Kultura

“Gaur, eskola umeek ere badakite bederatzi puntukoa botatzen”
2015-11-132015-12-11Albisteak, Bertso-Elkarrizketak, gipuzkoa, Gipuzkoako Bertso Txapelketa, Kultura

“Gaur, eskola umeek ere badakite bederatzi puntukoa botatzen”

Gordea du Txomin Garmendiak (Berrobi, 1934) 1967an Tolosako Leidorren jantzi zuen txapela. Memorian iltzatuta geratu zaizkio plazaz plaza entzundako eta botatako bertso asko. Txapeldun geratu zeneko arratsalde hartakorik ez du, ordea, gogoan.

Nola hasi zen bertsoarekiko hartu-emana?

Aita zena oso zalea zen. Feriatik bertso paperak ekartzen zituen, eta nik ikasi. Nire konturik maiteena bertsoa zen garai hartan. Tabernan hasi ginenean oraindik ere gehiago zaletu nintzen. Nik Belauntzan ikusi nituen lehen aldiz bertsolariak. Meza berri bat zen, eta hiru ibartarrek kantatu zuten: Zume, Beltza eta Eusebiok. Haiekin batera Mitxelena zaharra aritu zen. Gogoan dut lan ona egin zutela laurek.

Eta zure lehen plaza?

Jaioterrian egin nuen. Orduan oso indarrean zeuden Elizaren inguruko luistarrak eta amaren alabak. Luistarrek festa bat antolatu zuten ekain inguruan, eta Mitxelena eta Eizmendirekin kantatu nuen. 1952. urtea zen, eta herriko bezala gonbidatu ninduten. Lotsa ederrak pasa nituen, 18 urte besterik ez nuelako; artean hasi berria, nola egingo nuen ba nik ondo bertsotan?

Ba al zenuten, garai hartan, txapelketaren entzutera?

Aita zenak esanda bagenekien gerra aurretik bi txapelketa famatu izan zirela. Pello Errotak eta Txirritak parte hartu zutela ere esaten ziguten. Geroago, 1959an jaso genuen guk gonbidapena Gipuzkoako lehenengo txapelketan parte hartzeko.

Nola jaso zenuen zuk gonbita?

Zazpi izan ginen Eibarren txapelketan kantatu genuenak. Uztapide, Mitxelena, Lasarte, Zepai eta Joxe Lizasorekin batera, bi gazte: Joxe Agirre, luistarren txapelketa batean garaile atera zena Aginagan, eta ni neroni, Ordizian, euskal jaietan, Gipuzkoako gazteen txapelketa irabazi nuena.

Gogoan al duzu zein gairi kantatu behar izan zenioten?

Mogel zenaren omenez antolatu zuten txapelketa. Alfontso Irigoien izan zen aurkezten. Lehenengo agurra bota ondoren, "orain bertsolariek bederatzi puntuko bertsoa botako dute Mogelen gorantzan", esan zuen. Uztapide eta Lasartek esan zuten ez zela hori bat-batean bertsoa kantatzeko gaia. Orduan, Irigoienek nahi genuen neurri eta bozean kantatzeko baimena eman zigun. Ni ez nintzen haserre. Hala ere, Mitxelenak bere txanda iritsi zenean bederatzi puntukoa bota zuen. Basarrik La Voz de España-n txapelketa jokatu zen egun hartan bertan idatzi zuen Txirrita zenak behin ere ez zuela bederatzi puntukorik kantatu ahotik gora, eta ez zitzaigula bertsolarioi horrelako lanik eskatu behar. Hori irakurrita joan ginen txapelketara. Gerora, egunkarian Basarrik aitortu zion Mitxelenari egindako ahalegina, baina jarritako gaiari ez ziola erantzun aipatu zuen.

Zein ibiltzen zen garai hartan epaimahaikide?

Bordari, Aita Zabala, Emile Larre, Jexux Lete, Xabier Amuriza... horiek denak aritzen ziren garai hartan. Harri jasotze edo aizkora txapelketa bat epaitzen erraza da, erlojuari begiratu eta kito. Baina bertsolariak buruz lan bat du egin beharra, eta hor bakoitzak bere iritziak ditu. Epaimahaiko batek bertsolaria bere herrikoa badu, barruak bultzatuta, nahi ez duela ere, haren alde egingo du.

Aurrez jakiten al zenuten zein ariketa egin beharko zenituzten txapelketan?

Ez, bat-batean izaten zen, eta ez genuen jakiten zein ariketa jarriko ziguten. Eskatzen zigutena betetzeko ahalegina egiten genuen guk. Gaur egun, txapelketan jende asko biltzen da. Bertso entzutera baino gehiago lagunartean egun eder bat pasatzera joaten da. Garai hartan, bertso entzutera joaten zen jendea; bertso zaletasun gehiago zegoen gaur baino.

Eta zein motatako entzulea joaten zen?

Baserri munduko jendea zen gehienbat bertsozalea, eta emakumerik bat ere ez. Amorrazio franko emanda gaude bertsolariak plazan. Soinu jolea isildu eta gure saioa hasten zenean neska gazteak haserretu egiten zitzaizkigun haien festa moztera gentozelako. Gogoan daukat oholtzatik jaitsi eta emakume batek nola esan zigun behin: "Qué asco!".

67an txapela jantzi zenueneko txapelketa hartako bertsorik ba al duzu gogoan?

Ez, ez dut ia bat ere gogoan. Atano X.ari buruzko gaia jarri zigutela bai, eta Azkarateri buruz beste bat ere bai. Baina nahikoa lan izaten genuen erantzuten, bertsoak gogoan hartzeko. Gaur bezalako aurrerapenik ez zegoen orduan, baina 59ko txapelketa hartan badakit magnetofonoak egon zirela. Ez dakit bertso haiek nonbait jasota egongo ote diren.

Txapeldun geratu ondoren, ospakizun handiak egin zenituen?

Gaur adina garrantzirik ez zitzaion ematen txapeldun ateratzeari. Gaur gorantza eta txalo gehiago dauzka txapeldunak. Gure garaian, "saio bat gehiago egin diagu, eta segi aurrera", horrela pentsatzen genuen.

Zeinek jantzi zizun txapela?

Tomas Odriozolak jantzi zidan. Orduan, Tolosako alkateorde, edo gradu handikoa zen. Leidorren jokatu zen txapelketa hura.

Zuk aro berriko txapelketetan ere parte hartu izan duzu. Aldaketa handia sumatu zenuen?

Behin Amuriza giro horretan sartu zenez gero, pixkanaka gaiak aldatzen joan ziren. Duela 50 urte nire pentsaeratik gaur egungora aldea egongo da, baina ez hainbeste. Orduan, zortziko handian, hamarreko handian eta zortziko txikian aritzen ginen. Eta gaur ere nik era horretara kantatzen dut. Orain, habanera eta doinu berri asko dabiltza, neurri luzekoak. Gaur, eskola umeek ere badakite bederatzi puntuko bertsoa botatzen. Zer esan behar duzu horren aurrean? Ni ez naiz, behinik behin, horretarako gauza.

Neurri eta doinuetan aldatu da bertsolaritza. Beste ezertan?

Menditik kalera jaitsi da bertsolaritza. Hor derrigor behar du aldaketa bat. Gaietan mudantza bat gertatu da, eta hori bertso eskolak ekarri du. Gaurko gazteak buruz argituta eta preparatuta daude.

Hain zuzen, zuk belaunaldi berriko bertsolariekin 1999an parte hartu zenuen herriartekoan.

Ondo moldatu nintzen. Azken arte joan ginen aurrera. Txapeldun Zarauzko taldea atera zen, eta gu bigarren geratu ginen. Nahiko meritu izan genuen. Lagun onak nituen, txapelketarako ni baino hobeto prestatuta zeudenak. Irazu oso bertsolari herrikoia da, eta Agirre nirekin ibili zen ikasten. Maila eman genuen. Hasieran, nahikoa kezka banuen hainbeste jenderen aurrean aritu behar izateagatik, baina ondo salbatu genuen txapelketa hura.

Eta gaur egungoak jarraitzen al dituzu?

Bertsolari gazte horiek ugaritu dira basoan perretxikoa bezala. Denak ez ditut ezagutzen. Ni ere ez naiz garai batean bezala festara ateratzen. Baina pozik nago, euskarari bultzada handi bat bertsolari gazte horiek ematen baitiote.

Faboritorik ba al duzu aurtengo txapelketarako?

Ez. Bertsolari bat juzgatzeko saio asko entzun behar zaizkio. Asko jota saio bat edo bi entzun dizkiet bertsolari gazte horietako askori. Hortaz, ez noa bustitzera gai horretan.

“Luzerako prozesu moduan ulertzen dugu Alos Quartet taldea”
2015-11-062015-11-06Albisteak, gipuzkoa, Kultura

“Luzerako prozesu moduan ulertzen dugu Alos Quartet taldea”

Musika "lasaia, herrikoia, klasikoa eta indartsua" dakar Alos Quartet taldearen Garden lan berriak. Hari laukote horren hirugarren diskoa da, labetik atera berria, eta Xabier Zeberio taldekideak (Tolosa, 1978) azaldu duenez, "poza" sentitzen dute hainbeste hilabetetako lanaren ostean diskoa esku artean izanik. "Irrikaz" daude ikusteko zer sentsazio sortzen duen lan berriak jendearengan. Tolosan aurkeztuko dute, gaur, 20:30ean, Topic zentroan.

Nolako diskoa da Garden?

Gure ibilbide luzean aurrerapausoa da; ohiko sonoritatean pauso bat harago eman dugu. Gure atmosfera edo giroan kokatzen da, baina, era berean, gauza oso sotilak eta indar handiagoko erritmoak topatu ahal ditugu. Iturri ezberdinetatik edaten duen musika da; batetik, musika herrikoia; bestetik, musika klasikoa, bai eta beste hainbat estilo ere. Disko instrumentala da, ahotsa duten bi abesti kenduta. Doinu batzuek ere badute dantzarako giroa. Izan ere, duela urte eta erdi sortu ziren, Aukeran dantza taldearen Geltokia izeneko ikuskizunerako. Gure ohiko bidean, beraz, oso disko indartsu eta ederra atera zaigula esango nuke.

Diskoaren izenarekin jolas egin nahi izan duzue.

Bi adiera ditu. Batetik, euskarazko gardentasuna, sentsibilitatez betetako musika baita. Beste adiera ingelesezko lorategiarena litzateke. Kantu bakoitza lore bat balitz bezala sentitu dugulako. Bi adiera horiekin jolastu nahi izan dugu.

Jende askok parte hartu du zuekin diskoan.

Oinarria hari laukotea da, hau da, Pello Ramirez txeloarekin, Lorena Nuñez biolarekin, Francisco Herrero biolinarekin, eta ni biolinarekin eta nyckelharparekin. Azken hori oso instrumentu berezia da, Suediatik etorria. Erdi Aroko biola moduko bat da, tekla bidez jotzen dena, eta soinu berezia sortzen du, magikoa. Batzuetan, badirudi gaita dela, eta, besteetan, antzinako biolin bat. Laukotearekin primeran uztartzen da.

Abesti bakoitzari kolore berezi bat eman nahi izan diogu, eta, horretarako, jende ugari aritu da gurekin batera. Zorte handia izan dugu azken urteetan hainbat estilotako artista ugariren proiektuetan parte hartu dugulako, eta artista horietako batzuk gurera ekarri ditugu, gure diskoan parte hartzera. Hor dugu, esaterako, Eñaut Elorrieta; Ken Zazpiren lehendabiziko diskotik lan egin dugu haiekin, eta aspaldiko lagunak gara. Aspalditik genuen zerbait berezi egiteko ideia. Hala, Harkaitz Canok idatzitako hitzekin kantu bat egin nuen, eta, hark abestua, emaitza oso kantu samurra eta ederra izan da. Bestalde, oso ahots berezia eta sakona duen Silvia Iriondo abeslari argentinarrak ere parte hartu du, eta, horrez gain, Oreka Tx taldeak, Bill Colley bateria jotzaile estatubatuarrak, Josu Salbidek, Iñigo Egiak, Iban Alzatek... Bakoitzak bere ukitu berezia eman dio.

Abesti gehienak zuk konposatutakoak dira.

Bai; kasu honetan, horrela izan da. Egia da laurok lan handia egiten dugula lokalean, prestaketan. Gure funtzionatzeko modua eta filosofia oso lasaia da. Ez gara urtero disko bat egiten duen talde bat. Gure esparru naturala beste artistekin eta proiektuetan aritzea da, eta, horretan, zorte handia izan dugu, jende askorekin egin baitugu lan. Urte askoan aritu ginen, esaterako, Dulce Pontesekin, Kepa Junkerarekin, Carlos Nuñezekin... Horretan energia handia jartzen dugu. Gure proiektua sortu zenetik hamasei urte igaro dira, eta hau hirugarren diskoa da. Lau-bost urtean behin egin dugu lan berri bat. Prozesu lasaia da, geldoa, mimo handiz egindakoa, eta prozesu horretan taldekide guztiek sekulako lana egiten dute, bakoitzak berea eskainiz.

Beraz, presiorik gabe egiten duzue lan.

Guretzat, Alos Quartet plazera da. Musikari gisa lana izateaz gain, gure kapritxoa ere bada. Bide hau, uneko produktu moduan baino gehiago, luzera begirako prozesu moduan ulertzen dugu. Inork ez zigun esango hainbeste urteren ostean hemen egongo ginenik disko bat aurkezten; hor goaz, pixkanaka handituz, gauza berriak eta bidea eginez.

Nola definitzen duzu zuen musika?

Gustatzen zaigun laudorio bat da jendeak esaten digunean musika lasaigarria dela, eta askotan jartzen dutela etxean. Korrika batean bizi gara; beraz, poztekoa da horrelako kontraste bat eskaintzea.

Nola antolatzen zarete musika berria sortu eta abestiak jotzeko?

Gauden unearen arabera izaten da. Proiektuen edota grabaketen arabera antolatzen gara. Ez gara astero elkartzen, baina, behar denean, astean hiru aldiz elkartu gaitezke, eta gero egon gaitezke hilabete batean elkartu gabe. Gure lanbidea ere horrelakoa da; bat-batean lan asko eduki dezakezu, eta gero izan ditzakezu une lasaiak. Eta une horiek ere beharrezkoak dira energia pilatzeko.

Lan handiko garaian zaudete orain, ezta?

Hala da, diskoaren aurkezpena, sustapena eta kontzertuak direla eta. Lan handia, baina plazer handiko lana; era berean, gustukoa.

Lan hori zure herrian aurkezteko plazera duzu gaur.

Herrian jotzea beti da hunkigarria, eta aurkezpen berezia izango da. Diskoan parte hartu duten lagunak ere izango dira. Bertan izango dira, esaterako, Oreka Tx taldeko kideak eta Aukeran dantza taldeko kide batzuk, hainbat doinu dantzatzeko.

Alos Quarteteko kideek beste hainbat proiektutan ere parte hartzen duzue.

Pellok urte asko daramatza Benito Lertxundirekin; Lorenak, antzinako musika jorratzen duten hainbat taldetan jotzen du; Franciscok ere, beste hainbeste, eta ni Oskorrin aritu naiz urte askoan. Zorte handia dugu, talde edo musikari bakoitzarengandik ikasten baita zerbait; musika ulertzeko modu desberdinak ezagutzen dituzu. Hori guztia motxilan sartzen dugu, eta, nolabait, gure proiektuan du isla.

Oskorrirekin, agur esateko biran murgilduta ere bazaude. Nola sentitzen zara?

Egia esan, pena handiz ari gara hartzen agurreko emanaldi hauek. Niretzat, bizitza erdia izan da, eta, musikari dagokionez, bizitza osoa: 18 urte orotara. Esperientzia eta bizipen kontaezinak bildu ditut urte hauetan. Oso handia izan da maila horretako musikariekin eta pertsonekin lan egin ahal izatea.

Gure jarraitzaile guztiak ahalik eta egokien agurtzea dagokigu orain. Lehendabizikoak eman ditugu, eta izugarria ari da izaten jendearen berotasuna eta maitasuna. Taldeak 45 urte egin ditu agertoki gainean. Hemendik urte batzuetara, distantziaz, orduan konturatuko naiz urte horietan bizi izan dudan handitasun horretaz.

Hitzak zenbaki, segundo gutxitan
2015-10-302015-12-10Albisteak, Bertso-Erreportaiak, Gipuzkoako Bertso Txapelketa, Kultura

Hitzak zenbaki, segundo gutxitan

Maite Alustiza Hogei segundoko informazio bat hiruzpalau segundotan zenbaki bihurtzea. Azkar egin beharreko lana da; bat-batekoa, oso: «Bertsolari batek bertsoak kantatu, eta jendea txaloak jotzen ari den bitartean, zuk puntuak jarri behar dituzu bestea hasterako». Martin Aramendi ari da hizketan. Beste hemezortzi lagunekin batera, Gipuzkoako Bertsolari Txapelketako epaile taldea osatzen du. Txapelketa final-laurdenetan sartuta dago...

Baten afizioa, bestearen ofizioa
2015-10-232015-10-23Albisteak, gipuzkoa, Gizartea, Kirola, Kultura

Baten afizioa, bestearen ofizioa

Familia berean bertsoa eta pilota guztiz uztartuta dauzkate Artola anaiek. Bertsolaria da Mikel Artola (Alegia, 1989), eta Gipuzkoako Bertsozale Elkartean egiten du lan; Iñaki Artola (Alegia, 1994), berriz, pilotari profesionala da. Batak afizio du bestearen ofizioa.

Egun txapelketetan murgilduta daude, biak final-laurdenetan: Mikel, Gipuzkoako Bertsolari Txapelketan; Iñaki, Lehen Mailako Lau t'erdiko Pilota Txapelketan. Iñakik ez du ondo hasi final-laurdenetako ligaxka, orain astebete Jokin Altuna lagun amezketarraren aurka 22-14 galdu baitzuen. Gaur Bengoetxearen aurka du bigarren partida, Tolosako Beotibar pilotalekuan: "Galtzen hasi gara, baina oraindik beste bi partida ditugu. Bengoetxearena ere zaila ikusten dut; pilotari handia da".

Mikelek, berriz, txapelketa "gorabeheratsu" doala dio. Gipuzkoa Bertsotan sailkapen fasea erraz pasatu zuen, baina gero justu-justu igaro da final-laurdenetara —bera izan da azken sailkatua—. "Ez dut uste saio txarra egin nuenik, baina puntuz larri-larri, eta azkeneko unera arte zain egon behar izan nuen pasatu nintzela jakiteko. Baina aurretik egin duzunak ez duenez zerikusirik, orain final-laurdenetarako prestatzen ari naiz". Haren helburua txapelketa ondo prestatzea eta lehen saioa ondo egitea zen: "Behin pasatu garela, gure helburua beteta dago. Harituz bertso taldeko lau gaude final-laurdenetan. Polita izango litzateke norbait deskuidatu eta pasatzea, eta Tolosako finalerdian aritzea". Eskoriatzan du final-laurdenetako saioa, azaroaren 8an.

Afizioak partekatu dituzte, gero bakoitzak ofiziorako bere bidea hartu badu ere. Halere, elkarrekin topo egiten dute, batez ere pilotan, Mikel Iñakiren botilero moduan aritzen baita txapelketetan. "Bera izan da txikitatik pilotan gehien ezagutu izan nauena, eta nirekin gehien ibili dena", dio Iñakik. Iazko ekainean profesionaletara jauzia egin zuenetik, anaiarekin jarraitu du: "Galdetu zidan ea berarekin jarraitu nahi nuen, eta nik baietz erantzun nion. Orain arte gauzak nahiko ondo ateratzen ari zaizkigu, eta ondo sentitzen naiz berarekin. Beti pentsatu izan dut ustez pilotaz gehiena dakiena baino hobe dela zu ondo ezagutzen zaituen botileroa izatea: ez bakarrik pilotan dituzun gaitasunak jakiteko, baita buru aldetik zer joera dituzun ere. Eta horretan gehiena Mikelek daki".

Egia esateko askatasuna

Beren arteko harreman horrek ez du esan nahi haserretzen ez direnik. "Tarteka partidetan izaten ditugu gure haserreak", dio Mikelek. Anaiaren botilero denean "gehiago sufritzen" du: "Askoz gertuagotik bizi duzu, eta kanpora esaten ez diren gauza asko bion artean geratzen dira. Txikitatik ezagutzen dudanez, badakit zertan hobetu duen eta zertan ez, eta, egia esateko, askatasun handiagoa dut. Beti sinistu izan dut harengan, nik uste berak bere buruarengan baino gehiago. Horrek ere bultzatzeko balio du". Iñakik gauzak esatea exijitzen dio anaiari: "Nahi duzuna da akatsak ikusten badizkizu esatea, nahiz eta jakin zuri ez zaizula gustatuko hori entzutea. Mikelek pentsatzen duena esaten dit, eta orain arte nigan gehien sinistu duena bera izan da".

Ia partida guztien jarraipena egiten dio Mikelek, zuzenean ez bada , telebistatik. Ez dira, baina, denbora guztian pilotaz hitz egiten aritzen. "Askotan partida batera autoan joaten garenean, filosofiaz hitz egiten dugu, Iñaki unibertsitatean ikasten ari denaz, eta gure eztabaidak izaten ditugu", ekarri du gogora Mikelek.

Iñakik ez dio Mikeli jarraitu bere bertsolari ibilbidean, Mikelek Iñakiri pilotan adina. "Txapelketako saioak dituenean bai, herrian eta inguruan egin dituenean ere bai, baina bestela beste herri askotara joan denean, ez naiz berarekin hainbeste ibili". Bertso saioetarako prestatzeko Iñakik ere tarteka laguntzen dio. "Gaiak jartzen, eta parte hartzen ere bai", dio Mikelek. Autoan joaten direnean bertsotan ere aritzen dira; azkena, sanmateoetako torneorako bidaian, Logroñorako joan-etorrikoan.

Elkarrekin egon bai, baina elkarren aurka ez dira lehiatu pilotan. "Konturatzerako, berak niri erraz irabazteari utzi, eta ni berari erraz irabazten hasi nintzen", esan du Iñakik. Herriartekoan aritu izan dira biak, Alegia ordezkatzen. "Herriarteko batean izan zen aukera bakarra Iñaki nire botilero aritu zela. Lau tanto bakarrik egin genituen...", gaineratu du Mikelek, bere anaiaren barrea eraginez.

Bertsotan, berriz, behin parte hartu zuten elkarrekin, txapelketa batean. Harituz-ek antolatu zuen Tolosaldeko bertso txapelketa egin zenean, herriartekoan, Alegia ordezkatuz. Lehen kanporaketa gainditu zuten. "Herriko bertsolarien saioa egiten da festetan eta hor ere parte hartu izan du", esan du Mikelek, eta gaineratu: "Beti esaten diot bertsoarekin lotura izatea ez dela txarra. Kirolaz aparteko kontu batzuekin harremanetan irautea ez da txarra".

Pilotan eskuratu dituen lorpenak galdetzerakoan, Iñakik berehala dio iaz lortutako bigarren mailako lau t'erdiko txapela izan dela nagusiena. Anaiak, baina, bestelako iritzia du: "Lehen mailako binakako finalerdietara iristea". Iñakik arrazoia eman dio gero: "Txapela janzteak ilusio handia egiten du, baina lorpen moduan, lehen mailakoa jarri behar da aurretik".

Orain ere lehen mailan lau t'erdiko final-laurdenak jokatzea lorpen handia dela dio Mikelek. Ilusio berezia egiten die ligaxkan Olaizolaren aurka jokatzeak. Horrek ere botilero anaia du, Asier. "Txikitan pilota partidak ikustera joaten ginenean, nik Barriolaren kamiseta nuen eta Mikelek Olaizolarena. Orain ni kantxan eta bera aulkian, Olaizola anaien aurka ariko gara". Eta Mikelek: "Bai kantxan eta bai aulkian uste dut desabantaila pixka bat dugula...".

Osinalde sariketa irabaztea du Mikelek bertsolaritzan lortutakoen artean. "Guretzako bere garaian Osinalde bazen erakartzen gintuen sariketa bat, eta horrek ikaragarrizko ilusioa egin zigun". Lorpen zerrendari begiratuz gero, handiena aurtengo Gipuzkoako Bertsolari Txapelketan final-laurdenetara pasatzea dela esan du. "Baina bertsotan egin dudan gauzarik politena eta gehiena ase nauena bertsolari onenekin aritzea izan da: [Andoni] Egaña, Amets [Arzallus] edota Maialenekin [Lujanbio], esaterako... Eta ilusio handia egin zidan Joxe Agirrerekin kantatzeak ere. Orain dela urte batzuk esanez gero, ez genuen sinistuko". Beste une berezi bat ere aipatu du Mikelek: Altzoko festetako bertso saioa. "Inguruko garrantzitsuena iruditu izan zaigu beti. Aurten han kantatzeko aukera eman ziguten, eta hori eginda, dagoeneko lasai geratzeko moduan nintzela esan nuen".

Lehen oroitzapenak

Tartean anaia dagoela ditu Iñakik pilotarekin bere lehen oroitzapenak: "Igande goizetan joaten ginen biok aitarekin Orendaingo frontoira, edo Alegiakora, edo Abaltzisketara... Horretaz ondo oroitzen naiz, eta baita Kalebeherako frontoian irabazi nuela nire lehen txapela".

Bi oroitzapen mota etorri zaizkio Mikeli bertsolaritzaren inguruan. "Gure aitonak, aitan aldekoak, bazekizkien bertsoak buruz, eta batzuk kantatzen zizkigun. Bestalde, gogoan dut Hitzetik hortzera ematen zutela igande eguerdian eta nola horri begira egoten ginen. Eta nola etxekoentzat bertsolariak norbait garrantzitsuak ziren, eta haiei entzuteko isilik egon behar ginen. Beste oroitzapena kantatzen hasi ginenekoa da: parrandan hasi ginenean-eta, lagun batzuk elkartzen ginen, bertsozale amorratuak, eta bertsotan aritzen ginen, hankamotzak, hankaluzeak eta potoak eginez".

Bestearen ezaugarriren bat norberaren ofiziorako hartuko lukete. "Pilotan aritzen zenean tenple ona zuen eta erabakiak hartzen zituenean, azkar hartzen zituen", esan du Iñakik. "Nik bertsoak josteko bere gaitasuna hartuko nuke", dio Mikelek bere aldetik: "Okerrena errimarekin ibiltzen naiz, eta oinak ekartzeko garaian. Berak, hain gutxi arituta ere, askotan hitz egokiagoak ekartzen ditu eta horrek inbidia pixka bat ematen dit. Izaera aldetik, frontoitik kanpora pilota eta horren zakuan sartzen den guztia hartzeko modua".

Iñakik ondo hartzen du famaren kontua. "Azkenaldian ari naiz bizitzen ezaguna izatea zer den. Batzuetan pisua da, edozein lekutara joan arren ezin duzulako pilotari jantzia kendu. Baina ondo daramat, eta gustatzen zait kalean pilotari moduan ezagutzea". Mikelek bertsolaritzan ez du hori ezagutzen: "Nire gertatu zaidan aldaketa, anaia ezaguna egin denean izan da. Izenaren beharrik ez daukat, orain Artola pilotariaren anaia bihurtu naiz".

Etxean bertsolaritza eta pilota asko bizi dute. "Gurasoak, gu aritzetik aparte, oso zaleak dira", esan du Iñakik. "Aitak frontoi asko zapaldu ditu, bai Mikelekin eta bai nirekin ere, eta orain ere ia beti joaten da nire partidetara. Ama gutxixeago, nerbioekin-eta okerrago pasatzen du eta etxetik bizitzen ditu". Mikelek dioenez, gurasoek utzi diete bidea egiten beraiei iruditu zaien moduan: "Meritu handia izan dute noraino sartu jakiteko, noraino baldintzatu pilotaren eta bertsolaritzaren gure bidea. Datorrena hartuz, gure martxan utzi digute. Eta horregatik uste dut gusturago egiten dugula ere".

Bakoitzak hartu duen bidea irudikatzeko badute pasadizo bat. Azkoitira joan ziren herriarteko pilota txapelketa jokatzera, bakoitza bere mailan, eta Iñakik egun berean eskolarteko bertso txapelketa zuen, Azkoitian bertan. "Bertso saioa bukatu ondoren, Iñakiri 'hi pilotan aritzen haiz,ezta?' esan zioten, eta pilota partidak bukatu ondoren, niri 'hi bertsotan aritzen haiz, ezta?' esan zidaten", gogoan du Mikelek. "Garbi geratu zen bakoitzaren eremua zein zen".

Gaiak, bederatziko txikian
2015-10-232015-12-10Albisteak, Bertso-Erreportaiak, gipuzkoa, Gipuzkoako Bertso Txapelketa, Kultura

Gaiak, bederatziko txikian

Aurrenak dira txapelketa hasten, eta aurrenak bukatzen. Ondo baino hobeto ulertzen dute elkar: baten proposamenak guztienak bihurtzen dira, eta guztien erabakiak batek plazaratzen ditu bertsolari eta bertsozaleen aurrean. Bederatziko taldea da Gipuzkoako Bertsolari Txapelketako gai-jartzaileena. Bihar hasiko dira final-laurdenak, eta prest dituzte fase osorako gaiak. Astelehen arratsaldean, biharko eta etziko saioetarako "azken orrazketak" egiteko bildu ziren Villabonan Inaxio Usarralde, Itziar Etxezarreta, Asier Iriondo, Iban Narbaiza, Imanol Artola Felix eta Ion Zaldua. "Hemen lege bat dago, gaurko bileran: zerbaitek ez badu balio, hobea ekarri", zioen Usarraldek. Seiokin batera gai-jartzaileen taldea osatzen dute Irati Agirreazaldegik, Iker Iriartek eta Saroi Jauregik.

Iazko urrian egin zuten lehen bilera, txapelketa antolatzen joateko. Geroztik, asteburuetan egin dituzte bilera intentsiboak, eta astean zehar elkartu dira asteburuko saioei heltzeko. Gaiei baiezkoa eman aurretik, zenbait galbahe pasatzen dituzte. Lehena: norberak bere buruari jartzen diona. Bakoitzak bere sormen prozesua dauka gaiak ateratzerakoan. Felixek sakelakoan apuntatzen ditu burura datozkionak; edo tabernan lanean ari dela, paper batean: "Gaia suertatu egiten da, edo entzun egiten duzu...". Etxean ordenatzen ditu gero, bileran "txukun" aurkezteko. Narbaizak ere gailuak baliatzen ditu, ideiak ahaztu baino lehen. Gertatu izan zaio: "Kristoren ideia izan, gauean idaztera joan eta ahaztu". Eguneroko martxan datozkienez gain, espresuki gaiak pentsatzeko tarte bat hartzen dute batzuek. Zalduak aurten eutsi dio horri: paper zuri bat hartu, eta saio oso bat osatu du goitik behera, ariketaz ariketa.

Etxeko lanak azken orduan egiten ere ibili izan dira. Hala kontatu du Iriondok: "Gertatu izan zaigu larunbatetan elkartu, eta gaien artean pilotari buruzko gai asko ekartzea. Zergatik da? Ibili garelako gaiak jartzen Joxean Tolosa eta Xabier Euzkitzeri begira". Bromari jarraipena eman dio Zalduak: "Horrek behintzat esan nahi du ez dela Pedro Mari Goikoetxeara iritsi, Boxeo Izarretara...". Eta Narbaizak gehitu: "Gai erotikoetara joaten dena ja... asko luzatu zaiolako".

Bigarren galbahea taldearena da. Gai-jartzaile bakoitzak taldekideei aurkezten die etxetik daraman gai zerrenda, eta hor erabakitzen dute gaiak balekoak diren ala ez. Gustuko dituzten ikusten dute, aurreko urteetatik ezagunak egiten zaizkien... Bertsolarientzat ere egokiak izatea ezinbestekotzat du Zalduak: "Ikusten dugu bertsolariak zer esan dezakeen gai horrekin. Ofiziotan, bi pertsonarentzako gaia bada, ea biek lan bertsua daukaten, edo batek askoz errazagoa edo zailagoa daukan...Behintzat biek zeresana izateko".

Oreka bilatzen ahalegintzen dira, bai gai baten barruan, eta baita saioan orokorrean ere. Horretarako, gai taula bat darabilte bileretan, Etxezarretak azaldu duenez: "Saiatzen gara bertsolari bakoitzari antzeko gaiak ez tokatzen, antzeko egoerak ez jartzen, ariketa bakoitza zer pertsonari tokatzen zaion begiratzen dugu...". Behin gai bat balekoen zakura sartzen duten momentutik, baten gaia bederatziena bilakatzen da. "Berdin du nork ekarri duen; talde bezala erantzuten dugu beti".

Gai zerrenda osatu ondoren, talde txikiagotan elkartzen dira, binaka edo hirunaka, gaiak ariketaka hartzeko. Zortziko handiko gai guztiak hartu, eta errepasoa egiten diete; sei puntuko motzekoak hartu, eta berdin... Denak txukundu eta saioak osatuta dauzkatenean, azken orraztua egiten diete. Detaile txikiak dira, baina askotan luze aritzen dira horien gainean: "Zalantza izan daiteke kaletik joan edo kaletik etorri. Ez gara ados jartzen. Buelta asko ematen dizkiegu; batzuetan, gehiegi", dio Zalduak. Igogailuan trabatuta geratu ziren duela gutxi egindako bilera batean: bertsolaria igogailuan behera zihoala jarri, edo igogailuan gora. "Behera badoa, dena libre dauka, baina gora badoa, leku jakin batera doa...".

Bertsolariek kantatu behar dutena kokatzen saiatzen dira gai-jartzaileak, euren irudimenean. Beren "pelikulak" egiten dituztela dio Usarraldek, eta gero dezepzioak izaten dituztela batzuetan. Bertsolarien araberakoa ere bada emaitza, Narbaizaren arabera: "Pasatzen da bi bertsolarirentzako sekulako gaia izatea, kristoren zukutua ateratzea; eta beste biri jarri eta sekulako kaka plastekoa egitea".

Baserritik teknologietara

Gaiei berei dagokienez, ariketa bakoitzak "bere karga" du, eta gaiek ere norabide hori hartzen dute. Zortziko txikian eta koplatan, adibidez, "gai arinagoak" izaten dira normalean. Urteekin, gai-jartzaileen proposamenak ere aldatu dira. Usarraldek dioenez, baserria ia desagertu egin da gaietan, ez bada nekazaritza turismo edo halakoren bat aipatzen dela. "80ko hasieran ugariak ziren baserriko langintza eta handik sortutako erreferentziak. Gaur egun, berriz, sare sozialak, Internet, informatika...". Normaltzat dute. Eurek ere, gai-jartzaile jardunean, asko erabiltzen dituzte teknologia berriak, elkarri dokumentuak pasatzeko eta abarretarako.

Gai-jartzaileak ere sortzaileak direla dio Zalduak, eta naturalki, norbere ingurutik sortzen duela: "Ez dugu nekazaritza gairik sortuko, mundu hori asko ezagutzen ez badugu. Errazagoa da sare sozialetatik-edo gehiago sortzea, gure erreminta delako". Baserri munduko gaiak desagertzea "klixe batzuk" puskatzearekin lotu du Narbaizak: "Ematen du bertsolaritza euskal kulturako zerbait dela, baserria... Badago apurtze esplizitu bat horrekin. Euskara ezin egon ahal da sare sozialetan, Twitterren?".

Bertsolariek gaia ezagutuko ote duten. Kezka hori ere izaten dute gai-jartzaileek, eta batzuetan "autozentsura" ere egiten dute. Adibidea jarri du Usarraldek: "Jar dezagun zaintza partekatua. Bolada batean modan jartzen da gai bat, baina horretaz zer esan behar da? Ahoz, prosan hitz eginez ere, argi daukagu zer esan? Alde edo kontra? Bertsolaria txapelketan kontserbadorea bihurtzen da, eta asko dauka jokoan".

Aurkezle lanak

Gaiak prestatzeaz gain, saioetan jende aurrean egotea ere tokatzen zaie gai-jartzaileei. Gipuzkoa Bertsotan fasean bina saio aurkeztea tokatu zitzaien, eta beste bina egokitu zaizkie gerokoetan. "Ez dago aurkezle eskolarik". Beraz, bakoitza bere estiloarekin eta hainbat irizpideri jarraituz aritzen da oholtzan: neutraltasuna agertu behar da, gai-jartzaileak ez luke bertsolariak daraman urduritasunaz gain gehiago erantsi behar...

Etxezarretak aurkeztuko du biharko saioa, eta Felixek igandekoa. Lasai daude biak. Lehenak patxadan pasatu ohi du astea, saioa hasi aurreko momentura arte. Felixek ondo entseatuta darama egin beharreko guztia: "Jada ez dago punturik kantatu beharrik; lasai nago, beraz! Hor ateratzen ziren nire zailtasun minimoak kantatzeko garaian. Etxean bonbilla bat daukat, goitik behera datorrena, eta hura hartzen dut, hamar aldiz gai bera irakurtzen dut, posizioak aldatuz eta abar. Etxeko paretek eta katuak dena onartzen dutenean...".

Badu izaera eta nortasuna txapelketako gai-jartzaileen taldeak, eta giro "oso ona" bederatzi kideen artean, gertukoa. Gipuzkoako txapelketa ofizialetan elkarrekin aritutakoak dira —eskolartekoan, Orixe sariketan...—. Horrez gain, duela lau urteko Gipuzkoako txapelketan ere batera aritu ziren gehienak. Azkenekotik baja batzuk izan dira, eta "filialetik" Felix fitxatu dute aurtengorako. Hura da taldera batu den kide berri bakarra. Ezagun baten bidez heldu zitzaion proposamena, eta gustura hartu zuen erronka: "Bilera batera azaldu, eta taldearen parte naiz orain. Aurretik inoiz ez dut saiorik aurkeztu; hemen ez da esperientzia eduki beharrik".

Lehia hasi aurretik, badakite kritikatuak izango direla. Kiroletan gertatzen denarekin alderatu du Narbaizak: "Epaileak eta gu, errudun". Dena den, ezberdintasunak badira bi taldeen artean, Usarralderen arabera: "Epaileena agian ezberdina da. Puntuazioa banan-banan ikus dezakezu, eta agian pertsonaliza daiteke. Baina gure lanean, batek dakarren gaia denona egiten dugu, eta horrek sekulako lasaitua eta babesa ematen dizu".

Bertsozale Elkartea lanean hasi zenetik, haien lanarekiko errespetua nabari du Usarraldek: "Urte osoan elkarrekin lan egiten dugu hainbat proiektutan, eta hor badago harreman bat". Irizpide bat ere badute: txapelketan dena entzuten dute, baina erantzutean ez dira sartzen. "Garai batean foroak-eta modan jarri zirenean, keinu bat egin genuen erantzuteko, baina ikusi genuen ez zela ideiarik onena. Gainera, bakoitzari joan zaizkion ikuspegitik hitz egiten dira gauzak".

“Olentzeroren pelikula berria ez da Gabonetan gertatuko, lehen aldiz”
2015-10-232015-10-22Albisteak, gipuzkoa, Kultura

“Olentzeroren pelikula berria ez da Gabonetan gertatuko, lehen aldiz”

Abenduan kaleratuko du Baleuko ekoiztetxeak Olentzeroren inguruko bosgarren pelikula, eta berritasun nabarmenak izango ditu. Batetik, istorioa ospitale batean gertatuko da, eta ez landa eremuan. Bestetik, pelikulak apenas egingo dien erreferentziarik Gabonei. Salto horren arrazoiak eta pelikularen inguruko beste hainbat xehetasun argitu ditu Txetxu Altolagirrek (Legazpi, 1969). Bera da istorioa idazteaz arduratu den gidoilaria.

Zer du berritik Olentzeroren inguruko bosgarren filmak?

Esaldi batean laburtuta, galdera honi erantzungo lioke pelikulak: "Non dago Olentzero Gabonak ez direnean?". Diseinu aldetik ere marrazkiak oso ezberdinak dira; teknika berriak erabili dituzte.

Zergatik erabaki duzue salto hori ematea?

Gaur egun ere Olentzero existitzen delako. Lehen ematen zuen istorio hori sinisgarria izateko gugandik urruti kokatu behar genuela, mendian, zehaztu gabeko garai batean... Bosgarren pelikula izanda, zerbait desberdina egiteko garaia zela pentsatu genuen, eta horrela erabaki genuen saltoa ematea. Ekoiztetxearen hausnarketa prozesu baten emaitza izan da.

Labur azalduta, zein da argumentua?

Istorioa ospitale batean kokatzen da. Hainbat haur daude ospitale horretan, gaixo: batek minbizia du, beste batek osteogenesi ez-perfektua du —kristalezko hezurrak—, eta, azkenik, Amila dago, pertsonaia nagusia. Amila ospitalean dago, baina inork ez daki zer gertatzen zaion; frogak egiten ari zaizkio. Olentzero, berriz, ospitaleko mantentze lanak egiten dituen gizona da: Lorentzo.

Olentzero agertu arren, Gabonen inguruan ez kokatzea erabaki duzue.

Ez, Gabonei ez zaie erreferentziarik egiten. Bukaera-bukaeran bakarrik, Olentzero ospitaletik ateratzen denean, Gabonak prestatzera. Horrek bi abantaila ditu. Batetik, pelikula aproposa izango da urte guztian ikusi ahal izateko. Bestetik, Euskal Herritik kanpo bizi den eta Olentzero ezagutzen ez duen edonork ulertu ahal izango du istorioa.

Hori da asmoa, pelikula Euskal Herritik kanpora zabaltzea?

Bai. Olentzeroren pelikulak, harrigarria badirudi ere, asko saldu dira nazioartean: Asian, Errusian... Ez da hori helburu nagusia, baina aukera hori beti izaten dugu buruan, eta gidoia idaztean ere kontuan izaten dugu. Gaztelaniazko bertsioaren titulua, esaterako, El secreto de Amila izango da; Olentzero ez da aipatzen.

Zein da Amila?

Lamiaren eta gizakiaren arteko alaba da Amila. Kondairak esaten du Lamiaren eta gizakiaren alaba izanik adin jakin batera iristean aukeratu egin behar duela Lamia ala gizakia izan. Horretarako, mundu mitologikora pasatu behar du, Lamiaren orrazia laku batetik erreskatatzera. Orrazi horrek botere handia eskaintzen du.

Amilak, ordea, etsai bat izango du, ezta?

Mundu mitologikoan Tasuri dago. Tasuri gaiztoa da, eta Amilaren orrazia lortu nahi du, boterea lortu eta Mariren lekua hartzeko. Hortaz, esan daiteke gure munduaren eta mundu mitologikoaren artean saltoka dabilen istorio bat dela.

Eta Olentzerok zein rol jokatzen du istorioan?

Ospitaleko mantentze lanen mutila da; Amila arazoak izaten hasten denean, ordea, bere benetako izaera agertzen du, lagundu ahal izateko. Olentzerorekin batera, Amilaren lagunak mundu mitologikora pasatuko dira, Amilari laguntzera. Eta hainbat abentura izango dituzte han.

Zergatik kokatu duzue istorioa ospitale batean?

Gaixo dauden haurren kasuan, askotan, ahaztu egiten dugu haurrak direla. Atentzio gehiago jartzen diogu gaixotasunari, haurrari berari baino. Ezin da ahaztu gaixotasuna hor dagoela, noski, baina haurrei kasu egin behar zaie. Hori transmititu nahi izan dugu.

Horrez gain, zein balio erakusten dizkie filmak haurrei?

Elkartasuna, adiskidetasuna... Adibidez, Tximasek, minbizia duen mutikoak, ez du adiskidetasunean sinesten. Ospitale askotatik pasatu da, eta uste du ospitale batean sortzen diren adiskidetasun harremanak behartuak direla. Aurrerago, ordea, konturatuko da beti ez dela hala izaten, eta bere inguruko jendea laguntzeko prest dagoela. Bestalde, uste dut generoaren aldetik ere lan polita egin dela. Protagonista ez da betiko mutil maskulinoa, neska bat baizik. Balio asko lantzen dira.

Ahots ezagunak ere bilatu dituzue.

Gorka Aginagaldek, Jon Plazaolak, Barbara Goenagak, Gorka Otxoak eta Miren Ibargurenek egin dituzte bikoizketak. Ahalegina egin nahi izan da pelikula erakargarriagoa egiteko, jendea zinemara joan dadin.

Haurrentzako pelikulak idazteko, haurren azalean sartu beharko duzu. Nola egiten duzu hori?

Kanpoan zer egiten den eta besteek zer egiten duten ikustea garrantzitsua da. Nik ere baditut haurrak, eta horrek ere lagunduko duela pentsatzen dut. Dena den, urte asko daramatzat haurrentzat idazten. Betizu saioko gidoilari izan nintzen, eta hau Olentzeroren inguruan idazten dudan hirugarren pelikula da. The Wish Fish [Desioen arraina] ere nik idatzi nuen, haurrak arraina jatera bultzatzeko pelikula bat. Haurrentzako bi ipuin ere idatzi ditut... Neure burua definitu beharko banu, haurrentzako edukien sortzailea naizela esango nuke. Nire makineria dagoeneko horretarako prestatuta dago. Lan handiagoa emango lidake orain helduentzako zerbait idazteak.

Zein osagai behar ditu haurrentzako eduki batek?

Ez dago errezeta magikorik. Baina argi izan behar da haurrentzako edukiak egitean helduentzako egiten dituzunean bezainbeste zaindu behar dituzula. Haurrek helduek adina kontrolatzen dituzte ikus-entzunezkoak. Haur bat ezin duzu engainatu, eta gakoa da edukiak seriotasunez egitea. Eta ez haurrak direlako bi tontakeriarekin konbentzituko direla pentsatzea.

Nola hasi zinen gidoilari?

Aktore lanetan hasi nintzen, eta gero telebistatik deitu zidaten, ETBko saio baten aurkezle izateko. Aurkezle nintzela, saio hartarako gidoiak idazten hasi nintzen. Saioa bukatu zenean, gidoilari bezala jarraitzeko aukera eman zidaten ekoiztetxe hartan. Orduan justu Betizu sortzen ari ziren, eta lantaldean sartu ninduten, gidoilari bezala. Kamera aurretik kamera atzera pasatu nintzen, hortaz. Zorte handia izan dut; izan ere, oso jende gutxi bizi da gidoiak idaztetik. Egoera txarra da, beste lanbide askotan bezala.

Hormak hizketan hasiak dira
2015-10-162015-10-16Albisteak, gipuzkoa, Kultura

Hormak hizketan hasiak dira

Paretei bizia ematea da asmoa, bizikidetzaren mesedetan jarri, kale artearen gaineko eztabaidarako euskarri bihurtu. Xede horrekin, Donostia 2016k artisten esku utzi ditu bost horma. Judas Arrieta da hautatutako bost horma horietako batean esku hartze...

Final-zortzirenak bukatuta, hilaren 24an ekingo diote berriro lehiari
2015-10-162015-12-10Albisteak, Bertso-albisteak, gipuzkoa, Gipuzkoako Bertso Txapelketa, Kultura

Final-zortzirenak bukatuta, hilaren 24an ekingo diote berriro lehiari

Asteburuan atseden hartuko du Gipuzkoako Bertsolari Txapelketak. Dagoeneko osatuta dago final-laurdenetan ariko diren bertsolarien zerrenda, eta hilaren 24an hasiko dute hurrengo fasea, Urretxu-Zumarragan. Guztira, bost saio jokatuko dituzte fase horretan; azaroaren 8an izango da azkena.

Final-zortzirenen ondoren, 23 bertsolarik lortu dute final-laurdenetara sailkatzea, horietako seik saioa irabazita: Jon Maiak, Arkaitz Oiartzabal Xamoa-k, Beñat Lizasok, Manu Goioganak, Felix Zubiak eta Jokin Urangak —hura da, gainera, fase guztian puntuazio altuena lortu duena, 457,5 punturekin—. Puntuazioaren arabera pasatu direnen artean, berriz, Ane Labaka izan da onena: bigarrena izan zen bere saioan, Beasainen, eta hirugarrena da sailkapen orokorrean (444 puntu). Azken sailkatuak, Mikel Artolak, 415 punturekin egin du aurrera.

Faseko 23 sailkatuei beste zazpi bertsolari batuko zaizkie final-laurdenetan. Horiek zuzenean sartuko dira datorren fasean, 2011ko Gipuzkoako txapelketan lortu zuten postuari esker: Agin Laburu, Jexux Mari Irazu, Beñat Gaztelumendi, Jon Martin, Alaia Martin, Iñaki Apalategi eta Unai Agirre.

Saio bakoitzeko irabazlea zuzenean igaroko da finalaurrekoetara, eta puntu gehien biltzen duten hamahiru bertsolariekin osatuko da lehia.

Finalaurrekoak

Final-laurdenak azaroaren 8an bukatuko dira, eta azaroaren 22an hasiko dira finalaurrekoak. Hiru saio izango dira: Zarautzen, lehena; Tolosan, azaroaren 29an; eta Eibarren, abenduaren 6an. Aurreko fasetik sailkatzen diren hemezortzi bertsolariak ariko dira: sei bertsolariz osatutako hiru talde egingo dituzte, eta saio bakarrera lehiatuko dira.

Aurreko faseetan bezala, finalaurreko bakoitzeko irabazlea zuzenean pasatuko da finalera, eta puntu gehien batzen duten bost bertsolariekin osatuko da finaleko zortzikotea.

Abenduaren 20an izango da finala, Donostian, Illunben, 17:00etan. Aitor Sarriegi egungo txapelduna ez da lehiara aurkeztu; beraz, buruz aldatuko da txapela.