Antzerkia, koplak, bertsoak eta txontxongiloak uztartzen ditu Hiru, bi, zast...egizu jolas haur eta gazteentzako ikuskizunak. Saioan, zertan jolastu ezin asmatu ibiliko dira Ander, Ximon eta Lide. Halako batean, bat-batean, jenio bat irtengo zaie, et...

Andrei Bustosek —kolonbiarra, 32 urte— semea eramaten du Hazi eta Ikasira. Bidebietako Mendiola ikastetxera joaten da Ismael astean bitan, eta aita pozarren dago han jasotzen duen laguntzarekin. "Semea ez zen bere gelakoen mailara iristen. Eta animoa apalduta zebilen. Ikaskideen mailara iristen ez zela ikusten zuen, eta batzuetan ez zuen eskolara joan nahi. Besteak gai ziren irakurtzeko, idazteko, batuketak eta kenketak egiteko, eta bera ez. Horrek lur jota zeukan".

Ikasturte honetan hasi da Ismael laguntza eskolak jasotzen, eta aldaketa handia nabaritu dute gurasoek. Ikastetxean eman zieten Hazi eta Ikasiren berri, eta semea haiengana eramatea proposatu zieten. "Bi hilabeteren buruan, aldaketa handia egin zuela esaten etorri zitzaigun irakaslea. Guk ere ikusten dugu; gusturago dago eta pozik joaten da eskolara. Etxean ere lanak jartzeko eskatzen dit".

Hizkuntza du arazo nagusi Bustosek. Semeak D ereduan ikasten du, "dena euskaraz", eta berak ezin dio ia ezertan lagundu. Hazi eta Ikasik laguntzen dituen ume gehienen arazoa da hori. Jaione Jimenezi ere gauza bera gertatzen zaio. "Ni hemengoa naiz, baina beti gazteleraz ikasi dut. Orain, ezin diot semeari eskolako lanak egiten lagundu". Bi urte daramatza Jimenezen semeak Hazi eta Ikasiko irakasle boluntarioen eskolak jasotzen.

Irakurtzeko eta irakurtzen duena ulertzeko ditu arazoak Jimenezen semeak. "Nik esaten diot buruketak itzultzeko, baina, noski, berak ez du irakurritakoa ulertzen, eta ezin du itzuli. Nahita ere, ezin diot lagundu".

Bustos eta Jimenez "oso gustura" daude Hazi eta Ikasik eskaintzen dien laguntzarekin. Umeei eskolako martxa eramaten laguntzen diete, eta etxeko lanak eginda itzultzen dira etxera. "Laguntza izugarria da", dio Jimenezek, "horrelako eskola gehiago egon beharko lirateke". "Ikastetxe guztietan egon beharko lirateke laguntza eta sostengu eskolak, inork ez dezan martxa galdu", gehitu du Bustosek.

Semeei ezin laguntzeak pena ematen die guraso biei. Halere, ezinbesteko ikusten dute umeek euskaraz ikastea eta euskaraz egitea, eta ez dira kexu. Alderantziz. "Noski, euskaraz ikasi behar dute. Nik nire umeek euskaraz egin dezaten nahi dut. Gaur egun euskara ezinbestekoa da, gero eta gehiago eskatzen dute, toki guztietan", esan du Jimenezek.

Arraun Elkartea sortu zeneko 50. urteurrena ospatzen ari da Orio. Ospakizun ekitaldien barruan, biharko, aulki mugikorreko Orioko XVI. Nazioarteko Estropadak antolatu dituzte. Egun guztirako jarduerak antolatu dituzte. Estropadan parte hartuko duten taldeen aurkezpena 11:00etan izango da, eta 16:15ean hasiko da kirol ekitaldia Oria ibaian. 700 metroko ibilbidea dute lerroan, Arraunetxetik Orioko plaza bitarteraino. Gizonezkoak zortzikoan ariko dira eta emakumezkoak laukoan.

Orioko aulki mugikorreko seniorretako gizonezkoen entrenatzailea da, 2012tik, Miguel Angel Millares (Ribadeo, Lugo, Galizia, 1980). Arraunlaria ere bada, bai mugikorrean, eta baita finkoan ere. 2003an iritsi zen Oriora arraun egitera, eta 2006tik bertan bizi da.

Orioko nazioarteko estropada jokatzeko gogoarekin al dago taldea?

Bai, oso gogotsu eta estropada eguna etortzeko zain. Aurten, estropada asko geratu dira bertan behera eguraldi txarragatik, eta lehiatzeko gogoarekin gaude. Bi txapelketa bakarrik jokatu ditugu aurten, eta gainontzeko ia guztiak ez dira egin eguraldiagatik. Horregatik, Orioko Nazioarteko Estropadara gutxi lehiatuta gatoz. Baina, beno, gu egunero ari gara ondo entrenatzen, eta estropadarako egin dugu lana bereziki. Orain, apirilaren 4ko [biharko] Orioko Nazioarteko Estropada dugu helburu bakarra.

Caminhense, Molesey, Cambridge, Bordele, Banyoles, Amposta, Tui-Miño, Labradores, Nautico de Sevilla, Aviron Baiona eta Santiagotarrak taldeak izango dituzue estropadako aurkariak.

Cambridge eta Molesey Ingalaterrako taldeak dira, eta horietatik arriskutsuena Molesey dela esango nuke, nolako mailarekin datozen ikusita. Gero, Labradores eta Nautico de Sevilla ere aurkari gogorrak izango dira; Labradores azken lau urteetako Espainiako txapelduna da. Baina, hala ere, lan pixka bat ematen saiatuko gara, eta baita irabazten ere. Irabaztea beti da ederra, baina etxean irabaztea are ederragoa da.

Irabazteko aukera bai, orduan?

Bai, bai. Talde guztiek izango dugu irabazteko aukera, 700 metroko estropada bat da eta. Hau da, hiru minutu baino gutxiagoan jokatuko den estropada bat izango da, eta elkarren artean egongo den aldea gutxienekoa izango da. Aldea, askotan, azken metroetan erabakitzen da, eta askotan photofinish-ean ikusi behar izaten da. Denok izango dugu irabazteko aukera, eta detaile txikien arabera erabakiko da estropada: gehiago den talde batek ontzia zuzentzeko orduan akats txikiren bat egin, eta horrek estropadaren bukaeran eragin dezake. Orioko taldea irabazteko ahalegin guztiak egiteko prest dago.

Seniorretako taldea nola dago osatuta?

Talde nahasia da. Alde batetik, Imanol Garmendia eta Ander Zabala daude, iazko 23 urtez azpiko munduko txapeldunak, eta baita Jon Carazo ere; 25 urte ditu eta absolutua da. Hirurak Espainiako aulki mugikorreko taldearekin ari dira lanean egun. Gero, gainerako taldekideok egunero Orion entrenatzen dugu: 20-22 urte arteko 3-4, eta beste bi beteranoak garenak. Beraz, denetik dago taldean: Espainiako selekzioarekin lanean ari direnak eta klubean bertan ari garenak eguneroko lanean gogoz.

Urte batzuetan jokatu gabe egon ondoren, aurten berreskuratu egin da Orioko Nazioarteko Estropada.

Hala da, estropada hau egingo zela esan zigutenetik, oso gustura gaude taldekook. Orion, etxean, oso gustukoa den estropada da, Oria ibaian, herri barruan egiten da. 2009tik ez da egin, eta orain berreskuratzea ederra da. Nik orain dela hamar urte hartu nuen parte Orioko nazioarteko estropadan. Arraunlari gisa jarduteko ederra da, eta ikuslearentzako ikusgarria da lerroko lehia. Aurten telebistak emango du eta pantaila handi bat ere muntatuko dute. Egun eder bat izango delakoan gaude.

Estropada honek aulki mugikorra bultzatzeko balioko al du?

Hala nahi dugu izatea. Batik bat hemen, Gipuzkoan, aulki mugikorra bultzatzeko eta ezagutarazteko balioko du, jendeak ikus dezan zortziko estropada bat zeinen ikusgarria den. Jendeak ikusi behar du arraunaren mundua ez direla bakarrik Kontxa eta TKE liga; arraunean badaude beste modalitate batzuk ere kontutan hartzeko modukoak.

Orion bertan nola dago aulki mugikorra?

Nahiko apal dago gaur egun: Orio Arraun Elkartean aulki mugikorrean lanean 8-9 pertsona gabiltza, eta finkoan 34-35 pertsona. Hor ikusten da garbi zein nabarmentzen den gehiago. Euskal Herrian finkoak du garrantzi gehiago, eta aulki mugikorra bigarren plano batean gelditzen da. Espainia hegoaldean, berriz, alderantziz da, han aulki mugikorrak indar gehiago du. Garai batean, Orio aulki mugikorrean erreferentzia zen, mugitzen zuen jende kopurua kontutan hartuta, baina, klubera etorri nintzenean, ohartu nintzen TKE, KAE zirela garrantzitsuenak. Baina, beno, azken urteotan egiten ari garen lanarekin emaitza politak lortzen ari gara, eta horregatik pozik nago.

Orio Arraun Elkartea sortu zeneko 50. urteurren honetan, aulki mugikorrari ere garrantzia ematen ari zaio, ezta?

Elkartea beti nabarmendu da aulki mugikorragatik. Gaur egun, haurrekin eta harrobiarekin lan oso ona eta txukuna egiten da, fitxa asko ditu klubak eta jende asko dabil arraunean. Niri gustatuko litzaidake haur horiek seniorretara iristen direnean aulki mugikorrean ere segi dezatela. Mugikorra eta finkoa biak batera egin daitezke, garai batean halaxe egiten zen. Gauzak ondo eginda eta ondo antolatuta biak uztartu daitezke, eta bai batean zein bestean emaitza onak eduki.

Nolatan hasi zinen Orioko zortziko aulki mugikorreko taldea entrenatzen?

2011ko denboraldia bukatuta zegoen, eta Orio Arraun Elkarteko zuzendaritza berritu zen. Zuzendaritza talde berriak aulki mugikorreko entrenatzaile postua eskaini zidan, onartu egin nuen, eta gaur arte.

Aulki mugikorreko taldea hartu zenuenean, nahiko apal zegoen, ezta?

2012an hartu nuen nik seniorretako taldea. 2011n hala-hola ibili zen; orduan aulki mugikorra gainbeheran zegoen herrian. 2012an lagun batzuekin lanean hasi nintzen, eta 2013an mailan jauzi bat eman genuen gora. Iaz, berriz, kirol emaitza aldetik urterik onena izan genuen: distantzia luzeko eta lerroko Euskadiko Txapelketak irabazi genituen, eta Espainiako Txapelketan bigarren gelditu ginen zortzikoa lemazainarekin mailan. 2012tik mailaz maila gora egin dugula esan dezakegu, eta Oriok aulki mugikorrean izandako maila lortuta gaudela. Goi mailan aurrean dabiltzan taldeekin lehiatzeko mailan gaude, Nautico de Sevilla edota Labradores de Sevillaren kontra.

Zuten guztia —edo zuten gutxia— utzi, eta milaka etorkin iritsi ziren Euskal Herrira 1940, 50 eta 60ko hamarkadetan. Andaluzia, Gaztela eta Leon, Extremadura eta Errioxatik (Espainia) zein Galiziatik oldean iritsi ziren garai hartan. Etorkizun oparoago baten bila heldu ziren. Euren herrietako soro handietan bizkarra okertu arte lan egiteari irtenbidea bilatu nahi zioten, eta askok Gipuzkoan...

Jai egunen aitzakian, Urepelera joan ginen asteburuan, Korrikaren abiapuntua Nafarroa Beherean kokatu baitu AEK-k, errepide guztiak bukatzen diren herri txiki horretan. Euskal Herri osotik joandako jendea bildu zen Korrikaren lehen metroak bertatik be...

Zuten guztia —edo zuten gutxia— utzi, eta milaka etorkin iritsi ziren Euskal Herrira 1940, 50 eta 60ko hamarkadetan. Andaluzia, Gaztela eta Leon, Extremadura eta Errioxatik (Espainia) zein Galiziatik oldean iritsi ziren garai hartan. Etorkizun oparoago baten bila heldu ziren. Euren herrietako soro handietan bizkarra okertu arte lan egiteari irtenbidea bilatu nahi zioten, eta askok Gipuzkoan topatu zuten bide hori. Soroetan okertu beharrean, Gipuzkoan indartsu sortutako industria sektorean okertu zuten bizkarra haietako askok... Eta hemen gelditu ziren bizitzen, eta hemen sortu zuten familia, eta hemen jaio ziren euren seme-alabak, hemengoak dira haien bilobak.

Bihar, Gipuzkoako urrezko plaka emango die etorkin haiei Gipuzkoako Foru Aldundiak, Kursaalean egingo duen ekitaldian. Aldundiak ezinbesteko jotzen ditu gaur egungo Gipuzkoa ulertzeko eta etorkizuneko Euskal Herria eraikitzeko. "Gure herria aberastu dute", esan zuen Larraitz Ugarte foru aldundiko eledunak, urrezko plaka nori emango zioten iragartzeko prentsaurrekoan. Haien lanak eta esfortzuak aberastu du Euskal Herria, eta eurekin ekarritako kulturak aniztasuna eman dio Gipuzkoari.

Zaila da herri horietatik Euskal Herrira eta, zehatzago, Gipuzkoara etorritakoen kopuru bat ematea. Ez dago halako erroldarik. Baina, Gaindegiak 2013an argitaratutako datuen arabera, Euskal Herrian %71,5 dira bertan jaiotako herritarrak, %19,5 Frantzia eta Espainiako estatuetan jaioak eta %9 beste toki batekoak.

Fresko baina ateri dago Donostia igande goizez. Zortzi gradu markatzen ditu Askatasunaren Etorbideko termometroak 11:15 aldera. Berotzeko salto txikiak ematen dabil talde bat Korrikaren zain. 685. kilometroaren kartel alboan, lasterka hasteko gogoz da Andoni Merchan gazte donostiarra. Kirol arropa jantzita, dagoeneko eginak ditu hainbat kilometro; baloiaren atzetik, ordea: "Futbol partida izan dut, eta handik jarraian nator korrika pixka bat egitera". Grosen batuko zaizkio lagunak, eta "ahal bezain beste" egingo dute korrika.

Ia hiru ordu eginak ditu dagoeneko Korrikak Donostian. Bidebietatik sartu da 08:30 aldera, eta Altza, Intxaurrondo, Egia, Loiola eta Martutene igaro ondoren, Amaratik iritsi da erdigunera. Eneko Goia EAJren Donostiako alkategaiak hartu du lekukoa Askatasunaren Etorbidean, eta badoa bidea Gros aldera. Etengabeko jende jarioa dabil auzoko kaleetan; Kursaaleko zubiaren beste aldean ere jendetza ikusten da, Parte Zaharrerantz joateko. Ikurrinak, Nafarroako banderak eta Euskaraz bizi nahi dut leloak ere ikusten dira.

Bretxan prest da jende multzo bat. Aterkia lekuko bezala hartuta, Tipi-tapa, tipi-tapa kantatzen dio haur batek aitari; presoak etxeratzearen aldeko kartelekin zain daude besteak. Eta atzerritik etorritako neska-mutilak, mapa eskuan, zer gertatzen ote den galdezka. Inguruan da Ana Ibarrondo donostiarra. Urte mordoa darama Korrikan ateratzen; aurten, gainera, lehen kilometroan egoteko aukera ere izan du. Urepelen (Nafarroa Beherea) izan zen, Korrikaren hasieran. "Beti da pozgarria hemen horrenbeste jende ikustea. Baina Urepelekoa berezia izan zen. Euskal Herri osoko jendea bilduta, musika, jaia... Oso gustura bueltatu ginen". Bien bitartean, irten da Korrika Parte Zaharretik Bulebar aldera, eta Bretxan bildutakoak batu dira ibilbidera.

Bulebarraren amaieran, udal ordezkariek hartu dute lekukoa, Juan Karlos Izagirre alkatea buru. 696. kilometroa da. Batzuk oraintxe hasi dira korrika; besteek, berriz, oraintxe amaitu dute. Bidetik atera berri dira Amaia Jauregi eta Aintzane Otegi. Tolosatik etorri dira trenez korrika egin, eta giroa aprobetxatuz, eguna pasatzera. "Astean zehar lanarekin-eta ez da hain erraza, baina asteburua izanda askoz hobeto datorkigu parte hartzeko", dio Otegik. Lehen korrikaldia du aurten; Jauregik, ordea, saio hirukoitza egingo du. Larunbat goizean herrian atera zen, eta Bilbon bizi denez, bukatu aurretik berriro egingo du bat Korrikarekin. "Euskaldunak garenok eta bizitza euskaraz egin nahi dugunok hau babestu behar dugu. Seinale onena litzateke halako ekintzen beharrik ez izatea, baina asko estimatzen da jendearen inplikazioa".

Atzerapenarekin doa Korrika. 12:01 markatzen du kartelak Kontxa hondartzako pasealekutik Ondarretara bidean, 702. kilometroan; baina 12:15 dira, eta korrikalariak ez dira oraindik pasatu. Urrunetik, furgonetako animatzailearen oihuak entzuten dira. Kolore urdinez dator ibilbidearen hasiera. Realeko Olatz Etxebeste belar hockeyko jokalariak eta Beñat Almandoz haur kategoriako jokalariak dakarte lekukoa. Kilometro aldaketarekin, ETB1eko Zuek hor programakoei pasatu diete txanda, Antiguara bidean. Auzoa igaro ondoren, Añorga aldetik utzi du Donostia Korrikak. Gero eta gertuago dago Bilbo.

Orain arte ez da askorik hitz egin emakumezkoek 36ko gerran eta gerra ostean bizi izan zutenaz. Lourdes Herrastik (Aretxabaleta, 1958) gaiari heldu eta idatzita dagoenetik osatu du Villabona- Amasako hitzaldiko materiala. Pura Sanchezek ateratako ondorioak garbi laburbiltzen du, Herrastiren ustez, 36ko gerrak emakumezkoengan izan zuen eragina: "Emakume guztiek galdu zuten".

II. Errepublika garaian zeintzuk izan ziren emakumezkoen onurarako aldaketa nagusiak?

Hezkuntza erreforma bat egon zen; hezkuntza pertsona guztiengana iristen zela ziurtatu nahi zen. Eskola mordo bat zabaldu ziren, eta maisu-maistren lanpostu asko sortu ziren. Ikusten zen bai gizonezkoentzat, bai emakumezkoentzat derrigorrezkoa zela oinarrizko hezkuntza bat jasotzea. Baina 36ko gerran, atzera egin zen arlo horretan. Azken finean, bazterketa bat egon zen. Nahiz eta emakumeak eskolara joan, ez zuten gizonezkoen hezkuntza berbera jaso.

Gainera, 36ko gerran, II. Errepublika garaian maistrak izandakoak erreprimitu zituzten. Lanpostuetatik kaleratu zituzten, haien ustetan behar ez zituzten gauzak erakusten zituztelako edo modu desberdinean erakusten zutelako.

36ko gerran zein lan egiten zuten emakumezkoek?

Emakumezko askok lanak hartu zituzten, gizonezkoak ordezkatzeko. Gizonezkoak mobilizatuak baldin bazeuden, emakumezkoek hartu behar zuten ardura. Bai uzta jasotzen, bai haziak botatzen, baita lantokietan ere. Gerraostean, hori dena berriz eraldatu zen, eta emakumea berriz kanporatu zuten lan mundutik. Eta, berriro, etxeko zuloan gelditu zen. Etxeko ardurak izanik, familia zaintzeko ardura izan behar zuen emakumeak. Eta ardura ez zen aldatu, urte asko pasatu arte. Oraindik arrasto asko geratzen dira; moldatu beharko liratekeenak.

Emakumezkoentzat atzerapauso handia eragin zuen, beraz, gerrak.

Bai, atzerapausoak izan ziren, eta 1960ko hamarkadaren bukaerara arte ez ziren berriro gauzak aurreratu. Pura Sanchezek dio gizonezkoetan galtzaileei eta irabazleei buruz hitz egiten dela. Baina emakumezkoek, guztiek galdu zutela. Batekoek zein bestekoek. Denek berriro etxe zulora itzuli behar izan zutelako. Nik uste dut esaldi polita dela gertatu zena laburbiltzeko. Emakumezkoek, edozein ideologia izanik ere, denek galdu zuten.

Emakumeek gerran zuzenean parte hartu zuten?

Hasiera batean bai. Milizianoak izan ziren, eta 36ko gerran parte hartu zuten. Baina gero erabaki zen ez zela oso komenigarria eta atzeko guardiara, bigarren ilarara pasatu ziren, batez ere zainketa lanak egitera edo hornikuntza lanetara.

Zergatik ez zen komenigarria?

Emakumezkoek esaten zuten gizonezkoak nahastu egiten zituztela. Gizonezkoak ez zirela sutsuki defendatzen aritzen, bestelako denbora galtzeak zituztelako. Hori argudiatu zen bere garaian, eta egia da fronteetatik emakumeak kendu egin zirela.

Dena den, hori ez zen 36ko gerran bakarrik pasatu. Bigarren Mundu Gerran ere ez ziren emakumezkoak borrokatu, eta hori geroago gertatu zen. Vietnamgo edo Koreako gerretan ere ez. Gerora ezagutu ditugun gerretan ere ez dute emakumezkoek parte hartu. Azkeneko urteetan ikusten dira emakumezko soldaduak, baina salbuespena dira, banaka batzuk dira.

Bigarren ilaran zer egiten zuten?

Erizaintza, familia zaintza, hornikuntzaz arduratu, lantegiez arduratu... Bestelako laguntza bereziak.

Fusilatuetakoen artean emakumezkorik aurkitu duzue?

Bai, hobietan aurkitu ditugunen %5 emakumeen gorpuzkiak dira. Egia da ez direla asko, baina izan ziren fusilatu batzuk. Emakumezkoak soilik dauden hobiak aurkitu ditugu. Burgosen, Torca de los Morterosen, adibidez.

Emakumeei beste zigor mota batzuk ezartzen zitzaizkien.

Fusilatzea azkenekoa zen. Gehienetan, irainak jasotzen zituzten kalean, ilea moztea, agerian uztea, laidoak jasotzea... Errizino olioa ematen zieten, adibidez. Horrekin kakalarritan jartzen zara. Pentsa, kaka dariola bizilagunek ikusten zaituzten; ilea moztuta eta kaka arropatan duzula... Hori ahaztezinezko iraina da. Familia osoarentzat. Ohorea galarazten zuen.

Bortxaketak ere izango ziren. Horren daturik ez dago, baina gaur egun izaten badira, lehenago zergatik ez ziren izango. Baina zaila da hori jakitea.

36ko gerraren inguruan bizi izandakoaz isiltasun handia egon da oro har. Emakumezkoetan handiagoa izan al da?

Emakumeetan are nabarmenagoa izan da isiltasuna. Ezin zuten ezer kontatu, ez beren buruari buruz, ez galdutako senideez. Batez ere, ardura nagusia familia babestea izaten zuten, seme-alabak babestea, beraiek salbu uzteko. Isiltasuna derrigorrezko kodea zen. Hori guztia pairatu behar izan zuten, eta isilik. Sufrimendu horrek isila izan behar zuen.

Lankide batek kontatu berri dit, Kantabriako herri batean, bisita turistiko bat egiten ari zela, emakumezko bat ikusi zuela gurpil aulkian. Senarra gerran hil zioten, eta berak badaki nork salatu zuen. Bere bizilaguna da, eta egunero ikusten du bizilagun hori. Gauzak erraz kontatzen dira, baina egunero bizi behar da horrekin. Istorio horiek anekdota bihurtzen dira, baina izugarriak dira.

Umeak kentzeko mehatxua ere gainean izaten zuten.

Bai, eta askotan pentsatzen zuten seme-alabei gertatutakoa kontatuz gero gorrotoa sor zitekeela eta haiek ere istiluetan sar zitezkeela. Horiek saihestu nahi zituzten. Hala moduz, bizirik atera ziren, eta bizirik iraun zuten.

Emakume horiek, horrelako umiliazioak jasota, nola aurre egin zioten bizitzari?

Denetik egin zuten, dena irentsi, ezer gertatuko ez balitz bezala bizi. Baina, noski, nik pentsatzen dut norberak bere bakardadean gogoan izango zituela gauza horiek guztiak. Kanpo aldera sekula ez zuten agertzen. Hipokrisia dei diezaiokegu, baina bizirik iraun behar zuten, eta familia mantendu behar zuten. Ez zuten nahi beraiek bizi izandakoa seme-alabek ezagutzea, eta guztia irentsi zuten.

Semea edo aita edo senarra gerran, haien albisterik gabe, hilda agian… Horrekin bizitzea ere gogorra izango zen.

Oso gogorra. Kasu askotan, senarra fusilatu ondoren, familia horrek zeuzkan ondasunak baloratu (lursailak, etxea, abereak...) eta balio bereko isuna jartzen zieten. Emakume horrek ezin zuen ordaindu, eta ondasun guztiak konfiskatu egiten zizkioten. Senarra hil eta jabego guztia bahitzen zieten. Legezko itxura emanez, baina benetan sekulako zigorra jarriz. Asko eta asko kale gorrian gelditu ziren edo erbestera jo zuten edo beste leku batera mugitu. Istorio gogorrak daude.

Bertold Brecht-ek dio bere lurra bere gogoaren eta nahiaren aurka utzi beharra duena, ez dela soilik emigrantea, desterratua ere badela. Gaur egun gure herrira iristen diren etorkinentzat ez badago behar bezalako integrazio protokolorik edo ibilbide orririk, atera kontuak orduan ere beharrak, miseriak, mehatxuak edo garaiko ohiko arrazoietariko batek bultzatuta Francoren diktadura militarraren pean Hego Euskal Herrira etorritako etorkin desterratu uholde hura integratu zedin zer egin zitekeen. Oraingo etorkinekin antzekotasun handiak dituzte ordukoek ere.

Ez zuten erraztasun handirik izan. Maite zuten guztia utzi eta bertako identitatea, kultura eta hizkuntza zapaldua eta zigortua zuen lur arrotzera iritsi ziren, bertakoek ere baserritarrei barre eta burla egiten zieten garaian, maletak eskuan eta ezjakintasuna aldean. Mesfidantzaz begiratuak ziren askotan, tirano erasotzailearen bandotik zetozen peoi beltz gisara ikusiak, nekazal eremuetatik zetozen aho doinu susmagarriko muturbeltz, mantxurriano, koreano, belarrimotz maketo txiro haiek. Kolono kontzientziarik ez bazuten ere, kolonoak. Behereneko mailako klase soziala ziren. Herri eta hirien kanpoaldeetan kokatu zituzten gehienak, klase sozial horri zegozkien ghettoetan: Mantxurria, Poblado, Casas baratas, Mundo mejor edo Katanga izenez denok ezagutzen ditugun orduko auzo periferikoetan, gaur egun ere erdal poltsa itxiak direnak.

Euskal oligarkiak, Francoren diktaduraren itzalean, inolako eskubide laboralik gabeko testuinguruan hazitako enpresa handien lan-esku merkea bihurtu ziren, gure lurralde osoan barreiaturik, ehunka mila. Herri batzuetan bertakoekin nahasi ziren, beste batzuetan gehiengo bihurtu ziren. Beren erdal hizkuntza inposatu zuten: Háblame en cristiano. Francoren aurkako borrokan euskaldunek borrokatu zuten etsai bera borrokatu bazuten ere, trantsizio deritzotena iritsi zenean burujabetza eta euskalgintzaren aldarrikapenetatik kanpo edo aurka geratu ziren gehienak, gaur arte. Ez zen etorkinen eta bertakoen ordezkaritza politikoen arteko Xibertarik, akordio ahaleginik izan, ez eta planteatu ere esango zuenik: "Zuen identitatea errespetatzen dugu, eta lur honetan zaudetenez gure identitatea ere egikaritzeko behar dugun akordioa nahi dugu zuekin". Komunitate bakoitzak bere bidea hartu zuen, bi bando, gaur arte.

Hala ere, lehenengo belaunaldi haietan asko izan ziren gau eskoletan euskara ikasi edo ikastolen sorreran parte hartu zutenak, bertako militantziarekin orpoz orpo. Euren lurretatik ekarritako kontzientzia libertarioak bertako borroketara eraman zituen, eta borroka horiek ere integrazio bide izan ziren. Gaur egun, milaka gara etorritako haien ondorengo belaunaldi euskaldunduak, eta esan dezakegu gure hizkuntzaren hazkundean erabakiorrak izan garela. Oro har, esan dezakegu gure portaletan elkarbizitza lortu dugula, pixkanaka elkarrekin nahasten joan garela, errezeloak gaindituz. Pertsonen arteko hurbilketak eta harremanak bere fruitua eman du. Baina komunitate kolektibo gisara, banaketa kulturalak eta politikoak hor dirau. Hauteskunde zein hizkuntzaren mapan erraz ikus daitezkeen gotorlekuak dira. Euskal kulturaren hedapenean ere pairatzen dugu banaketa horren muga. Bi proiektu desberdin gara, elkarren aurka. Euskal gatazkak gure arteko hurbilketarik ez du erraztu. Baina gure arteko amildegia ikuspegi klasistak eragin zuela ziur nago. Izan ere, oraingo etorkinen jatorrizko herrialdeekin gatazka politikorik ez dugun arren, mantxurrianoekin gertatutako hainbat akats errepikatzen dira oro har: mesfidantza, errezeloa, aurreiritziak… eta herri ekimenetatik ahalegin baliagarriak egiten badira ere, estrukturalki euskal identitatetik eta jendartearen akordio handietatik urrun geratzen dira oraingoak ere.

Orain, akordio handien garaia omen. Elkarbizitza akordio handiak: gatazkaren ondorioak, erabakitze eskubidea, euskararen normalizazioa, etorkizuna… Beharbada jadanik normaltasunez bizi garela senti edo pentsa dezake inork, baina hemen ia dena egiteke dago.

Ezin duzu espero beste aldean dauden ehunka mila hoien parte hartzerik aurretik hurbilketarik egin ezean, kalean agurtu ere egiten ez duzuna zure urtebetetze festara gonbidatu eta etortzea espero ezin duzun bezala. Bi norabidetako enpatia landu behar da.

Riomundo nobela idatzi nuenetik urte batzuk daramatzat Euskal Herriko hainbat integrazio eta aintzat hartze ekimenetan parte hartuz. Casa de Extremadura eta Centro Andaluz askotara joaten naiz hitz egitera eta nire familiaren integrazio historia kontatzera, Extremaduratik hasi eta bertsolari izaterainoko historia. Kasu gehienetan, honetaz hitz egiten den lehen aldia izaten da leku horietan, eta nire bizitzan egiten ari naizen gauzarik asebetegarrienetakoa izaten ari da. Leku guztietan ez ditut herri honekiko esker oneko hitzak baino entzuten. Eta malkoak ikusten ditut bizipenak partekatzean, tabuei heldu edo gauzei izena eta adjektiboak jartzean… eta beti dago norbait esaten duena: ¡Cuánto antes deberíamos haber hecho esto! Inoiz ez da beranduegi derrigor egin behar den horretarako. Akordio handien garaia da.

"Kontzientzia feministarekin egindako rapa" egiten du La Furiak. Izen horrekin taularatzen da, hain zuzen, Nerea Loron rap abeslaria (Cascante, Nafarroa, 1983). Egun, Donostian bizi da. Musika mota hori erabiltzen du bere aktibismo feminista hedatzeko, eta beste lagun batzuei euren ikuspuntuak hedatzen laguntzen die.

No hay clemencia diskoko ia abesti guztiak ikuspuntu feministatik egin dituzu.

Ez dut bilatu diskoa horrelakoa izatea. Gertatzen zaidana idazten dut, eta sistemaren konfigurazioa da egunerokoan gehien gogaitzen nauena: patriarkatuan eta kapitalismoan oinarrituta dago.

Noiz piztu zitzaizun kontzientzia feminista?

Zentzua dudanetik. Ama feminista da, eta bai bera, bai aita gizarte mugimenduei oso lotuta egon dira. Txikitatik joan izan naiz manifestazioetara, feministetara eta beste aldarrikapen sozialak egiten zituztenetara. Horretan oinarritutako hezkuntza jaso dut.

Telebistan-eta raparen irudi matxista saltzen dute.

Kontua da rapa egitea nahiko "erraza" dela; Do it yourself filosofiaren barruan dago, punka bezala. Orduan, musika hori egitea nahiko eskura du jendeak. Gizartea, oro har, oso matxista da, eta hori musikan islatzen da. Niri grazia egiten dit rapa musika matxista dela nabarmentzeak: indiea edo popa hor daude. Dituzten kodeak sotilagoak dira, ez dute hain hizkuntza "itsusia", baina abesti batzuk oso sexistak dira. Musika mota guztietan eduki matxista edo sexista asko dago.

Aldarrikatzaileagoak izan daitezkeen mezuak isilarazteagatik ematen zaie oihartzuna?

Bakoitzak gizartean betetzen duen espazioarekin du zerikusi handiagoa. Ez dut uste gainontzekoak isilarazteko denik… Nik gauza bat dut argi raparekin: 1970eko hamarkadan sortu zen Ameriketako Estatu Batuetan, beltzen komunitateetan, Harlem eta Bronxen. Borrokarako arma zen, eta funts hori 1980ko hamarkadan mantendu zen. Gero gainbeheran joan zen, medio komertzialetan gehienbat. Zer egiten du sistema kapitalistak? Interesatzen zaion zerbait erosi, hustu eta esanahia kentzen dio, gero saltzeko. Gehien iristen zaigun rapa eduki gutxien duena da, eta interes gutxien duena. Ke hutsa.

Zein osasun egoera du rap feministak?

Gero eta gehiago dago. Hainbat mota daude: neskek egindako rapa, batetik; rap aktibista, bestetik; eta, azkenik, azpitalde bat, rap feminista. Gero eta kide gehiagorekin egiten dut topo, munduko edozein tokitan.

Zein metodologia erabiltzen duzue rap feminista tailerretan?

Teoria eta praktika bereizten ditut tailerretan. Teorian, raparen historia zein izan den aztertzen dugu, eskuragarri dagoen historia. Atentzioa ematen digun zerbait hartu, eta, hortik aurrera, emakumeak agertzen diren rap-aren historia hartzen dugu. Hutsune handia dago hor. Bilaketa horretan, erreferente izan daitezkeenen zerrenda osatzen dugu. Emakumeontzako oso garrantzitsua da erreferenteak izatea.

Zeintzuk dira erreferenteak?

Bakoitzak bereak izan ditzake. Niretzako, rap feministarekin hasi zen Queen Latifah izan daiteke bat; eta, gaur egungoa, Rebeca Lane. Baina ez du zertan ezaguna izan. Horretan datza gure tailerra: gure artean ahalduntzea, eta bata bestearen erreferente izatea. Ahizpatasuna edo sisterhood deitzen zaiona sortzea da helburua.

Eta praktikan zer lantzen duzue?

Prozesua da garrantzitsuena, bakoitzak bere burua aurki dezan. Lehendabizi, raparen bitartez, inguruan zer dagoen aztertzen dugu. Gero, interesgarriak izan daitezkeen gauzak ikusten ditugu, identifikagarriak direnak. Azkenik, niri zer gertatzen zaidan aztertzen dugu; zer esan nahi dudan eta nola. Adierazteko teknikak erakusten dizkiet: errimak, nola konposatzen den abesti bat… Tailerrean gure erreferenteen bilaketa egiten dugu, baina hori historia osora estrapola daiteke. Emakumeak ez gaude historiaren errelatoan egoki islatuak. Arlo jakin baten historian bilatzen badugu —rocka, zientzia, matematika…—, ez dugu erreferenterik aurkituko. Gauzek nola funtzionatzen duten ikustea da, eta guk zer egin dezakegun erabakitzea. Irtenbidea ez da dioten guztia sinestea, ezta inguruarekin nazkatzea ere. Zerbait eraiki behar dugu.