Erik Gartzia Egaña

Komisario Berriak lehiaketako sarietako bat lortuta, bera jaio aurreko mugimendu feministan jarri du arreta Garazi Ansak (Oiartzun, 1989), azaroaren 16ra arte Bilboko Azkuna zentroan ikusgai egongo den eraskusketan. Azkuna zentroak, Donostiako Tabakalera zentroak eta Gasteizko Artium museoak garatu eta Eusko Jaurlaritzako Kultura eta Hizkuntza Politika Sailak finantzatutako proiektua da Komisario Berriak. 1990eko hamarkada baino lehenagoko mugimendu feministak artearekin duen zerikusia ikertu du Ansak, estreinakoz.

Zure hipotesia da emakumeak bigarren maila batean zeudela, ikusgarritasunik ez zutela.

Konturatu nintzen 1950eko hamarkadaren ondoren euskal artearen historiografian bazegoela politikoki konprometitutako artistak edo politikarekin zerikusia zutenak aztertzen zituen lerro nagusi bat; horiek guztiak gizonezkoak ziren beti. Baneukan arantza bat sartuta, edo bihozkada bat, bazeudela politikoki konprometitutako emakumeak, baina ez zirela irakurtzen ikuspuntu politiko batetik, baizik eta sozialetik. Mugimendu eta borroka feminista ikusi izan dira errealitate sozial batean, ez politikoan. Emakume horiek horregatik zeuden bigarren mailan. Ikertzen hasi nintzen orduan. Egia da kronologikoki berantiarragoak direla aztertu ditudanak, 1970eko hamarkadaren erdialdekoak zirelako. Konturatu nintzen mugimendu horientzako produkzio artistikoak egin zituzten emakume asko zeudela: logoak, kartelak, artelanak… Aurretik ez zegoen ezer eginda, eta horretan hasi nintzen.

Bigarren mailan egonda, zaila izan al da informazioa eta materiala biltzea?

Ikaragarri zaila. Ez zegoen apenas materialik, eta ikerketarik ere ez zegoen eginda. Artista bakan batzuei buruzkoa, bai; baina ez gai honi buruzkoa, baizik eta haien produkzio artistikoari buruzkoa. Bibliografiarik ez zegoenez, informazio hori lortzeko, artistekin zuzenean jarri beharra neukan harremanetan, eta oso zaila izan zen. Emakume artista helduek daukaten arazoa da beren ildo artistikoa utzi egin behar izan zutela, hainbat arrazoi tarteko.

50-60 urteen bueltan dabiltzan emakumeak dira, eguneroko ohiko bizitza egiten dutenak. Kontaktuak lortzea oso zaila egin zitzaidan hasieran. Ia urtebete behar izan nuen lortzeko, baina pixkanaka hasi nintzen informazioa biltzen. Kontua da elkar ezagutzen dutela, eta badutela nolabaiteko harremana.

Ahanzturan dauden artista horiek testigantza emateko prest al zeuden?

Ilusio handiarekin hartu zuten proiektua. Bazuten, esaterako, euren garaiko kideek jaso duten atentziorik eurek jaso ez duten sentsazioa. Ibilbide artistikoa ez zuten utzi eurek nahi zutelako, baizik eta horretara behartu zituztelako. Horregatik, asko eskertu dute orain beren artelanei eta ekintzei balioa ematea.

Nola findu duzu erakusketa? Gauza asko utzi al duzu kanpoan?

Saiatu naiz gauzak kanpoan ez uzten, haiek nahikoa kanpoan geratu direlako jada. Buruko minik handiena izan nuen konturatu nintzenean garaiko testuingurua ez zela hain sinplea. Kontua ez da hainbat mugimendurekin kolaboratzen zuten artista batzuk zeudela bakarrik, baizik eta emakume haien identitatea oso ezberdina zela: artista sentitzen ziren batzuk; beste batzuek euren burua ez zuten artista gisa sentitzen, militante gisa baizik; euren burua artistatzat jotzen zutenak baina mugimendu feministarekin zuzenean lan egiten ez zutenak ere bazeuden, nahiz eta beren lanetan genero irakurketa oso zuzenak egiten zituzten…

Oso zaila izan da identitateen pot-pourri hori erakusketara eramatea. Askok bere izena ez zuten ikusi nahi artista balira bezala, militante moduan egin baitzuten beren produkzioa. Niretzat, maila berean zeuden denak, bakoitzaren produkzioa ezinbestekoa baitzen garaiko testuingurua ulertzeko.

Pilatutako materiala, hori izan da beste zailtasunetako bat. Ikerketa egin ahala sortutako artxiboa bolkatu bezala egin dut. Eraman ditut artelan batzuk; eraman ditut kartelak, flyerrak edo aldizkariak; eta eraman ezin izan dudan materialaren argazkiak ere atera ditut, mahai batean sakabanatuta jartzeko.

Sorpresarik izan al duzu?

Aipatu dudan moduan, garai hartan dena sinpleagoa izango zela uste nuen. Horrez gain, garaiko loraldiak ere harritu nau. Arte Ederren fakultatea sortzen ari zen garaia hartan, trantsizio momentu horretan zeuden, askatasun egarria zegoen… Testuinguru berezi hura sortzea bultzatu zuen garai hark, eta oso identitate ezberdineko jendea elkartu zen.

Bere garaian zenbat proiektu egin ziren, horrek ere harrituta utzi nau; gaur egun, oraindik ere, ez ditugu ezagutzen batzuk. Aipatu didatenez, garai hartan unibertsitatean edo arte eskolan zeuden eurak, eta sortu eta sortu aritzen ziren; ez dago, ordea, horren guztiaren dokumentaziorik. Horregatik, badirudi ez zela existitzen. 1970eko hamarkadan egin zituzten performanceei, bideoei eta abarrei buruz hizketan hasi zitzaizkidan.

Espainiako Gorteetarako hauteskundeak izango dira igandean. Nola ikusten duzu egungo mugimendu edo alderdi politikoen eta artearen arteko lotura?

Profesionalizazioarekin, gehiago desberdindu dira bakoitzaren rolak. Lehen, halakorik ez zegoenez, mugimendu batek kartel bat behar bazuen, artista batengana jotzen zuen; ez zegoen diseinatzaile grafikorik. Gaur egun, badaude beren burua feministatzat jotzen duten artistak, eta garai batean oso zaila zen artista batek bere burua hala definitzea, funtsean ikuspegi horretako lanak egin arren; militanteak ziren gehiago.

Profesionalizazio horrek, agian, baretu egin du 1970eko hamarkadan bor-bor zegoen egoera?

Askok esaten dutenez, garai hartan egiten ziren gauzak pentsaezinak dira egun. Kontatu didatenez, gaur egun egingo balituzte, atxilotuta eramango lituzkete [barrez].

Komisario Berriak proiektuari esker lortu duzu zure ikerketa Azkuna zentroan erakustea. Nolakoa da komisario baten lana? Bakoitzak bere kezketatik abiatuta sortzen du erakusketa, ala enkargu bidez?

Denetik dago. Komisario baten lana da erakusketa bat proiektatzea, gaia edo diskurtsoa lantzea eta ikertzea, eta ikertutako hori publikoari erakustea. Ohikoena da erakusketa bat proiektatzea; ondoren, beste ikerketa bat egiten du erakusketa horren artelan egokienak zein diren erabakitzeko. Ondoren, instalazioa pentsatu behar izaten da, muntaketa, testuak idatzi…

Hainbat modutan iritsi naiz erakusketak egitera. Kasu honetan, lehiaketa izan zen bidea. Norberak bere proiektua aurkezten du, eta, zorterik ez badaukazu, beste toki batean aurkezten duzu [barrez]. Beste batzuetan, berriz, gertatu izan zait artista talde bat niregana hurbiltzea, gai bati buruzko erakusketan nik komisario lana egiteko gogoa daukatelako.

Euskal Herritik kanpo ere jarri dituzu bi erakusketa, Lisboan eta Eindhovenen, Herbehereetan. Nolatan?

Galeria batean egin nituen praktikak izan ziren Lisboan. Eindhovenen kasuan, berriz, komisariotza praktika batzuk egitera joan nintzen hara, eta, praktika haiek bukatzean, hain justu, Europako hainbat erakundek antolatzen duten Internationale proiektua jarri zuten martxan. Proiektuak oraindik ikusgarritasun txikia zuenez, horri buruzko lan txiki bat egiteko aukera eskaini zidaten.

Askotan esaten da Euskal Herrian artea ez dela behar bezala baloratzen. Hemendik kanpo ba al dago beste modu bateko pertzepziorik?

Antzekoa dela esango nuke; kanpoan ez dut sumatu artearekiko pertzepzio handiagorik. Kanpora joatean, egia esan, artearen munduko jendearekin biltzen naiz, eta eurak, bai, eurak erakusketak eta abar ikustera joaten dira. Hemen, berriz, askotariko jendearekin ibiltzen naiz.

Ez da baloratzen, beraz?

Denetik dago. Badago arrakala bat arte garaikidearen eta gizartearen artean; errazago kontsumitzen dira beste garaietako arteak.

Esan liteke badagoela artearen merkantilizazio bat eta komunikabideetan agertzen diren gauza jakin batzuek bakarrik dutela arrakasta?

Behin eta berriz esaten dugu hori. Artearen merkantilizazioa da irudi batzuk lehen planoan jartzea eta beste batzuk ezkutatzea. Orduan, badirudi arte garaikidea dela ez dakit zenbat milioi euro balio duen artefaktu bat eta eliteak bakarrik kontsumitu eta eskura dezakeena; gainontzeko guztiak sumindu egiten dituela dirudi. Edo, beste adibide bat jarrita, ETB1eko Arimaren margolariak saioa. Artistekin egindako reality horrek ez du errealitatea erakusten. Artelanek milioiak balio izatea arte bezala saltzen da, baina, berez, izatez, ekonomia da. Distortsio horrek eta dauden titulu salgarri horiek ahalbidetzen dute dena espektakularizazio baten mende uztea. Eta beste zerbait da artea; artista gehienak prekaritatean bizi dira, eta beste lan bat egin behar izaten dute.

Zure kasuan, ia urtebete behar izan zenuen Bilboko erakusketako kontaktuak lortzeko. Ogibideren bat izan beharko zenuen bitarte horretan, ezta?

Bai. Artearen Historian eskolak ematen ditut EHUn, eta, zorionez, egonkortasun bat ematen dit horrek. Oso-oso zaila da, bestela. Horrelako proiektuak urtean behin ateratzen dira, edo bi urtean behin. Ondorioz, beste lan batzuk egiten joan behar duzu. Unibertsitateko irakaslea naiz, hainbat proiektu egiten ditut, BERRIArako arte kritikak idazten ditut… Pixkanaka sortzen diren gauzak egiten ditut. Lanpostu finko bat behar da artearen munduan eta komisario lanean gutxieneko egonkortasun ekonomikoa izateko.

Sare sozialetako bideo, meme eta abarrek ahalbidetzen dute beste mota bateko arte berria egitea?

Bai, noski. Artea egiteko euskarri ezberdinak daude. Egia da historikoki eskulturak, pinturak eta arkitekturak izan dutela indarra, baina, garaiak aldatu ahala, euskarriak ere aldatzen joaten dira.

Kontraesanik ba al dago erakusketak antolatzean eta horiei buruzko arte kritikak idaztean?

Ez. Noski, nik ez dut idazten nire erakusketei buruzko kritikarik [barrez]. Ez dago kontraesanik; justu kontrakoa: oso bateragarriak direla uste dut. Kritikak idazteak eskatzen dit bi astean behin, gutxienez, erakusketa batera joatea, instalazioak ikustea, gaiak nola planteatuta dauden aztertzea… Hori guztia ikasketa prozesu bat da; nik egin behar ditudan erakusketetarako oinarri bat sortzea da. Zerk funtzionatzen duen eta zerk ez ikusten duzu, eta oso baliagarria da hori, noski.

Komisario lana eta feminismoa uztartuta, gaur egun zer egoratan zaudete emakumeak?

Artearen munduan, orokorrean, berdintsu dago emakumeen papera, bai artistei dagokienez, bai komisarioei dagokienez. Gizonekin alderatuta, egia da paretsu lan egiten dugula, baina emakumeek baino ikusgarritasun handiagoa dute gizonek. Eta, gezurra badirudi ere, soldata arrakala handia dago. Haizea Barcenillak ikerketa bat egin zuen duela pare bat urte, eta beldurgarria zen bien artean zegoen desberdintasuna.