi baterako miseria".

Gudua gertatu zen garai historikoa ere nabarmendu du Unanuek: "Kontuan hartu behar da, burujabetasunaz asko hitz egiten den garai honetan, inoiz foru sistemaren bidez izandako burujabetasuna galdu zutela Lehen Karlistaldian".

Orain bi urte egin zuten antzezpenaren aurrestreinaldia, eta ikusleen aldetik arrakasta handia izan zuen. Biharkoa estreinaldi moduan hartu dute, kontuan hartuta aurten 400 urte bete direla Andoain hiribildu moduan jaio zela. "Aurtengoarekin ikusi nahi dugu ekimena finkatzeko aukerarik ba ote dagoen".

Manuel Larramendi Kultur Bazkuna da egitasmoaren bultzatzailea, eta hainbat talde eta eragile ari dira antolakuntzan parte hartzen. Antzezpenean 150 pertsona inguru izango dira. Antzezlanak lan handia eskatzen duela dio Unanuek, eta garai hartako trajeak jostea eta armak eskuratzea nabarmendu ditu egindako esfortzu horren lekuko.

Kontxako Banderaren bigarren jardunaldiari begira, faborito argirik ez zuen utzi joan den asteburuko estropadak, ez gizonetan eta ez emakumeetan. Gizonezkoetan, hortzak estututa aterako dira bai Hondarribiko arraunlariak eta bai Bermeokoak. Bi segundora iristen ez den tartea baitago haien artean. Ohorezko txandako beste biek ere —Oriok eta Kaikuk— ez dute galdutzat eman nahi bandera. Emakumezkoetan, hiru segundotan sartu ziren hiru ontzi: San Juan lehena, Hibaika bi segundora eta Zumaia hiru segundora. Orio izango da laugarren ontzia igandeko emakumezkoen estropadan. Zumaia sartu eta hamar segundora iritsi ziren Orioko neskak. Argazkian, San Juaneko neskak, joan den igandeko estropada irabazi izana ospatzen.

Herenegun 65 urte bete ziren Arantzazuko basilika berriaren lehen harria jarri zutela, Arantzazuko Amaren egunaren aitzakian. Orain dela 60 urteko abuztuaren 20an, berriz, lehen meza eman zuten bukatu gabe zegoen basilika hartan. Sei hamarkada geroago, Arantzazuko frantziskotarrek, Arantzazuko Adiskideak elkarteak eta Arantzazu Gaur fundazioak basilika eraiki zuten arkitektoak omenduko dituzte: Francisco Javier Saenz de Oiza eta Luis Laorga. Madrilgo Arkitektoen Elkargoko kideak biak, haiek irabazi zuten, 1950eko apirilean, basilikaren diseinua egiteko lehiaketa.

Frankismo zurrunenean, inolako askatasunik eta eskubiderik gabeko urte haietan, Francoren erregimenak bere aurpegia nolabait zuritzeko beharra sentitu zuen. Nazioartetik zabalpen bat eskatzen zioten diktadoreari —Espainia Nazio Batuen Erakundean sartzekotan zen, eta AEBekin akordioa egina zuen Francisco Francok horretarako—. Aurpegi atseginago bat erakutsi behar zuen Espainiak. Aldaketak ez ziren politikoak izan, ez eta sozialak ere; horretan mugitzeko asmorik ez zeukan frankismoak. "Horrek, inplizituki, modernizazio batera derrigortu zuen Espainia. Ez zen politikan edo gizartean islatu, baina arkitekturan eta artean eragin nabarmena izan zuen", azaldu zuen Javier Gonzalez de Durana Artiumeko zuzendariak, Arkitektura eta Eskultura Arantzazuko Basilikan liburua aurkeztu zuenean, 2003an.

Basilikaren aurreproiektuan jasota zegoen diseinutik egun ezagutzen dugun Arantzazuko basilikarako aldaketa, beraz, oso handia izan zen. Aldaketa garaiak bete-betean harrapatu zuen Arantzazuko basilika eraikitzeko prozesua. Modernitate behar horrek bultzatuta, Saenz de Oizak eta Laorgak hamaika aldaketa egin zituzten euren hasierako egitasmoan.

Hasierako diseinu hartatik, oinplanoa eta diamante itxurako kareharriekin apaindutako hiru dorreak baino ez ziren gelditu. Gainerakoa, eraiki ahala aldatuz joan ziren. Basilikako barrualdea erabat itxuraberritu zuten. Aldare nagusiko argi-zuloa, arkuak, alboko korridoreak eta Ama Birjinaren ganbaratxoa eraldatu zituzten. Barruan, aldaketa handiena habearte nagusian egin zuten Saenz de Oizak eta Laorgak. Hasieran, sabaia laua eta lauki zuzena zen. Ondoren, ordea, gangarekin eraiki zuten.

Aurrealdean, berriz, oso nabarmena izan zen Jorge Oteizaren eragina, eta aldaketa dezente egin behar izan zuten. Goialdean izan behar zituen arkuak desagertu ziren, eta, irudiei dagokienez, erabat berritu ziren, Oteizak eskatutakoaren arabera.

Bide malkartsua izan zen bi arkitektoentzat. Atzerapenak, zuzenketa etengabeak eta xehetasun askoren definizio faltak proiektua kinka larrian utzi zuten. Frantziskotarrek eraikuntza lanak beste norbaiten esku uztearekin mehatxatu zuten. Halaber, basilikaren proiektuan parte hartu zuten artisten ausardia gehiegizkoa iruditu zitzaien frantziskotarrei. 15 urtez obrak geldituta egon ziren, Vatikanoko II. Kontzilioarekin etorritako aire berriek proiektua berriro ere haizatu zuten arte.

Punta-puntako artistak

Saenz de Oizak, Laorgak eta basilikaren eraikuntzan parte hartu zuten beste artistek —Jorge Oteiza, Eduardo Txillida, Nestor Basterretxea...— modernitatearen ikur bihurtu zuten Arantzazuko basilika. Euskal Herriko arkitektura eta arte plastikoetan mugarri izan zen frantziskotarren enkarguz eginiko tenplua; mitikoa ia. Frankismo garaian, itxurazko modernitate urratsak egin zituzten Arantzazuko basilikarekin, arkitekturari dagokionez; eta, gerora, frankismoaren kontrako borrokan eta euskalgintzaren eta euskaltasunaren historian pauso garrantzitsuak eman dira bertan —besteak beste, Euskaltzaindiak Arantzazu hautatu zuen euskara batzeko lehen arau multzoak finkatzeko, 1968an—.

Basilika zaharraren gainean eraiki zuten basilika berria Saenz de Oizak eta Laorgak. Kripta moduan gelditu zen basilika zaharra, eta lur azalean ikusgarri ageri da berria. Artista askoren lanak jasotzen dira bertan, zein baino zein ikusgarriago eta nabarmenago. Eraikinaren fatxadan, Jorge Oteizaren eta Eduardo Txillidaren lanek ematen diote nortasuna basilikari. Txillidak egin zituen sarrera nagusiko burdinazko ateak, eta, haien gainean, Oteizaren 14 apostoluek osatutako frisoa dago. Arantzazuko basilikako beiratea, berriz, Xabier Albarez de Eulate frantziskotarrak eginikoa da. Absidea Lucio Muñozek egin zuen, eta XX. mendeko Sixtoren Kapera deitu izan zaio. Basilikari ekarpena egin zion azken artista Nestor Basterretxea izan zen. 1980ko hamarkadan, kriptako basilika zaharreko horma irudiak egin zituen.

Gainerako artistek egindako ekarpena gutxietsi gabe, aurten Arantzazuko basilikaren 60. urteurrenean, obra hura diseinatu zuten arkitektoak omenduko dituzte. Bihar izango da ekitaldia, 10:30ean hasita. Gandiaga topagunean mahai ingurua antolatu dute egunari hasiera emateko. Bertan, Rafael Moneo —Saenz de Oizaren estudioan ikasle ibilitakoa—, Javier Saenz Guerra (Saenz de Oizaren semea) eta Enrique Arenas Laorga (Laorgaren biloba) izango dira hizlari. Arkitekto bien ibilbide profesional eta pertsonalaz ariko dira hirurak. 12:30ean, berriz, Nafarroako Arkitektura Eskolako zuzendari Miguel Angel Alonsok eraikinaren analisia egingo du. "Saenz de Oiza eta Laorga arkitekto gazteen lanik gabe, ez genituzkeen Oteizaren Pietatea eta Apostoluak sekula ezagutuko. Ezta Eduardo Txillidaren ateak, Nestor Basterretxearen horma irudiak, Lucio Muñozen absidea, Xabier Albarez de Eulateren beirateak eta Xabier Egañaren kaperatxoko pinturak ere".

Zer moduz?", galdetu dio Ane Olariaga Azkoitiko Auzoko proiektuko dinamizatzaileak Umar Fayazi. "Ondo", erantzun dio. Auzoko-ko lehen hitzordurako hiru lagun eta dinamizatzailea bildu dira. Euskaraz zenbakiak, hilabeteen izenak eta abarrak gogorarazte...

Bost epaimahaikidek erabaki dute saria nori eman: Garbiñe Biurrun epaileak, Maialen Lujanbio bertsolariak, Xabier Lapitz kazetariak, Paul Rios Lokarriren koordinatzaile ohiak eta Nieves Alza Txingudi saskibaloi taldeko presidente ohiak. Honela dio ebazpenak: "Emakumeen parte hartzea festetan tradizioa aldatu gabe, gatazka handirik gabe eta erakundeen laguntzaz ahalbidetu diren ekintza positiboentzat da saria. Ideia horren lekuko direlako saritzen dira bereziki Donostiako Kresala elkartea, Tolosako Udaberri dantza taldea eta Zumarragako Irrintzi dantza taldea. Hain zuzen ere, hiri eta esparru desberdinetan ekitaldien mamia aldatu gabe emakumeen parte hartzea lortu duten elkarte eta erakundeen izenean. Horiekin batera, aipamen berezia egin nahi izan die epaimahaiak hori lortzen babesa eman duten eta sustapen berezia eman duten hiru udalei".

Iraila bitartean Gipuzkoako errepideetan hildakoakUrte beltza ari da izaten Gipuzkoako errepideetan. Joan den asteburuan, Azpeitian hiru gazte hil ziren istripuz, baina horren aurretik ere aspaldiko hildako kopuru altuena ari zen izaten. 2005era jo be...

Usurbil, herri anitza! egitasmoaren baitan, Jon Maia bertsolari, idazle eta zinemagileak hitzaldia emango du asteazkenean Usurbilen, 19:00etan, Sutegi udal liburutegian. Riomundo (Txalaparta) bere eleberria hartuko du ardatz, eta horren bueltako hainbat gai izango ditu hizpide: migrazioa, kultur aniztasuna….