GIPUZKOAKO HITZA

• Aurten sagardotegietara joandako gipuzkoarrak. Aurten Gipuzkoako sagardotegietara joan direnetatik %74 izan dira hemengoak; eta iaz baino gehiago etorri dira Kantabria, Asturias eta Madrildik (Espainia).

"Eguzki lorea bezain arantzatsua" da memoria historikoaren gaia. "Zergatik jartzen dute euskaldunek eguzki lorea etxe atarian? Jose Miguel de Barandiaranek zioen izpiritu txarrak aldentzeko zela; Jorge Oteizak, berriz, naturaren indarrak erakartzeko. ...

Seme-alabei mundu hobe bat uztea aipatu ohi da natura eta ingurumena zaindu beharraz hitz egiten denean. "Ez dut horretan sinesten: uste dut askoz hobea dela seme-alaba hobeak uztea munduari". Hala dio Adolfo Uriartek, Azti Tecnaliako Itsas Ikerketa Unitateko zuzendariak. Itsasoan zein lurrean, aldaketei baliabide eta aurrerapenekin erantzun diete azken mende erdian. Baina inork ezin du etorkizuna igarri: "Etorri behar duena etorriko da, eta guk pentsatu behar dugu aldaketa horietara nola egokitu". Tolosako Naturaldia jardunaldietan parte hartu du Uriartek, Iñaki Aizpuru botanikoarekin batera. Gipuzkoako natura ondarearen iraganaz, orainaz eta etorkizunaz aritu dira.

"Lurralde osoan dago natura, eta dena da beharrezkoa". Aizpuruk lehorreko eremua du aztergai: "Gipuzkoa asko aldatu da denbora gutxian, mende batean; 200 edo 300 urtean izan ez ziren aldaketak izan dira". Paisaiak aldatu egin dira; baserrien inguruko bizitzatik hiriguneen zabalpenera igaro da. "Paisaia erabilera baten fruitua da, bere gauza on eta txarrekin". Aizpururen arabera, azken hamarkadetan gertatu den aldaketa handienetakoa nekazaritza lurrena izan da; "neurri handi batean, galdu egin dira". Eta horrekin batera heldu da lur artifiziala: errepideak, trenbideak, industrialdeak… Basoen bilakaera ere "berezia" izan da: 1784an 11 milioi zuhaitz zeuden lurraldean; 1996an, berriz, 52 milioi.

Uraren kalitatea, hobera

Lehorreko eremua ez ezik, itsas aldea ere ez da lehen zena. Kutsadura zegoen ibaietan, eta aparra hondartzetan. Orioko Antilla hondartzako irudi bat erakutsi du Uriartek; ume bat ageri da, olatuetatik ihes, apar mordoa datorkiola atzetik. "Zurriolan ere hala gertatzen zen 1965. urte inguruan. Nahiko ohikoa zen aparra hondartzetan; ibaien eta, ondorioz, kostaldeen ingurumen egoera txarrarengatik". Azken 25 urteetan, ordea, airearen eta uraren kalitatea "asko hobetu da", Uriarteren hitzetan. "Ezin dugu esan egoera orokorra ona denik; urak garbiak dira, baina horietan bizi diren animaliatxoei apur bat kostatzen ari zaie egokitzea; bide onetik doaz, dena den".

Ibaien ezagutzari dagokionez, aurrerapena handia izan da mende erdian. "Ziurrenik ez da egongo Europa osoan Gipuzkoako ibaietako laginketa eta jarraipen sarea bezain trinkorik". Horrez gain, beste hainbat alorretan ere tresna berriak gehitzen joan dira; arrantza sektorean, esaterako. "Nola jakin hemengo arrainak Norvegiakoaren berdinak ote diren? Duela hamar urtetik markak jartzen dizkiegu arrainei. Horrela, beste toki batera heltzen direnean, jakina da zer migrazio izan duten". Berdelaren kasua aipatu du: arrainari markak eginda ikusi dute 5.000 kilometroko migrazioa dutela. "Horrek balio du konturatzeko dena biztanleria berdina dela eta hemen egiten dugun edozer gauzak eragina izango duela Norvegian edo beste edonon".

Kostaldeko habitaten mapa osatzea ere lorpentzat jo du —egun, 200 metroko sakoneran lanean ari dira—; baita korronteen gaineko ezagutza handitzea ere, mareen eraginaren berri izatea, denboraleen abisuetan aurrerakadak egitea, biotopoen babeserako neurriak hartzea…

Babesa, osotasunetik

Naturaren babeserako politikak duela 30 urtetik garatzen ari dira Euskal Herrian, Aizpuruk azaldu duenez. Lehendabizi, espezie edo ingurune bereziak babesten hasi ziren —Aralar, Aizkorri eta Pagoetako parke naturalak, esaterako—. Etorkizunera begira, baina, beharrezkotzat jo du lurraldeari bere osotasunean heltzea: "Gipuzkoa lurralde oso txikia da, eta jende asko bizi gara bertan. Ez dugu esan nahi dena berdina denik, baina lurraldea bere osotasunean tratatu behar dugu".

Gizartea aldatuko da; "orain arte aldatu den bezala, orain ere aldatuko da". Horri guztiari behar bezala erantzuteko, ez da nahikoa espezie edo toki jakin batzuetan pentsatzea, Aizpururen arabera. "Beharrezkoa da natura eta bere osagai guztien egonkortasuna handitzea, aldaketa horiei aurre egiteko baliabideak lortzea".

Iritsiko diren aldaketei adi daude, eta batzuk heldu dira jadanik: "Klima aldaketa, esaterako, ez da etorriko zaigun zerbait, bertan daukagu". Uriartek dioenez, 2100erako itsas maila metro erdi igoko dela darabilte buruan; "batzuek diote metro bat ere igoko dela". Arrainek ere euren ibilbideak alda ditzakete, eta espezie berriak etor daitezke. "Egitekoen artean ditugu intereseko habitatak berreskuratzea, itsasoaren eta kosten ingurumen egoera hobetzen jarraitzea, klima aldaketaren eraginak gutxitzen saiatzea…". Hori dute helburu itsas aldean; lehorrean ere badituzte erronkak. "Bi arlotan oinarritzen dira: batetik, habitatean galera gelditzea da erronka, eta, bestetik, aniztasun hori mantenduko duten oinarriei eustea".

Arriskuan dauden espeziak gero eta gehiago direla dio Aizpuruk, eta zaila dela babestea: "Gehiago garelako eta gero eta behar gehiago ditugulako". Uste du Gipuzkoa txikia izan arren, azalera mugatua eduki arren garrantzitsua dela besteen aurrean "eredu" izatea. "Baso azalerak galtzen ari direla entzuten dugu, Amazonian eta Indonesian. Baina gure basoak hemen dauzkagu, eta gure ahalegina hemen dago". Basoak energia iturri alternatibo izatearen aukeraren gainean ere mintzatu dira. Aizpururentzat, ordea, "pentsaezina da" biomasa alternatiba gisa planteatzea. "Basoei dagokienez, arazoa da materiaren zikloa moztu dugula. Basoek eurek energia behar dute, eta hori hildako egurrak ematen die. Kontua da Gipuzkoan basoek hildako egurra oso gutxi dutela".

Gainera, aldapatsua izateak ere zaildu egiten du baliabideen erabilera. "Lehen, inguru lau gutxi zeuden; orain, are gutxiago. Futbol zelai bat egitea ia ezinezkoa izango litzateke. Horregatik, edozein materia ateratzea garestia da. Gure basoetako biomasa erabiltzea ekonomikoki ez da errentagarria".

Kosta inguruan, berriz, baliabideak egoki kudeatzeaz aritu da Uriarte. "Kostak 170 kilometro ditu, eta hor dauzkagu portuak, aisialdi guneak… gero eta gehiago izango ditugu, eta planifikazioa beharrezkoa da bakoitzari bere tokia uzteko. Ikusi behar dugu nola atera etekin handiena, baina gehienbat ziurtatuta iraunkorra dela".

Amaitu berria zen 36ko gerra. Errepresioa, fusilatuak eta askotariko galerak. Gerra bukatu eta hilabetera, ordea, eskasiak inguruan jarraitu zuen, eta 1939ko maiatzaren 14ko agindu batek, Francoren diktadurapean, herritarren ahalmena mugatzen jarraitu zuen: arrazionamendu txartelak indarrean jarri ziren. 75 urte igaro dira egun hartatik.

Gose urteak izan ziren askorentzat arrazionamenduarenak, gutxi eta gaizki jatekoak. Txartel bat zuen familia bakoitzak, aurrez ordaindutako kupoiekin, eta han zehaztutako produktu eta kopuruen bila joan behar izaten zuten dendetara: azukrea, arroza, olioa, bakailaoa, ogia. "Arrazionamendu garaian ogia estimatzen genuen, orain pastelak baino gehiago". Antonio Eizagirre zarauztarrarekin bat datoz Ahotsak.com atarian euren testigantza utzi duten beste asko ere. Ogi "beltz eta txarra" dute gogoan. Pertsonako 150 gramo ogi ziren; militarrek, apaizek eta guardiek, berriz, 350 gramorako eskubidea zuten.

Dendatik etxera eraman ahal izateko, kantitateak aldatzen zihoazen, baina hasierako urteetan erreferentziak halakoak ziren: litro laurden olio, ehun gramo azukre eta beste ehun garbantzu, berrehun gramo xaboi, patata kiloa... Bi txartel izaten ziren; bata haragiarentzat, eta bestea gainerako produktuentzat. Familia osoarentzako txartel bat izan zen lehenik; banakakoak 1943tik aurrera, kontrola areagotzeko asmoz.

Normalean asterako jakiak eman ohi zizkieten; hala eta guztiz ere, hainbat tokitan hamabostaldia izaten zen batetik besterako tartea. Zegoenarekin moldatu beharra zegoen orduan, Pakita Anabitarte donostiarraren testigantzak baieztatzen duenez. Donostiatik Errenteriara joan zen bizitzera; lehen ez bezala, bizitoki berrian hamabostean behin egiten zen banaketa. "Jarraitu nuen Errenteriatik Donostiara etortzen, tranbian. Gizona kamioiarekin ibiltzen zenez, agian zerbait ekartzen zuen kanpotik, ezkutuan, eta horrela moldatzen ginen". Goseari aurre egiteko, Anabitarte eta haren ahizpek ereiteko patata kilo mordoa ere erosi zuten, jateko.

Ganadua eta soroak edukitzea arnasa izan zen beste batzuentzat, Joxe Antonio eta Juantxo Bereziartua anaien kasuan bezalaxe. "Guk goserik ez genuen pasatu, baina aserik ere ez". Baserritik ateratzen zutenarekin bizi ziren: patata, babarrunak, barazkiak. Noizean behin zerriren bat hiltzen zuten; txekor bat hildakoak ere badira.

Bereziartua anaiek bezala, Pilar Azkarretazabal aretxabaldarrak ere baserriko lurretan zuen beharrezkoa. Senarraren dendan egotea ere tokatu izan zitzaion arrazionamenduan. "Txartelarekin etortzen ziren. 'Zuri tokatzen zaizu ez dakit zenbat, zuri ere bai'. Azukrea, adibidez, ziren ehun gramo. Ehun gramogaz zer egingo duzu ba?". Janariaz gain, tabakoa ere sartuta zegoen arrazionamenduan, adinez nagusi zirenentzat. Tabakoa bai, baina "gutxi". Hala zen, behintzat, Andoni Azkarate antzuolarraren aitarentzat. Erretzen ez zutenen kupoiak hartuta ere, gehiago behar, eta ortuan landatu zuen tabakoa, arrazionamenduan tabako kopurua handitu zen arte.

Merkatu beltzaren agerpena

Arrazionamendua 1952. urtera arte eduki zuten martxan. Txartel bidezko sistema horrek produktuen banaketaren kontrola ziurtatzea zuen helburua hasieran, iruzurrik egon ez zedin, baina, aldi berean, merkatu beltza edo estraperloa agertzea ekarri zuen. Berez, ezinezkoa zen arrazionamenduak zehazten ez zuen edozein produktu legalki eskuratzea, baina estraperloarekin aukera hori zabaldu zen batzuentzat. Gainera, horri esker aberastu ziren zenbait, arraziomenduko prezioetatik oso gora zeuden salneurriak jarrita. Edozer eros edo truka zitekeen, dirua edukiz gero. Azukre kiloa, adibidez, 1,90 pezetaren truke zegoen arrazionamenduan; estraperloan, berriz, 20 pezeta pagatzera heltzen ziren.

Azkaratek gogoan du nola 1944 inguruan ehun pezeta ordaindu zituzten olio litro baten truke: "Amona zenari janari garbia jateko agindu zion medikuak, eta olioa halako lekuan zegoela esan zion ezkutuan, halako dendatan. Noizean behin tarrastaratxoren bat bota, eta harentzat bakarrik egoten zen".

Zigorra zuen estraperloan aritzeak, harrapatuz gero. Hala bizi izan zuen Anita Tolosa urnietarrak aitaren atxiloketa. "Guardia Zibilak ikusi nituen nik, eta mutil bat eraman zuten eskuak lotuta. Etxera joandakoan ikusitakoa kontatu, eta hala esan zidaten: 'Hire aita horrelaxe eraman zinenan'". Estraperloan harrapatu zuten, Gipuzkoatik Nafarroara zaku-irinekin. "Hamahiru umeren aita zaku-irinekin joatea, ze delitua…".

ELA eta LAB sindikatuek salatu dutenez, Gipuzkoako garbitzaileen soldatak izozteak euren erosteko ahalmena %9 puntu murriztu du. Hala, deitoratu egin dute "borrokari esker" lortutako hobekuntzak bertan behera geratu izana.

Dantzaren ametsak bide luzea egin du Ordizian. Amets Bide taldeak 50. urteurrena du, eta aspaldiko ongien ospatuko du, gainera. Sortu zenetik gaurdaino, bidean koska asko gainditu behar izan ditu, hala ere. Ezintasunak gaindituta, lehengo eta oraingo dantzariek igandean batera dantza egingo dute, Dantzari Egunean.

Lehenengo zailtasuna sorreratik beretik izan zuen. Elizaren estalkipean sortu zuten Amets Bide, 1964an. Entseatzean "ezkutuan bezala" hasi ziren, eta kanpora begira lehen saioa hurrengo urtean egin zuen, Herri Antzokian. "Baina hasi eta berehala inguruko herrietan emanaldi dezente egin zituzten", dio taldeko kide Izaro Intsaustik.

Goierrin atzera euskal kultura indartzen hasia zen, eta Ordiziako dantza taldea izan zen aurrenekoetako ernamuina. Urretxuko Lurra 1965ean sortuko zuten, Lazkaoko Oin-Arin 1966an. Amets Bide 18-20 urteko 30 bat pertsonak osatu zuten hasieran.

Hurrengo eragozpena ere, garai hartan ohikoa zena: mutilek soldadutzara joan beharra. "Gorabehera handiak izan zituen taldeak horrekin, mutilik gabe dinamika bat sortzeko arazo handiak izan zirelako. Neskak, askotan, Beasaingo mutilekin elkartu izan dira, dantza taldea osatu ahal izateko". Inguruko herrietako dantzarien elkartasunarekin gainditu zituzten ordiziarrek gabeziak. Iraupenarekin kezkatuta, ordea, eta Jakintza ikastola ere bazenez, ikastetxe harekin lotu zuten taldea, gero.

Urte askoan Jakintza izenean

Ikastolak utzitako lokaletan hasi ziren Ordiziako dantzariak entseatzen, eta Amets Bideri hala aldatu zioten izena, eta Jakintza bihurtu. Duela bi-hiru urte arte iraun du hala, taldearen izaerarako eta etorkizunerako aldaketa erabakigarria suertatu zen arte.

Ordizian, bi dantza talde daude gaur egun: Amets Bide eta Urdaneta —izen bereko eskola publikokoa—. "Ikusten genuen, orain bi-hiru urte, umeen artean betiko tirabirak sortzen zituela bitasun horrek. Eskolen arteko liskarrean sartzea oso tristea zen".

Izen zaharra berreskuratu, eta tirabirak gainditzen saiatu ziren duela lau urteko azken "garai kritikoan". Erabateko batasuna ez zen mamitu ahal izan, hainbat funtzionamendurengatik.

Taldea erakuslerik gabe gelditu zen, asko unibertsitatera ikastera joan zirelako. Intsaustik eta beste lagun batek hartu zuten ardura. "Bi erakusle gelditu ginen, eta geneuzkan ume guztiak hartu genituen". Baina Amets Bidek beste erabaki garrantzitsu bat ere hartu zuen: helduei dantza ikastaroak ematen hastea. Horrek, denborarekin, helduen taldea gorpuztea ekarri du.

"Euskal Herrian hain tradizio garrantzitsua izanik dantzarena, helduak zergatik ez hasi? Ematen du lotsagarria dela haiek dantza egitea". Talde batekin ekin, eta "oso erantzun ona" izan du egitasmoak harrezkero. Urtero izan dira ikastaroak, "zenbaitetan 75-80 lagun biltzeraino".

Ikastaroetan ikasitakoarekin konforme ez, eta partaideek jarraipena eskatzen zutenez, duela bi urte helduen taldea sortu zuen Amets Bidek. 25 bat dantzari ditu, hogei urtetik hirurogeira bitartekoak. "Oso giro ona izaten da, eta garrantzitsua da hori. Ostiralean elkartzen gara entseguetan", dio Edurne Saezek, Amets Bideren lehendakariak.

Ondo pasatzeaz haraindi, dantza taldeko nerabeek aurrera segitzeko modua dute orain. "Lehen 12-13 urterekin utzi egiten zuten. Jarraipena ematea pentsatu genuen, eta lortu dugu".

Umetan dantzari zirenak orain haurren erakusle era badira, eta "zikloa" itxi dute. "Orain bermatuta daukagu beti gure kezka izan dena: taldeak irautea. Harrobia jorratzen ari gara, eta asko zaintzen dugu transmisio hori. Ez dugu amesten hamarreko dantzariak edukitzearekin; guretzat hobea da dantzaz gozatzea eta taldetxoa giro onean eta gustura ibiltzea", dio Intsaustik. Zailtasun ugari igaro arren, "garai oso onean" dago gaur egun Amets Bide.

Eskualde mailako lanketa

Sasoiaren eta giro onaren seinale, dantza suspertzeko asmoa Ordiziatik kanpora hedatzen ari da. Goierrin Erromeria Bira sortzeko ideia darabilte, beste herrietako taldeekin batera. "Dantza ikastaroetan ohiko fandango eta arin-arinak ikasita non dantzatu ez daukala esaten digu jendeak. Erromeria gutxi daude Goierrin". Hileko azkeneko igande arratsaldean erromeriak antolatzea da asmoa, herri jakin batzuetan. Ikasturte osoan, irailetik ekainera izango lirateke. Irailean, Oianguko erromeria berreskuratu nahi dute ordiziarrek, eta ekainean San Pedro bezperako jaiarekin bukatuko litzateke.

"Goierriko taldeak ere aktibatuko gaituela uste dugu, gure artean harremana estutu, eta hortik zer lanketa sor litekeen ikusteko", azaldu du Intsaustik. Dantzari Txiki egunetatik harago joan nahi dute, dantzaren inguruan taldeen "hausnarketak" partekatu. "Ikusten dugu Ibarra, Tolosa, Villabona edo Donostia aldean beste urrats batzuk egiten ari direla dantza alorrean, eta guk ere ea zer egin dezakegun. Hango irakasleak etortzen dira hona; harremana badugu. Denen artean indarra egin eta aurrera jo nahi dugu, taldeak ez desagertzeko".

Dantzari gizartean balioa ematea ere lortu nahi dute, kultur tradizioaren ezinbesteko osagai den aldetik. Erronka ugari ditu Amets Bidek. Lehena, 50. urteurreneko ospakizunak. Dantzari ohi asko ari da entseguetan parte hartzen, eta igandean 110 bat lagun elkartuko dira, Ordiziako eta gonbidatutako beste herrietako dantzari txikiekin batera.

Saezek dioenez, "bigarren aukera" eman diete orain dantza egiteko. "Nik 14 urterekin utzi nuen. Berrogei urteren ondoren, berriz animatu gara. Nirekin ibilitako 21 lagun elkartu gara. Batzuk Donostiatik edo Tolosatik etortzen dira entseguetara. Erabat murgilduta eta pozik gabiltza".

Txikitako oroimena berritzeaz gain, alabarekin talde berean dantza egiten du Saezek. "Niretzat, pozgarria da hori, izugarri baloratzen dut". Dantzan, ametsak egia bihur baitaitezke Ordizian.

Zein da zure perfil ona?", galdetu dit argazkilariak. Gorroto dut galdera hori, baina ezin erantzun gabe gelditu. "Batere ez" ezin erantzun, neure burua hori baino gehixeago maite dut. "Biak" erantzuten badiot, kaskarin handiuste bat naizela pentsatuko du agian... Dedio, galdera normalagorik ez al zaik bururatu? "Zer egin zuen atzo Realak?", adibidez; nik "ideiarik ez" erantzungo nioke, eta eroso jarraituko genuke argazkiak egiten.

Nire perfil edo alde ona zein den pentsatzen dudan bitartean, argazkilariak bere lanean jarraitzen du, klik eta klik. Ea, eskuineko begia hobeto pintatzen dut beti, klik, baina bihotzak ezkerrean egiten dit taupa. Klik. Ezkerreko masailean bi peka ditut, bat ez zait gehiegi gustatzen, baina besteari urteen poderioz sinpatia pixka bat hartu diot; klik, "kaka, begiak itxita atera naiz". Ezin aukeratu, aizu! Bi aldeak maite ditut normalean, eta bi aldeekin haserretzen naiz zenbaitetan.

"Zuk atera bi aldeetatik eta gero aukeratuko dugu politena", erantzun diot azkenean; barre egin du, barre gozoa eta garbia. Asko gustatzen zait barre errazeko jendea, komediante onenen pare sentiarazten naute uneoro.

Argazkilariak bere lanean jarraitu du, eta ni ezerezera begira jarri naiz argazkirako, horizontera begira egongo banintz bezala; halaxe egiten dute metro laurogeiko modeloek, interesante aurpegiarekin atera nahi dutenean. Ezerezera begira jarri orduko nire barruko unibertsoan murgildu naiz, eta goizean irakurritako albiste bat etorri zait burura; 32 urteko neska bat auto istripuz hil da Ameriketako Estatu Batuetan. Gidatzen zuen bitartean, selfie bat egin —bere buruari argazkia atera— eta Facebooken jartzen zuen bitartean izan du istripua. Irratia entzuten ari dela, gustuko abestia jarri dute, eta, bere buruari argazkia egin ondoren, "Happy abestiak pozik jartzen nau" esaldia idatziz publikatu du erretratua. Minutu bat beranduago, poliziak istripuaren berri izan du.

Irudiaren eta teknologiaren garaian bizi gara, eta horrek berak kendu dio bizitza. Hain garrantzitsua al da uneoro zer egiten, pentsatzen, jaten, edaten, janzten edo eranzten ari zaren adieraztea? Ezin al dugu ezer gorde gero lagun arteko intimitatean kontatzeko? Akabo dena, neska; akabo argazkiak, barreak, lagunak, familia, akabo Happy kantua. Ez dut haren jarrera ulertzen, baina pena ematen dit gertatu zaionak; azken finean, egungo moda sukarraren biktima bat besterik ez da. Klik batekin itzali zaio dena.

Konturatzerako, nire pareko argazkilariak bere lana amaitu du. Hiru aukeratu ditut: bat, ezkerreko aldetik ateratakoa, bi pekatxoekin; bestea, eskuinekoa, begia oso ondo margotu dut gaurkoan; eta azkena, aurrez aurre egindakoa, gertuko plano bat, barrez nago, masailak nahi baino gorriago ikusten zaizkit, baina berdin du, ni naiz hori.

Amets Bidek antolatutako Ordiziako III. Dantzari Eguna berezia izango da, igandean. Mende erdiaren lehenengo ospakizuna izango da, eta garai batean dantzan ibilitako 110 lagun batuko zaizkie dantzari txikiei. 11:00etan elkartu, eta herrigunean desfile...

Apirilaren amaieran astebete igaro dute Saharako errefuxiatuen kanpalekuetan Tolosaldeko hainbat udal ordezkarik. Tartean, hango bi herrirekin senidetu diren Orexa eta Amasa-Villabonako hautetsiak. Hango egoera hobeto ezagutzeko joan dira Tindufera, e...