Sailkatugabeak

2015-01-162015-01-16Sailkatugabeak

Operara hurbiltzeko antzezlana

Hannah opera abeslaria du protagonista antzezlanak. Musika eta antzerkia uztartuz, kantariaren arrakasta eta porrota kontatzen ditu Deabru Beltzak & Tin Pan Alley konpainiak, era ludikoan. "Harrokeriaren inguruko hausnarketa bat" proposatzen du, f...

2015-01-162015-10-16Sailkatugabeak

Herri txikien iraultza handia

Martin Garzia historialariak bereizi egiten ditu 1615 aurretik eta ondoren sortutako herriak. Hala, 1615ean hiribildu titulua eskuratu zuten herriei sortze berriko herriak deitzen die, eta aurretik zeudenei, sortze zaharrekoak. Gipuzkoan, sortze berriko 30 herrik erosi zuten hiribildu titulua urte hartan, Gaztelako Felipe III.a erregeak 1615eko urtarrilaren 26an kaleratutako errege zedulari esker. Aurten, euren sorreraren laugarren mendeurrena ospatuko dute guztiek.

Sortze berriko herri horiek ez ziren bat-batean eta ezerezetik sortu; XIV. mende bukaeratik Tolosa, Segura eta Ordiziari atxikita zeuden. "Sortze zaharreko hiribilduak lau mende lehenago eraikiak ziren, harresiz inguratuta, ahaide nagusietatik edo garai batean kontrako aldean zegoen Nafarroako Erresumatik babesteko", azaldu du Garziak. Eta, harresiena ez ezik, erregeak emandako foruen babesa zuten, eta horien bidez pribilegio ekonomiko, komertzial eta fiskalak ere bai.

Alderantzizko piramidea

Harresiaren eta pribilegioen ondorioz, herri zaharren eta berrien piramide demografikoa justu alderantzizkoa zen. "Sortze berriko herrietan jende gutxi bizi zen kalean, eta jende asko mendi eta baserrietan barreiatuta; sortze zaharrekoetan, ordea, oso jende gutxi bizi zen harresiz kanpo".

Gainera, hiribilduetan jarduera ekonomiko ezberdinak garatzeko aukera zegoenez, klase sozial berriak sortzen joan ziren. "Hiribilduetatik kanpo nekazari eta abeltzain bizimodua zuten; harresien barruan, foruei esker, oso bestelakoa zen bizimodua. Merkatua egiten zuten, klase berriak azaleratzen joan ziren; merkatariak, eskribauak... Agintari klase berri bat zen, harresietatik kanpo existitzen ez zena".

Bestalde, sortze zaharreko herriek falta zutena lurrak ziren, eta hori haiei atxikitako herriei esker lortzen zuten. "Herrixka horiek lur asko zituzten, hiribilduek baino askoz ere zabalagoak. Ordiziak 5,7 kilometro koadro zituen, eta Beasainek, 29,9 kilometro".

Handien babesa

Lur zabalak izan arren, harresien babesaz eta foruen pribilegioez gozatzeko modu bakarra sortze zaharreko hiribilduei atxikitzea zen. Hala, Ordiziak zortzi herri zeuzkan atxikita (tartean, Ataun, Beasain eta Zaldibia); Segurak zazpi zituen (besteak beste, Idiazabal, Ormaiztegi eta Zegama); eta Tolosak, azkenik, hamalau (Alegia, Amasa, Amezketa, Berastegi eta Andoain, esaterako). Hiribildu titulua eskuratu zuen 30. herria Urnieta izan zen; ordu arte, Donostia, Aiztondo eta Hernaniri atxikitakoa.

XIV. mendearen hondarretan hasitako harreman hori, harreman liskartsua betiere, 1615ean amaitu zen. Harreman gatazkatsu horretaz Marta Truchuelo historialariak hitz egiten du. Andoainen, herriaren sorreraren urteurrena dela-eta eginiko erakusketa atontzeaz arduratu da bera.

Hiribilduaren eta atxikitako herrien arteko harremanak ez ziren errazak izaten, eta horretan bat egiten dute bai Garziak eta bai Truchuelok. Hiribilduari zegokion herrixka horien zergak biltzea, herri horietako konponketak egitea eta beharrei erantzutea, haien eskubideak Batzar Nagusietan defenditzea eta baita herritarren arteko auzietan justizia administrazioaren lana egitea ere. "Harreman horretan Andoain ia erabat Tolosaren menpekoa zen; gauza garrantzitsu guztiak Tolosan erabakitzen ziren, eta Tolosa aprobetxatu egiten zen menpekotasun horretaz". Truchueloren arabera, "Andoainek ikusten zuen Tolosan ez zirela bere gauzak eztabaidatzen eta borrokatzen berak nahi bezala". Hala, Andoainek —eta baita gainerako herriek ere— hainbatetan jo zuen Batzar Nagusietara "bidegabekeria" horiek salatzera. Batzar Nagusietan, ordea, ordezkaritzarik ez zutenez, gutxitan lortzen zuten arrazoi ematea. Garziaren arabera, herriak "harrapatuta" zeuden egitura horretan. Beste bidea Gaztelako Gortera joatea zen.

Andoainek eta Tolosak izaniko liskarretako bat armen alardearen ingurukoa izan zen. Urtero egiten zen alardea, eta Tolosako alkateak bere menpeko herrietako arma guztien ikuskaritza egiten zuen. Baina Andoainek ez zuen jada gehiago Tolosara joan nahi armak erakustera, eta alardea herrian bertan egin zuten. Liskar handia izan zen, eta Tolosako alkateak, harena baitzen justizia administrazioaren eskuduntza, Andoaingo hainbat herritar zigortu zituen alardea egitera ez joateagatik.

Gortea, dirurik gabe

Hainbatetan eskatu zuen Andoainek Tolosarekiko desanexioa, eta, Garziaren arabera, baita Beasainek ere. Gainerako herrietan ere tankera bereko gertaerak maiz izaten ziren, eta, Garziaren arabera, atsekabe hori primeran etorri zitzaion Gaztelako Gorteari bere diru kutxa betetzeko. "Felipe II.a hil berria zen, eta Borboiek erabateko porrot ekonomikoan utzi zuten estatua. Koroak dirua behar zuen, eta hiribilduen erosketa izeneko formula berria asmatu zuen. 'Eman diezaiegun hiribildu titulua, eta bete ditzagun gure diru kutxak'".

Bizilagun bakoitzeko —bizilagun familia unitateari deitzen zioten, ez biztanle bakoitzari— 25 dukat ordaindu behar zituen herriak, independentzia lortzeko. "25 dukat kopuru handia zen garai hartan". Eta herrixkek ez zuten dirurik, baina bai lurrak, eta horien bidez lortu zuten ordainketa egitea. Izan ere, hiribildu tituluak erosteko aukera ematearekin bat, bere tutoretza pean zeuden herri lurrak saltzeko baimena eman zien Felipe III.ak. Erregeak ez ezik, herriko handikiek ere atera zioten probetxua salerosketari. "Beasainen, eta gainerako lekuetan ere bai, handikiek aurreratu zuten dirua, interes batekin; eta, gero, diru horren truke herri lurrak eskuratu zituzten, hirugarren enkantean eta berezko prezioa baino %30 gutxiago ordainduta. Horrelakoxea zen garai hartako ingeniaritza ekonomikoa".

30 herriek independentzia eta Batzar Nagusietan euren burua ordezkatzeko eskubidea irabazi zuten horrela, euren burua gobernatzeko eskubidea. Eta Segurak, Tolosak eta Ordiziak, pisu ekonomikoaz gain, pisu politikoa nabarmen galdu zuten. "Herri horien galerarekin Ordiziari erdira jaitsi zitzaizkion suak, eta ordezkatzen zituen suek ematen zioten pisu politikoa herri bati Batzar Nagusietan".

Bestalde, Truchueloren arabera, Gipuzkoako 30 herri berri horiek une horretan hasi zuten gaur egun direna bilakatzeko bidea. "Erabaki hori izan zen oinarria. Euren burua gobernatuz, Andoainen beharren arabera hasi ziren gauzak egiten. Komertzioa eta azokak ere garatuz joan ziren, obra berriak egiten, udaletxea eraikitzen hasi ziren, eta herriaren beraren egitura moldatzen joan zen".

2015-01-162015-01-16Sailkatugabeak

Garai nahasietan sortu zirenak

Krisia. Duela gutxira arte, historia liburuek hitz horrekin laburbiltzen zuten XVII. mende osoa, izan Parisen, Bruggen, Toledon nahiz Ordizian. Krisi ekonomikoa, krisi demografikoa, krisi erlijiosoa... Orokortasuna eta azalekotasuna nagusi izan dira askotan eskuliburu horietan, eta, horren ondorioz, Euskal Herriko errealitateak ez du tokirik izan kasik historiografia ofizialean. Egungo ikerlari askok, baina, zalantzan jarri dituzte orain arte egiatzat hartzen ziren horiek.

Hitzaren erabilera bera kolokan dago gaur egun: krisia. Krisi bakar batek jo zuen kontinente osoa? Herrialde guztietan modu eta aldi berean eragin al zuen? Jatorri bera al dute aldaketa demografikoek, ekonomikoek eta sozialek? Ez. Ezin da ukatu garai nahasien lekuko izan zirela mende horretako euskal herritarrak, baina —Hego nahiz Ipar Euskal Herrian inposatutako historiografia ofizialak kontrakoa adierazten duen arren— horien bizimoduak zerikusi gutxi zuen Gaztelako edo Britainiako biztanleek zutenarekin, adibidez.

Egiazki, aldaketa prozesu txiki asko gerta daitezke mende oso batean. Horren adibide garbia da Gipuzkoako 30 herrik, Tolosatik, Ordiziatik nahiz Seguratik bananduta, hiribildu izaera ofiziala lortu izana. Garai hartako sektore gehienak zipriztindu zituzten aldaketa prozesuok, eta ezinbestekoak izan ziren hurrengo mendeetan gertatutako iraultzak ulertu ahal izateko. Hauek dira aipagarrienetako batzuk.

Aldaketa demografikoak

Europako zati handi batean zabaldutako izurriteak oraindik erabat gainditu gabe, egoerak ez zuen hobera egin XVII. mende hasieran. Orduan ere hondamendi handiak izan ziren kontinente osoan: lehorteak, izozteak, erauntsiak, eurite bortitzak... Eta horri guztiari gerren eragina ere gehitu behar zaio. Ondorioz, demografian ere aldaketak izan ziren. Atzerakada edo hazkunde negatiboa sarritan aipatu izan diren arren, egiazki, populazioak jasandako aldaketak tokian tokikoak izan ziren, eta, askotan, hazi ere egin zen herritarren kopurua.

Gipuzkoan —eta Euskal Herrian, oro har—, hazkunde demografikoa mantsotu egin zen XVII. mendeko lehen hamarkadetan. Donostian eta beste zenbait herritan, hilkortasun tasak gora egin zuen. 1635etik aurrera, ordea, asko hazi zen biztanleria, eta 1655az geroztik, gainera, modu jarraituan, etenik gabe. Mende horretako azken hamarkadetan, 82.000 bat biztanle zituen Gipuzkoak, garai hartako kronika eta agirien arabera.

Ez zen gauza bera gertatu Mediterraneo aldean edo Europa erdi-ekialdeko erresumetan. Eremu horietan, lehengaien eskasiak, prezioen igoerak, izurriteek eta gerrek zeharo gutxitu zuten populazioa. Erromatar-germaniar inperioko hainbat eremutan, adibidez, hazkundea %40 murriztu zen.

Hazkunde demografikoa mantsotzeaz gainera, populazio horren ezaugarriak aldatu egin ziren Europan. Hirietan, hazkunde hori gelditu zen, askok nekazaritza guneetara mugitzea erabaki zuten, eta Gipuzkoako hiribilduekin gertatu bezalaxe, beste hainbat tokitan ere, herri txiki askok indarra hartu zuten, hiriburuen kalterako eta —hiribildu sortuberriek ordaintzen zuten kuotari esker— zenbait monarkien mesedetan.

Ekonomia

Alor ekonomikoan ere, krisialdia arinagoa izan zen Euskal Herrian Europako beste lurralde askotan baino, eta, zehazki, Gaztela eta Frantzia auzo monarkietan baino. Gipuzkoan, zehazki, eraberritu egin zuen bere ekonomia. Oihalgintzak behera egin ahala, burdinaren eraldaketa nagusitu zen. Nekazaritzan, bestalde, artoaren laborantzak garrantzi itzela izan zuen krisialdiaren gainditzean. Urte horietan, arrantzak garrantzia galdu zuen; izan ere, Ingalaterrak eta Herbehereek Ipar Atlantikoko itsasorako sarbidea oztopatu zieten euskal arrantzaleei. Berez, arrantzaren jarduera ez zen desagertu, baina nabarmen jaitsi zen.

Burdinaren industriari zegokionez, Bizkai eta Gipuzkoako behe labeko burdinolak ez ziren Europako beste herrialde batzuetakoak bezain aurreratuak. Liejako eta Suediako burdinaren konpetentziak kalte handiak eragin zituen Euskal Herrian. 1612an, Gipuzkoak eta Bizkaiak elkar hartuta egin zuten lehen protesta. Su-armen ekoizpenari zegokionez, Soraluzeko arma fabrikak bere jarduera mantendu zuen, Gaztelako koroak eskatutako arkabuz eta mosketeei esker.

Politika eta gizartea

Gatazka ugariren lekuko izan ziren euskal herritarrak XVII. mende osoan. Gerrak, matxinadak, iraultzak... Erresumen arteko gatazka politikoaz gainera, gizarte arazoek piztutako liskarrak ere izan ziren nagusi.

Irunen eta Hondarribian, adibidez, Nafarroako Erresumaren eraginpera itzultzeko hainbat saialdi izan ziren. 1638tik 1666ra, Gaztelako eta Nafarroako tropen arteko borrokaldiak etengabeak izan ziren arrazoi horregatik, bi herrien setioek agerian uzten dutenez.

Gizarte arazoei dagokienez, berriz, klase herrikoiak behin baino gehiagotan altxatu ziren jauntxoen nahiz erregeen erabakien kontra protesta egiteko. Zerga berri bat ezartzearen, zerealaren garestitzearen eta mirabetzaren berrezarpenaren aurka egin zuten, besteak beste. Finean, Erdi Aroan ezarritako eskubide eta erabilerak ziren gaitzesten zirenak. Garai hartako altxamendu nagusienetakoak izan ziren Fiteroko jaunen kontrakoa (1627) eta gatzaren matxinada (1631).

2015-01-162015-01-16Sailkatugabeak

Afalosterako lagunarteko saioa

Puntako sei bertsolari izango dira bihar Hernaniko Oialumen: Unai Agirre, Amets Arzallus, Igor Elortza, Beñat Gaztelumendi, Maialen Lujanbio eta Jone Albizuri. Gaiak jartzen, berriz, Amaia Agirre ariko da.

Txapelketa urtea izango da batzuentzat. Xilaba eta Bizkaiko txapelketak amaitu berri, beste zenbait lurraldetako txapelketak jokatuko dira aurten, Gipuzkoakoa tartean. Azken hori irailean hasi eta abenduan amaituko da; aurretik, udaberrian, sailkapen fasea egingo dute. 2011ko Gipuzkoako Txapelketan finalaurrekoetan abestu zutenak zuzenean sartuko dira udazkeneko lehiara. Txapelketa iritsi bitartean, baina, plaza ugaritan ariko dira.

Bertso saioa

Bihar, 22:30ean, Oialume biltokian (Hernani).

2015-01-162015-01-16Sailkatugabeak

‘Giza eskubideak marrazten’ saioak ikasleekin

Cartooning for peace erakusketa baliatuta, Gipuzkoako hainbat ikastetxetako ikasleekin tailerrak antolatu dituzte. Egitasmo pedagogikoa da, eta DBHko 3. eta 4. mailako eta Batxilergoko lehen mailako ikasleei begira prestatu dute. Batetik, hausnarketa ...

2015-01-162015-01-16Sailkatugabeak

Herritarrak jostun direnekoa

Ekainaren 8ko giza katearen istorioa eta erabakitzeko eskubidearen garrantzia kontatzen du Jostunak; herritarren borondateak jositako istorio bat dokumentalak.Batetik, Gure Esku Dago egitasmoak lehen bileratik ekaineko giza kateraino egindako bidea ja...

2015-01-162015-01-16Sailkatugabeak

Protestak abokatuen atxiloketengatik

ETAko kide izatea eta zerga iruzurra egitea leporatuta, hamasei lagun atxilotu ditu asteon Guardia Zibilak Mate operazioan —hamabi abokatuak dira—. Horietako batzuk Gipuzkoan atzeman ditu; besteak beste, Ainhoa Baglietto, Onintza Ostolaza eta Jon Mintegiaga. Operazioa salatzeko, protestak izan dira hainbat herri eta hiritan. Irudian, Arantxa Aparicio abokatuaren aldeko elkarretaratzea, Donostian, Intxaurrondo auzoan. Bihar 17:00etarako manifestazio nazionalera deitu dute hainbat eragilek Donostian.

2015-01-162015-01-16Sailkatugabeak

Hamaika euskarri, fantasia oinarri

52 artistaren 79 lan biltzen ditu Irudi fantastikoa erakusketak. Askotariko obrak izan arren, guztiek osagai bera dute: fantasia. Lan gehienak margolanak dira; hala ere, osagai fantastikoak dituzten bestelako sorkuntza batzuk ere aurki daitezke: marra...

2015-01-092015-01-09Sailkatugabeak

Hogei urtez itsasargi

Atzera begiratuz gero, esango nuke ezinezkoa zirudiela honaino iristea". Hogei urtez egin du atzera Maria Luisa Ustarrozek Ademgi Gipuzkoako Esklerosi Anizkoitzaren Elkartearen hastapenak gogora ekartzeko. Hura da elkarteko lehendakaria, eta inork bai...