GIPUZKOAKO HITZA

Beñat Alberdi

Urte batean, Oñatiko euskalkiaren aditz izenak aztertzen; hurrengoan, herrian aurkitutako eskuizkribu baten idazlea nor den identifikatu nahian; UNEDeko irakasle eta EGAko aztertzaile ere izan da; Oñatiko etnografia aztertu eta antzerkigintzan ere ibili da... Jerardo Elortzak (Oñati, 1944) hamaika lan egin du hamaika eremutan. Lan hori eskertzeko, omenaldia egin berri diote herritarrek, baina oraindik ez ditu bukatu lan guztiak. Erretiroa hartuta egon arren, hurrengo aukeraren zain dago ikasitakoa partekatzeko.

Omenaldia egin berri dizute Oñatin. Nola izan zenuen horren berri?

Berandu samar, eta eskerrak horri. Hala ere, nahiko luzeak izan dira azken hilabeteak. Ezustean hartu nuen albistea, eta egun bakarrekoa izango zela uste nuen, gainera. Beste kontu bat izan zen astebeteko egitaraua prestatu zutela jakin nuenean. Eskerrak eman beharrean nago; oso pozgarria izan da.

Nola bizi izan duzu astebeteko omenaldi hori?

Nahiko osorik iritsi naiz bukaerara. Jada ez gara mutikoak, eta orain arte nahiko itxuran ibili naiz osasun aldetik, baina horrelakoetan larregi hunkituz gero... Dena ondo joan dela uste dut, eta jendeak erantzun duela. Gaur egun ez da erraza hitzaldietara 30 pertsona baino gehiago erakartzea, eta 80 bat lagun etorri dira hitzaldi bakoitzean.

Hamaika eremu landu izan dituzu: hizkuntzak, historia, antzerkia… Modu askotara aurkeztu izan zaituzte, baina nor da Jerardo Elortza?

Gauzak ikasteko eta, neurri batean, ikertzeko gogoa izan duen pertsona bat. Eta baita ikasitakoa besteei zabaltzeko gogoa izan duena ere. Ikasteko aukera eduki izana, horixe izan da gure zoria.

Eremu askotan lan egindakoa zara, baina Alemaniar Filologia ikasketak egin zenituen. Nolatan?

Nik ere ez dakit seguru oraindik. Alemanez zerbait banekien, gehiegi ere ez, eta horri heldu nion. Baina, nire garaian Euskal Filologia edo Historia ikasketak egiteko aukera izan banu, hori hautatuko nukeen.

Alemanian bizi izan zinen 70eko hamarkadan, ikasketak amaitzeko. Nolatan amaitu zuen 26 urteko gazte batek, garai hartan, Alemanian?

Lehenago joatea tokatzen zitzaidan berez, baina ez nintzen libratu soldaduska egitetik. Berandu hasi nintzen ikasten, baina, hala ere, luzapen eskaera guztiak amaituta, armadan sartu behar izan nuen ikasketak bukatu baino lehen. Tesina eta errebalida azterketa egitea falta zitzaizkidan soldaduskatik bueltan. Unibertsitate pribatua izanik, tesina egin behar izaten zen titulua eskuratzeko. Ikasitako eduki guztietatik pare bat gai aukeratu, eta horri buruz idatzi behar izaten zen; alemanez, gainera. Era berean, defendatu egin behar izaten zen ehun orrialdeko tesina.

Arazo asko izan zenuen tesinako gaia aukeratzeko, ezta? Frankismo garaian ez zen erraza izango erregimenaren gustuko gairen bat aurkitzea...

Deustuko Unibertsitatean ikasi nuen nik, eta dekanoak onartu behar izaten zuen proposatutako gaia. [Wilhelm von] Humboldt Alemaniako filologoa eta Euskal Herria ikertu nahi nituela esan nion nik. Humboldt bi aldiz etorri zen Euskal Herrira 1800 inguruan. Asko ikertu eta idatzi zuen euskarari buruz. Neurri batean, euskara ezagutarazi egin zuen Europan, eta indarra eman zion. Haren lanari esker etorri dira gerora beste hainbat ikerlari. Orain sarritan pentsatu ohi dut gaia beste modu batera planteatu izan banu, Euskal Herria aipatu gabe, onartuko zidaketela. Esan zidan Alemaniar Filologiarako ez zela gai egokia.

Alemaniako antzerkigintzari buruz idatzi zenuen azkenean. Intereseko gaia al zen hori zuretzat?

Oso modan zegoen gai bat aukeratu nuen. Gerra aurretik eta ondoren, teatro dokumentala delakoa egin zuten Alemanian; gertakari historikoak eta politikoak hartu, eta horri buruzko antzerkiak osatzen zituzten. [Leon] Trotski edo [Adolf] Hitler hari gisa hartuta, Auschwitzi buruzkoak, adibidez.

Hainbat alor landu izan dituzu zure ibilbidean; antzerkigilearena bat. 60ko hamarkadan, Gabriel Arestirekin jardun zenuen, besteak beste. Euskal ideiak hedatzeko tresna al zen antzerkia?

Nahiko zaila eta garestia zen zinea egitea. Erdaldunduta zegoen jende asko, eta euskaran alfabetatu gabe zeuden euskaldunak. Uste dut ikuskizun bat zelako hurbiltzen zirela ikusleak, eta, batez ere, euskaraz egiten genuelako, militantziagatik. Gu ez ginen onak. Talde amateurra zen gurea.

Zentsura jasan al zenuten antzerki munduan?

Esan egin behar izaten genuen zein obra antzeztuko genuen, eta testua eraman behar izaten genien. Hiru obra taularatu genituen guk, eta hirugarrenean iritsi zitzaigun abisua: bi pasarte kendu edo aldatu behar genituela esan ziguten. Ez dakit kasu asko egin genien. Oñatiraino hurbilduko zirela zalantza egiten genuen. Beste kontu bat zen Donostia inguruan antzeztea. Hala ere, antzezlanak ez genituen prestatzen Oñatirako bakarrik; beste herri batzuetan ere ibili ginen.

Kultur iraultza baten gisakoa al zen euskarazko antzerkia?

Gauza asko batera egitea tokatu zitzaion gure belaunaldiari, ez antzerkia bakarrik. Premia larriak zeuden 60ko hamarkadan. Artikulu bat eskatu zidaten kultur arloan zer izan behar genuen azaltzeko, eta Erein aroa izenburua jarri nion. Gauza asko ez genituen lortu, agian, baina ereindako hazi haiek fruituak eman zituzten handik hamar, hogei edo 30 urtera. Gauza asko ez dago ulertzerik hura barik.

Oinatz gazte taldearen izenpean sortu zenuten antzerki taldea. Egin al zenuten bestelako ekintzarik?

Oñatin bazegoen talde zirikatzaile bat 1964-65 inguruan. Gazteen kasuan, neskak alde batetik eta mutilak bestetik ibiltzen zirela uste zuten, eta batzar bat egin zen bi sexuak batzeko. Hamaika kontu antolatu genituen garai hartan; besteak beste, bi antzerki talde, gure kezkak azaltzeko aldizkari bat eta Vietnami, drogei edo beste hainbat konturi buruzko hainbat hitzaldi.

Egungo gazte asanbladekin konpara al daiteke ordukoa?

Antza pixka bat badauka, bai. Dena den, azpimarratuko nuke Oñati beti hartu izan dela kontserbadoretzat eta karlista asko zegoen herritzat. Baina egon dira bestelakoak ere. Gauza batzuk martxan jartzea lortu genuen, behintzat; egoera aldatzen saiatu ginen. Gainera, bikote asko sortu ziren hortik.

Gazte talde hark mutiletan eta neskatan egiteko ere balio izan zizuen orduan?

Lehen, plazara joan behar izaten zen horretarako. Bi pieza jotzen zituzten lehenengo, txistulariak aritzen ziren gero, eta beste bi pieza ondoren. Ez zen erraza izaten. Beste bide batzuk sortu behar ziren elkarrekin hartu-emanetan jartzeko. Nik antzerki taldean ezagutu nuen nire emazte zena.

Arantzazuko seminarioan ikasi zenuen, eta euskararen alde ere aritua zara lanean. Euskararen babesleku batean ikasi izanak ba al dauka zerikusirik horretan?

Uste dut Arantzazu hanpatu egin dela euskararen babesleku moduan. Egia da beste guztia basamortua zela. Seminarioetan abadeek euskara zertxobait erabiltzen zuten, gero euskaraz eman behar izaten zituztelako sermoiak eta konfesioak edo aitorpenak ere jasotzen zituztelako euskaraz. Oinarrizko lana egin zuten, baina behetik gorakoa, ez goitik beherakoa.

Baina zu ez al zinen euskaraz Arantzazun alfabetatu?

Bai. Ez, ordea, seminarioak erraztasunak eskaintzen zizkigulako. Ikasketa prozesu guztian bi irakasgai geneuzkan euskaraz. Irakasle on batzuk tokatu zitzaizkigun, hala ere. Euskarazko liburuak zeuzkaten haiek, eta ikasgelatik kanpo zabaltzen zituzten interesa zeukaten ikasleen artean.

Trantsizio garaian Espainiako UNEDen hasi zinen lanean, Urrutiko Hezkuntzako Unibertsitate Nazionalean. Euskara departamentuko zuzendari gisa, zehazki. Euskara bultzatzeko modu bat al zen hura?

Trantsizio urteak ziren, eta zerbait egin nahi genuen euskal kulturaren inguruan. UNEDeko egitura berezi hori aprobetxatu nahi genuen guk, eta oso irekia eta liberala zen zuzendaria orduan. Lehen urtean, 1977-78ko ikasturtean, eskaini genituen hitzaldiak, erakusketak eta halakoak. Gero batzuek pentsatu genuen zergatik ez geneukan ikasgairik Euskaltzaindiaren B eta D mailako tituluak lortzeko; EGA tituluaren aurretik sortutakoak dira horiek. Talde dezente sortu genituen garai hartan.

Euskara bakarrik lantzen al zenuten unibertsitatean?

Jende askok ez zuen ezer ikasi euskarari dagokionez, baina ezta historia arloan ere. Euskaraz eta gramatikaz gain, hori ere azaltzen genuen gure apunteekin. Literaturan, esaterako, jendeak klasikoak, behintzat, ezagutu zitzan nahi genuen; jakin zezatela [Bernart] Etxepare, [Pedro Agerre] Axular edo [Xabier] Lizardi existitu zirela, behintzat.

EGA azterketari dagokionez, epaile lanetan aritu zinen ahozko probetan. Euskara batuan edo oñatiarrez hitz egiteko aukera ematen zenuen zuk, baina oñatiarrez mintzatzea aukeratzen zutenei esaldi bat gehituta: "Ziur al zaude ondo egingo duzula?".

Hizketarako erraztasuna edo jarioa, eta jatortasuna neurtzen ziren orduan oraindik. Horretan lanean ari ginenok hasi ginen epaitzen, aztertzaileak falta zituztelako-edo. Oñatikoak, Arrasatekoak... joaten ziren azterketara. Ez daukat gogoan zer esaten nien, baina euskalkian hitz egiteko esango nien, bai, baina herrikoa izateagatik ez pentsatzeko edozein modutan hitz egin zezaketenik.

Ikerlari gisa ere aritu izan zara. Oñatiko arte eta historia bilduma argitaratu zenuten, adibidez, herrian ahaztutako historia bilduta. Eragin al zenuten herriko errealitatean?

Beste ikerlari batzuek landu zuten gai hori gure aurretik, eta lan horri jarraipena eman genion guk. Oñatiko Historia eta Arte Bilduma izan zen azkena [1982]. Ez dakit zenbaterainoko eragina izan zuen orduan, baina, neurri batean, gerora etorri ziren egitasmo eta ekimen batzuen hazia izan zela esango nuke: gure kultur ondarea hobeto ezagutzeko eta zaintzeko ahaleginak egin dira Laixan, Kapirixo eta Natur Eskola bezalako taldeen bidez.

Ikerlari gisa, dena den, herriko eskuizkribu bat norena den aurkitzea izan da zure lorpen nagusia. 1800 inguruan idatzitako testuaren egilea nor zen identifikatu zenuen.

Bi eskuizkribu mardul dira, oñatiarrez moldatuak. Aita Lizarraldek aurkitu zituen Olabarrietako Arrazola Azpiko baserrian. Jabearen baimenarekin, eskuizkribu biak fotokopiatu eta transkribatu genituen guk 1975 inguruan. Egilearen bila hasi nintzen aldi berean, Oñatiko eta Donostiako hainbat artxibo arakatuz. Majo kostata, idazlea Manuel Umerez Goribargoitia abade oñatiarra zela konturatu ginen, azkenean. Polizia ikerketa baten antzekoa izan zen hura, eta sekulako poza hartu genuen misterioa argitu zenean. Hizkuntzalaritzarako ez ezik, garai hartako gizartearen berri izateko ere oso baliagarriak dira Umerezen bi lan horiek. Asko poztu ninduen Baionako Euskal Museoko artxiboan Ternuari buruzko bertso zoragarriak aurkitu izanak ere.

Egunkariak gordetzeko ohitura eduki izan duzu betidanik. Gordeta dauzkazu Euskaldunon Egunkaria-ren eta Egin-en, Der Spiegel-en eta El País-en zenbaki guztiak, ezta?

Egunkari eta aldizkari asko pilatu izan dut luzaroan, baina erakunde bati eman dizkiot gehienak, leku arazoengatik eta gordetzeko teknikak zeharo aldatu direlako. Lehen baino askoz gutxiago gordetzen dut orain, baina, hala ere, etxean ez da falta paperik.

Zerk bultzatu zaitu horrenbeste eremu lantzera?

Eremu askotan jardutea tokatu zaigu guri; lartxo, beharbada. Jakin-minak bultzatu izan nau, baina baita gure gizartean zeuden eta dauden premiei erantzun beharrak ere. Gure belaunaldiko lagun askori gertatu zaio hori.