Julene Frantzesena
Norbanako nahiz kolektibo orok iritziak eta kritikak adierazteko duten beharra eta eskubidea bermatzeko sortu ziren irrati libreak zein komunitarioak Euskal Herrian, 1980ko hamarkadan. Irrati libreen mugimendua hasi, eta, orduz geroz...
Lampedusako mosaikoaren aurrean bildu eta Suminduraren Eguna egingo dute astelehenean, 19:30ean. Europako mugan etorkinei ematen ari zaizkien tratuarekin suminduta dauden Errenteriako elkarte, eragile eta norbanakoek deitu dute elkarretaratzera, "Euro...
Ikerne Zarate
Mazedonian errefuxiatuei negar gasekin eraso, Greziatik kanporatu eta Turkiara eraman, eta Europak hori guztia ahalbidetzen duen bitartean, Leonar Martin eta Alicia North SOS Arrazakeriako boluntarioek errefuxiatuen egoera ikusarazteko pr...
Iñigo Terradillos
Hainbat kanta, dantza eta jokoren protagonista da makila euskal kulturan. Komunikatzeko tresna moduan ezaguna da, mitologian bada makilarekin lotutako kondairarik, eta politikan, berriz, agintea ematen dio makilaren jabe denari. Ezezagunago da, baina, euskal makil borrokarako erabilpena. 1970eko hamarkadara arte egon zen bizirik, eta makilkaria 30 lagunez osatutako talde bati aurre egiteko gai omen zen.
Kasualitatez izan zuen makil borrokaren berri Iñaki Ganboa oiartzuarrak. Siziliako (Italia) herritar batzuk ezagutu zituen, eta beraiekin hango makil borroka ikusten ari zela aipatu zioten jatorria Euskal Herrian zuela sistema hark. Horren inguruan ezagutzarik ez zuenez, ikertzen hasi zen, eta azken hamar urteotan informazio eta lekukotza ugari bildu du.
Ganboak azaldu duenez, jendeak makil jokoa deitzen zion borroka sistema horri, eta norbere burua babesteko erabiltzen zuten. "Gero ikusi da beste helburu batzuetarako ere erabiltzen zela, lapurretarako, esaterako". Makil jokoa egiten zutenek makilkari izena hartzen zuten. Informazioa bilatzeko orduan, idatzietara eta liburuetara jo du oiartzuarrak, eta uste baino gehiago topatu du, batez ere Ipar Euskal Herrian. "Agian izan daiteke, berez, han Hegoaldean baino arruntagoa zelako idaztea XVIII. eta XIX. mendeetan".
Gizartea "geroz eta seguruagoa" bilakatuz joan zen heinean, makil jokoaren erabilpena galduz joan zen, "ez baitzuten beharrezko ikusten defentsa edo erasorako tresna gisa". Hori bai, desagerrarazteko azken kolpea 36ko gerrak eman zion, eta orduan galdu zen ia erabat. "Errepresio handia izan zen garai hartan, eta, borrokarako erabiltzen zenez, makilkariak asko estutu zituzten", dio Ganboak. "Nabarmentzekoa da, gainera, borroka mota horietan aritzen zirenek ez zutela izen ona izaten, eta familiatik ezkutuan aritzen zirela makil jokoan". Horiek horrela, jendeak hurrengo belaunaldiei ez erakustea erabaki zuen, eta horregatik egon da tradiziotik ezabatuta, Ganboaren ustetan.
Lekukotzen bila
Zaila da gaur egun makilkari izandakoak topatzea. Adinekoak direlako, izen ona ez zutelako, eta makilkariak izan zirela aitortzeko beldur direlako: "Geratzen diren apurretako batzuekin solasean aritzeko aukera izan dut, eta hasieran urduritasun apur bat adierazten zuten, beldur baitziren beraiek borrokaren batean min egindako norbaiten sendikoa ote nintzen".
Makilkarien arrastoen atzetik Euskal Herriko herri askotatik igaro da Ganboa. "Idatzietan aurkitutako informazioari jarraiki, barrualdeko hainbat herritan izan naiz, artzain girokoetan, itsasertzeko herrietan ez baita makil jokorik izan". Azpeiti, Azkoiti, Errezil, Beizama, Amezketa, Zaldibia, Hernialde, Zizurkil eta Markina-Xemeinen (Bizkaia) aurkitu du aztarna gehien. Herri horietan makil jokoa gogoratzen duen jendea topatu du, eta beraiek kontatutakotik nahiz idatzietan irakurritakotik, XX. mende hasieran borroka mota hori oso ohikoa dela ondorioztatu du. Hori bai, XVIII eta XIX. mendeak izan ziren makil jokoaren gailurra; hainbat gerratetan, lehenengo gerra karlistan kasurako, makilkariek parte hartu zuten. Napoleonek berak ere makilkariz osaturiko taldea zuen borrokarako.
Azken aztarnak, 1976. urte ingurukoak, Amezketa eta Zaldibia inguruan topatu ditu Ganboak. Abeltzaintza munduarekin lotura izatea makila artzainen edo baserritarren tresna izatearekin arrazoitzen du. "Beraiek erabili dute, eta, ondorioz, beraiek eman zioten erabilpen hori". Eta erabilpenean ere badira aldaerak; izan ere, Ganboak 1,20 metroko makilarekin egiten zena ezagutu badu ere, ba omen zegoen 40 zentimetrokoarekin, 80-90ekoarekin eta ia bi metrokoarekin egiten zen makil jokoa.
Ezagutu duen teknika hori ikasi eta nahi duen orori irakasten ere ari da Ganboa. Oiartzungo kiroldegian biltzen da asteartero makilkariz osaturiko taldetxo bat, antzinako euskal borroka arte horretan trebatzera. Eta, hara, herriko nahiz Euskal Herriko hainbat txokotatik iritsi da jendea gaiarekin interesa azalduta.
Jon Ander Galarraga alegiarra, esaterako, bizpahiru urtez aritu da makil jokoa ikasten. "Euskal Herrian makilarekin lotutako borrokarik nolatan ez den egon pentsatzen jarrita, Interneten informazioa topatuta hasi nintzen Oiartzun aldera joaten". Borroka oso pragmatikoa ikasi duela dio, "mugimendu justu eta zehatzekin, oso azkarra". Aitortzen du beste borroka motekin alderatuta ez dela hain ikusgarria, "mugimenduetan ez daudelako besteetan eman daitezkeen jauzi eta bira konplexuak, baina, oso bortitza da". Galarragak garrantzi handia ematen dio Oiartzun inguruan egiten ari diren lanari: "Gure kulturaren zati da, dantzak eta musika den moduan, eta horiek gogoratu eta berreskuratzeko ahalegina egiten bada, gauza bera egin beharko litzateke makil jokoarekin; beraz, zoriontzen ditut egiten ari direnagatik".
Maite Alustiza
Gaua lagunekin pasatu ondoren etxera zihoala hil zuten Noxolo Nogwaza aktibista feminista eta lesbiana. "Basatiki". Bortxatu, torturatu eta hil arte jo zuten; "antza denez", haren sexu orientazioagatik. Hil ondoren estolda batean bota zuten gorpua. Ez dakite nork edo nortzuek. Hegoafrikan gertatu zen 2011. urtean, Kwatheman, Johannesburgotik gertu. Nogwazak 24 urte zituen.
Neskatilaren aurpegi lausotua da bisitariak aurkitzen duen lehen irudia Maitatzea ez da delitua. Gure borroka Afrikan erakusketan, Donostiako Udal Liburutegian, Alderdi Ederren. Amnesty International erakundeak antolatu du, eta Giza Eskubideen Zinemaldiaren barruan txertatu dute. Apirilaren 22ra arte egongo da irekita.
Nogwazarenak eta beste 26 argazkik homofobiaren eta transfobiaren aurkako borroka irudikatzen dute, Afrikako bost herrialdetako gizon-emakumeen bitartez: Kenya, Hegoafrika, Kamerun, Zambia eta Uganda. AIk Madrilgo artxiboan zituen hainbat argazkirekin eta Ugandatik jasotako beste zenbaitekin osatu dute erakusketa; irudietako asko Kenyan lanean dabilen Pete Muller argazkilariarenak dira.
"Homofobia globala da, toki guztietan dago, Euskal Herrian ere bai". Aimar Rubio Amnesty Internationaleko kide eta erakusketako koordinatzailea da. Azaldu duenez, "errealitate gordinak" plazaratu nahi dituzte, baina modu positiboan: "Ideia da borroka hau kalearekin konektatzea, diskurtso homofobo eta transfoboa erakutsi eta gainditzea". Bidez batez, herritarrak ahaldundu daitezen nahi dute.
Rubiok gogorarazi du oraindik ere hainbat herrialdek homosexualitatea kriminalizatzen dutela, eta legez kanpokoa dela zenbaitetan. Era berean, ordea, egunero eskubideen alde jarduten duten aktibista eta anonimo ugari dago: Nogwazari eskainitako erretratuen alboan daude Jean-Claude Roger Mbede kamerundarrarenak. Biei ala biei omenaldi berezia egin nahi izan die Amnesty Internationalek, "maitatzea delitua ez dela defendatzeagatik" bizia galdu zutelako.
Nogwaza bezala, Mbede ere "ikonoa" izan zen lesbiana, gay, transgenero, bisexual eta intersexualen (LGTBI) giza eskubideen aldeko borrokan. Hiru urteko espetxe zigorra ezarri zioten 2011n gizon bati, Maite zaitut zioen SMS bat bidaltzeagatik. Baldintzapeko askatasuna lortu zuen 2012ko uztailean, eta handik bost hilabetera 36 hileko zigorra berretsi zioten. Kartzelan sartzea saihesteko, ezkutatuta egon zen, 2014ko urtarrilean hil zen arte.
Gogortasunaren gainetik, irribarreak ikus daitezke argazki askotan. Irudietako batean, homosexualen aurkako legearen ezeztapena ospatzen ari dira, Ugandan, 2014ko abuztuan. Lege horrek, besteak beste, kriminalizatu egiten zuen homosexualitatearen "sustapena", GIBaren probak nahitaezkotzat jotzen zituen baldintza batzuetan eta bizi guztiko kartzela zigorra aplikatzen zuen sexu bereko pertsona batekin ezkontzeagatik.
Han dabil Christopher Senyonjo gotzaina, LGTBI komunitatearen alde lanean. AIk erakusketan jaso duenez, oso garrantzitsua da "Elizaren erasoa" jasaten duten pertsonei ematen dien laguntza espirituala, Eliza ebanjelikoak herrialde horretan homofobia sustatzen baitu. Pepe Julian Onziema ugandar aktibistaren testigantzak erakusten du herrialdean zerbait aldatu dela: "Askotan jasan ditut erasoak eta jazarpenak Kampalan. Hiriko erdigunea da lekurik beldurgarriena [...] Nolanahi ere, joan den hilean bertan paseatzen ibili nintzen, eta, lehen aldiz, ez zitzaidan ezer gertatu". Argazkiaren izenburuak laburbiltzen du erakusketaren aldarria: "Etorkizuna hobea izango da".
Euskal Herritik justizia eske
Amnesty Internationalen barruan ari da lanean Euskadiko Aniztasun Afektibo Sexualeko Taldea. Indarra bi kasutan jarria dute: Nogwazarenean eta Turkiako Ahmet Yildiz gaztearenean. Bietan justizia eskatzen dute.
Nogwazaren kasuan, hilero eskutitz bat bidaltzen diete Hegoafrikako agintariei. "Poliziak eta agintariek ez dituzte gorroto krimenak ikertzen. Hori eskatzen diegu, iker dezatela". Aurki izango da Nogwazaren hilketaren bosgarren urteurrena —apirilaren 24an—, eta horren bueltan, kasuaren inguruan argitaratzen ari den materiala bildu eta Afrikara bidaliko dute, babesa adierazteko. "Hegoafrikan emakumeekin egiten dutena izugarria da; bortizkeria sekulakoa da".
Yildizen alde ere ari dira. LGTBI komunitatearen aldeko aktibista zen, eta 2008an hil zuten, 26 urte zituela. Besteak beste, AIk salatu du hil aurretik gazteak jarri zuen salaketa ez zutela ikertu —hilketa baino hilabete batzuk lehenago salatu zuen familiako hainbat kidek mehatxu egin ziotela—. Susmagarri nagusia Yildizen aita da, baina ez dute kasua argitzeko neurririk hartu.
1931ko apirilaren 16an, Aramako Udala eratzeko batzarra egin zuten. Errepublika sortu berriari ongietorria ematearekin batera, Euskal Herriaren eskubideak aldarrikatzen zituen mozioa onartu zuten. Besteak beste, autodeterminazioa eskatzen zuten Euskal...
L. Agirre
Taberna bakarra dago Araman, Toki Alai. Duela zortzi urtetik, Anne Otegi da hango arduraduna.
Aramarren topagunea da Toki Alai taberna.
Zortzi urte egin behar ditugu aurten Toki Alain, eta lortu dugu taberna huts bat baino gehiago izatea. Herria txikia da, baina aktibitate handia dago. Araman badago lelo bat: Arama txikia bai, baina eskasa ez. Eta lelo hori zorrotz betetzen dute. Ekintzailea da oso hemengo jendea. Sozializatzeko beste modu bat da taberna.
Ekintza bereziak egiten dituzue?
Taberna hartu genuenean, kultur ekintzaileak ere izan nahi genuela nabarmendu genuen. Lehenengo urteetan, umerik ez geneukanean, herriko umeekin gauza batzuk egin genituen, sukaldaritza ikastaroa ere egin dugu, barbakoa, sushia…Orain, maiatzaren azkeneko astebururako, Trukezoka bat antolatzen ari gara. Elkartasunezko ekintza bat izango da. Aldi berean, trukearen filosofia eta beste kontsumo mota batzuk bultzarazten saiatuko gara. Jendeak eskertzen du, edozer gauza egiten dela. Herriko jendea oso parte hartzailea da.
Toki Alai jatetxeko janari eskaintza berezia da. Makrobiotika, sukaldaritza japoniarra... betiko arrautza frijitu, patata eta txistorrarekin uztartzen dituzu.
Pixka bat bai. Orojalea naiz, baina barazkiak asko gustatzen zaizkit. Janari osasuntsuaren inguruan mugitu izan naiz beti. Probatzen probatzen, ikaragarrizko jarrera ona izan du. Jendeak geroz eta gehiago zaintzen du bere burua, geroz eta arazo gehiago daudelako. Oso haragizaleak izan gara, baina aldatzen ari da. Txuleta-eta parrillan jateko mila leku dauzkazu, baina barazkijaleak diren platerak jateko ez dago aukera handirik.
Eguneko eta asteburuko menuan beti daukagu aukera begetarianoa edo beganoa izango litzatekeena, eta aparte, makrokonbi plater konbinatua ere izaten dugu, makrobiotikaren irizpideetan oinarritutakoa. Denentzako aukera pixka bat egoten saiatzen gara.
Bezeroek zer moduz hartzen dute sukaldaritza mota hori?
Gauza arraroekin kosta egiten zaigu, baina probatu eta jendeak oso gustura hartzen ditu. Adineko jendea platerak probatzera etortzen da. Hori niretzat izugarrizko poza da. Batez ere, konfiantza handiarekin etortzen dira, eta hori da guk transmititzen duguna: konfiantzazko leku bat dela. Jan ezin daitekeen gauzarik ez dugu jartzen; arraroa izango da, elikagairen bat edo beste izango ditu ezezagunak, baina platera ez da hain ezberdina ere. Jendea gustura joaten dela dirudi; errepikatu egiten dute, eta hori da saririk handiena.
Sukaldaritza japoniarra ere jorratzen duzu.
Sushia gustatzen zaion jendea oso zalea da, eta asko eskertzen dute sushia jatera Donostiara joan beharrean Araman bertan jateko aukera izatea. Miso zopa ere tripatako arazoa dutenentzat oso ona da; oso goxoa da, eta jendeak oso gustura jaten du.
Ordiziatik Aramara etorri zara bizitzera. Nolako herria da Arama?
Aramarra sentitzen naiz; Aramaz guztiz maiteminduta nago. Jaiotzez itsasondoarra naiz, 3 urterekin Ordiziara joan nintzen bizitzera gurasoekin, eta orain Araman bizi naiz. Araman zoratzen nago.
Zeren falta sumatzen duzu?
Bere alde onak eta txarrak ditu. Gauza txarra da autoa hartu behar duzula derrigorrean. Egia da herrian ezin daitekeela ezer ere erosi. Baina oinez ere joan daiteke, Ordizian 15 minutuan zaude.
Zerbitzu aldetik nola ikusten duzu herria?
Haur txokoa daukagu; nahi dugunean sartzen gara, berogailua eta jostailuak daude bertan. Gimnasioa eta liburutegia ere badauzkagu, parkea, pilotalekua... Bizia dago Araman. Nahi duenarentzat, herri bizitzan sartzen denarentzako, zoragarria da. Bertako jendeak harrera oso ona egiten dio kanpotik datorren edonori. Herria bera ere oso polita da, oso ondo zainduta dago. Umeentzako leku ezin hobea da. Eskolarik ez daukagu, baina autobus zerbitzua doakoa da.
Eider Goenaga Lizaso
"Gure ametsak esna betetzen dira", dio Pirritx, Porrotx eta Marimotots pailazoentzat Jon Maia bertsolariak egindako Albaola abestiak, eta horixe da Xabier Agote (Donostia, 1964) Albaola Itsas Kultur Faktoriako presidentearentzat Sa...
![[Herriz herri] Arama. Txikia bai, baina eskasa ez](https://gipuzkoa.hitza.eus/wp-content/uploads/Arama.jpg "Arama")
Loinaz Agirre
Iker Irribarria pilotari gazteari esker inoiz baino ospetsuagoa egin da Arama. Pilotariaren aitzakian, gero eta jende gehiago joaten da Goierrin dagoen 215 biztanleko herri horretara. Gaur egun herriko kirolaririk ezagunena Irribarria bad...
M. Alustiza
Gaur hasi da ofizialki Giza Eskubideen XIV. Zinemaldia, baina egunak daramatza martxan. Ez bakarrik jaialdiaren bueltan antolatu dituzten erakusketak zabalik daudelako, baita ikus-entzunezkoen arloan ere. Hilaren 7an hasi zen Donostiako kultur etxeetako zinema zikloa, eta zinemaldia bukatu arte iraungo du. Saio guztiak 19:00etan hasiko dira.
Astelehenean Beñat Fontaneda zinemagile gasteiztarraren Gora Gasteiz: izan kolore (2016) emango dute, Aieteko kultur etxean. 2014ko uda ondoren hirian sortutako herri mugimendua lantzen du dokumentalak; testigantzekin eta artxibo irudiekin osatu dute.
Asteartean, berriz, Miele (Italia-Frantzia, 2013) ikusi ahal izango da, Intxaurrondoko kultur etxean. Valeria Golino zuzendariak Ireneren bizitza kontatu du; 32 urte ditu, eta bakarrik bizi da. Irenek denbora luzea darama gaixo terminalei eta hiltzeko nahia agertzen dutenei laguntzen. Filmazpit programaren barruan sartu dute filma; italieraz eskainiko dute, euskarazko azpidatziekin.
Asteazkenean, Ander Salsamendik zuzendutako Energia trantsizioak, piztu aldaketa! dokumentala (2016) emango dute Okendon. Egungo energia ereduaren aurrean, alternatibak badaudela azalduko du lanak, munduko hainbat eredu baliatuta.
Hilaren 21ean, ostegunarekin, immigrazioaren inguruko film laburren bilduma eskainiko dute Tomasenen: Aïssa (2014), Bahar in Wonderland (2014), Einspruch IV (2012), Rétention (2013) eta Se taire (2013). Jatorrizko hizkuntzan izango dira denak.
Kultur etxeetako zikloko azkena Zeresenay Berhane Mehariren Difret (Etiopia-AEB, 2014) izango da. Aieteko kultur etxean ikusi ahalko da hilaren 22an, ostiralarekin —amhareraz, euskarazko azpidatziekin—. Addis Abeban dago girotuta lana. Meaza Ashenafi abokatuak laguntza behar duten emakume eta haur txiroei laguntzeko sare bat sortuko du, eta Poliziaren eta gobernuaren etengabeko jazarpenari aurre egin beharko dio.
