GIPUZKOAKO HITZA

Langileen eskubideen alde kalera irteteko eguna izaten da Maiatzaren Lehena, Langileen Nazioarteko Eguna, eta atzokoa ere hala izan zen. Azken urteetako krisi ekonomikoaren ondorioz, gainera, motiboak pilatuz doaz, eta haiek motibatuta mobilizatu ziren atzo ehunka gipuzkoar eskualdeka: Zarautzen, Donostian, Eibarren, Irunen, Hernanin, Tolosan, Ordizian… Sindikatuetako eta alderdi politikoetako kideek murrizketei eta eskubide urraketei aurre egin eta eredu ekonomiko propioa sortu...

Langileen eskubideen alde kalera irteteko eguna izaten da Maiatzaren Lehena, Langileen Nazioarteko Eguna, eta atzokoa ere hala izan zen. Azken urteetako krisi ekonomikoaren ondorioz, gainera, motiboak pilatuz doaz, eta haiek motibatuta mobilizatu zire...

Aulki hutsak heriotzari eta doluari buruzko euskarazko dokumentala da. Aulkia hutsik utzi duenaren ikuspuntua baino gehiago, haren senideen zein lagunen sentipenak jaso ditu Iñaki Peña zinemagile eta medikuak (Burgos, Espainia, 1971). Barne medikuntza da Peñaren espezialitatea, eta zainketa aringarrien arloa landu du bereziki. Dokumentala Euskal Herriko hirietan zein herrietan aurkezten ari da, baina bazter guztien artean berak "loturarik estuena" Debagoienarekin duela dio: Peñak hamar urtez lan egin du Arrasateko Ospitalean, eta orain Zumarragako Ospitalean dabil, etxeko ospitaleratzeen sailean.

Nola sortu zen dokumentala egiteko ideia?

Orain zazpi urte, gure aita hil zen. 64 urte zituen, eta ni dokumentalean zuzenean hitz egiten agertzen ez banaiz ere, gure aitarena hor dago beti. Hor daude Donostiako etxea, txokoa, haren izena, Lesakako hilobia... Lan hau egin dudanerako neure dolua borobildua nuela esango nuke, nahiko itxita. Baina gure amak bi aldiz ikusi du, eta balio izan diola esan dit; batik bat, aita ez dela itzuliko jabetzeko.

Filma doluari buruzko testigantza bilduma al da?

Bai, doluari buruzko istorio bilduma txiki bat da. Aldi berean, heldulekuak eta zertzelada teoriko batzuk ere ematen ditugu. Aditu batzuk agertzen dira, Euskal Herrikoak denak. Batzuek profesional moduan eta beste batzuek sendatzaile nahiz zauritu moduan hitz egiten dute. Guk, sendatzaileok, doluaren gaiari buruzko teoria transmititzeaz gain, barren-barrenetik ateratzen zaiguna ere adieraz dezakegu. Heriotzak guztioi eragiten digu, guztioi joan zaigu norbait edo joango zaigu. Zaurituen testigantza ugari dago. Gehienek, gainera, baiezkoa eman zidaten lehenengoan.

Heriotzaren aurrean helduleku gutxi dagoela esango al zenuke?

Bai. Ez da gai horiei buruz hitz egiten, eta, hitz egiten ez denez, ez dira existitzen. Baina hor daude. Guk dokumentalean helduleku batzuk eman nahi izan ditugu.

Familia batean eta lagunarte batean aulki bat husten da. Gero zer?

Prozesu bat hasten da. Prozesu hori beti da mingarria, laburragoa izan edo ez. Horrez gain, dolua beti da ezberdina, beti baita norberarena, eta faktore askok baldintzatzen dute. Niretzat oso garrantzitsua da heriotza zerk eragin duen: gaixotasun luze batek, istripu batek, suizidio batek... Adinak ere zeresan handia dauka, hil dena pertsona gaztea edo umea izan den, geratu dena nerabea edo heldua den... Guk dokumentalean bi esperientzia oso gogor hain gogorrak izan ez diren beste bi bizipenekin kontatzeko ariketa egin dugu. Edonola ere, maite duzun norbait galtzea beti da gogorra.

Zein helburu ditu filmak ikusleei dagokienez?

Dolua eta heriotza ikusgarri eta entzungarri egin nahi ditugu. Finean, gaiari buruz hitz egiteko gonbita da. Dolua geratzen garenona da, eta bizitzari dago lotuta, heriotzari baino gehiago. Film hau joan direnen omenaldia da, baina geratu garenontzat da.

Baina dolua ez da bakarrik heriotzaren aurrean egiten, ezta?

Ez, dolua edozein galerari lotuta dago, hala bikotekidearen galerari nola zango baten galerari.

Zein da zainketa aringarrietako mediku baten jardunaren ardatza?

Hiltzear daudenei heriotza ona eskaintzen saiatzen gara. Enpatia sortzen bada, lana ongi egin dugun seinale da. Gure jardunean ez dago eutanasiarik, baina lagungarri diren beste bide batzuk badaude, lasaigarria ematea, adibidez. Pazienteak berak ezin badu hitz egin, familiaren baimena ezinbestekoa da. Pazienteak hitz egin ahal badu, eta lasaigarria emateko baimena ematen badizu, hori guretzat Everestera igo eta parapentean botatzea bezala da, bion arteko elkar ulertu itzelaren emaitza baita.

Egun errukiak ez dauka agian ospe handirik, baina zuk beharrezkotzat jotzen al duzu?

Oinarrizkoa da. Gure lanean ezinbestekoa da entzutea. Batzuetan medikuarena egin behar dugu, bestetan apaizarena, baina beti izan behar dugu entzule. Agian, paziente batek inori bizitza osoan kontatu ez diona zuri kontatzen dizu joan aurretik, eta hor egon behar duzu entzuteko.

Gaia lantzen duen euskarazko lehenengo dokumentala da.

Doluari buruz film asko egiten ari dira azken urteetan: La stanza del filio [Nanni Moretti, Italia, 2001], My Life Without Me [Isabel Coixet, Kanada-Espainia, 2003], Les invasions barbares [Denis Arcand, Kanada, 2003], Mar adentro [Alejandro Amenabar, Espainia, 2004]... Dokumentalak ere agertu dira. Alma-k [Jose Javier Perez, 2012] Mikel Trueba bizkaitarraren bizitza kontatzen du; alboko esklerosi amiotrofikoa zuen, eta orain gutxi hil da. Cuidadores dokumentala ere itzela da, Oscar Tejedor legazpiarrarena. Biak, hala ere, gaztelaniaz egin dituzte. Katalanez dago, berriz, alzheimerrari buruzko Bicicleta, cullera, poma, Eduard Boschena [2010]. Horrek zer pentsatua eman zidan, eta gaiari buruz euskarazko dokumentala egiteko gogoa sortu zitzaidan.

Orain dokumentala aurkezten ari zara, eta ikusleen erreakzioen lekuko zara bertatik bertara. Zer jasotzen ari zara?

Dokumentala eman ondoren solasaldia egiten dugu, eta ikusleei hitz egiteko gogoa sortzen diela konturatu gara. Lagun batek esan zidan filmean hitzekin, isiltasunekin, musikarekin eta paisaiekin ederki islatu ditugula sentimenduak zein bizipenak. Orain artean, Gasteizko eta Bergarako emanaldiak izan dira parte hartzaileenak. Foro espezializatuetan ere egon gara. Guztien artean, dena dela, Oñatiko aurkezpena izan da bereziena. Niretzat herri kutuna da Oñati, hango paziente ugari izan dudalako. Emanaldi hunkigarriena izan da. Euskal Herrian ez gaude ohituta emozioak azaleratzen, baina Oñatin ederki erakutsi zituzten. Eskerrak estreinaldia ez genuela han egin, bestela marra pasatu izanaren sentipena izango genuen, eta filmaren diskurtsoa buruarekin idatzita dago, bihotzetik asko duen arren.

Dokumentalaren mezua positiboa dela esango zenuke?

Geratu garenontzat den heinean, mezua positiboa da. Doluaren nahiz heriotzaren erraietara jo gabe, lan dotorea da. Protagonista batek dioen bezala, "zein inportantea den dotoreziaz bizitzea dotoreziaz hiltzeko".

Zein izan da Aulki hutsak dokumentala egiteko prozesua?

2012ko Gabonetan bonbilla piztu, eta iazko Gabonak baino lehen Elgetan aurkeztu genuen. Gidoia idazten hiru hilabete eman nituen. Aldez aurretik buruan neukana entzun nituen testigantzekin aberastu zen. Iazko maiatzean hasi ginen filmaketarekin. Lehenengo Iruñean eta gero Bilbon ere aritu ginen. Bilbo nire hiria da, eta Zazpikaleetan grabatu genuen, etxetik gertu. Bilbo klasikoa aintzat hartu nahi genuen, ez hainbeste Guggenheim museoaren Bilbo berritu hori. Dena dela, dokumentala nahiko gipuzkoarra atera zaigu, testigantza gehienak Debagoienean jasota daudelako eta Eskoriatzako Arteman ekoizpen etxea produkzio lanak egitera animatu zelako. Urrian, grabaketa amaitu, eta muntaketari ekin genion. Iban Toledo errealizadore ordiziarra ondoan izan dut hasieratik amaierara arte, eta harekin zinemagintza barru-barrutik ikusi dut.

Zinemagile egin zara?

Muntaketa lana zoragarria izan da. Film bat nola egiten den ikusi eta ikasi dut. Ikusle zein zale izatetik egile izateko pauso hori liluragarria izan da. Irudiak moztu, soinua gehitu eta doitu... Toledo lankideari hura magia egitea zela esaten nion.

Nola bihurtzen da mediku bat zinemagile?

Beti gustatu zait idaztea eta irakurtzea. Dokumentalaren gidoiarekin oso pozik geratu naiz; puzzle handi bat osatzea bezala izan da. Orain, urtetan ereindako ortuak, nahikoa euri eta eguzki izpi jaso ondoren, fruitua eman du.

Musikak ere badu bere lekua.

Bai. Aukeratu dugun musika guztia euskal musikariena da. Denak Ez dok Amairuren ondorengoak. Ruper Ordorika, Gari, Anari, Gorka Urbizu eta Pettiren abestiak jarri ditugu.

Lau atal ditu dokumentalak; zeintzuk?

Mina, haserrea, data bereziak eta itxaropena. Amaieran epilogo bat dago Pettiren abesti batekin, eta epilogoan ez daude bakarrik kredituak.

2013 amaieran, Gipuzkoan 176.748 ziren modu bateko edo besteko pentsioa kobratzen zutenak, 2012an baino 3.000 gehiago. Urtetik urtera gora egiten ari da kopuru hori. Beheranzko joerari eutsi dio, ordea, zerga ordaintzaileenak; 291.000 inguru daude.

Erdigunea izan da herriko tailer eta enpresa askoren bilgune. Kaleak, berriz, langileen topaleku, arratsaldeko lanorduak bete ondoren: "Nire tailerrean hau egiten da, nire tailerrean beste hura…". Eurena izan ez arren, eurena balitz bezala sentitu dute enpresa. Orain dela dozenaka urte girotutako Elgoibarrez ari da Ignacio Mugerza. Aurten, hain justu, ehun urte bete dira industria hori herrian ezarri zenetik, eta, horren aitzakian, hasierako garaiak gogoan izan dituzte hainbat langile eta langile ohik. Mugerzak 50 bat urte eman ditu Estarta y Ecenarro enpresan, makina-erremintaren arloan lanean. Sektore horretan herrian izandako enpresa aipagarrienetako bat izan da, Elgoibarren lehen zutarriak jarri zituenetako bat.

Baserri giroa eta industria uztartzen zituen Elgoibarrek garai hartan; baserritarrek etxeko lanak tailerrekoekin bateratzen zituzten. 15 urte zituela hasi zen lanean Jesus Bilbao, gerora Maher Holding eta Goratuko zuzendaritzetan aritutakoa. Gogoan du nola esan zioten behin lankide bati: "Lan gogorra da hau, e". Eta hark erantzun: "Bai zera, hau baserrikoaren aldean ez da ezer!". Sektoreak aurrera egiteko "esfortzua eta lana" funtsezko elementutzat jo ditu Bilbaok, hain zuzen. Baita ekimena ere, Vicente Sasiain Etxe-Tar lantegiko zuzendari tekniko ohiaren hitzetan. Lasarte-Oriatik Elgoibarrera lekualdatu zenean, hala esan zioten: "Hemen lana izango duzu, enpresa asko daude…". Zetorren herritik etorrita —Michelinek 3.000 bat langile zituen orduan, eta beste hainbat enpresa zeuden—, ez zitzaion iruditu hasiera batean aldea halakoa izango zenik. "Baina ezberdintasun bat dago: Lasarten ez zegoen tailerren jaberik, eta Elgoibarren %100 ziren herrikoak. Han lana eman eta egiten zen, ez zen lana sortzean pentsatzen".

Aldaketa teknologikoak

Elgoibarko makina-erremintaren ekoizpenaren ezaugarrien artean, aldaketa teknologikoek izandako eragina aipatu du Carmelo Urdangarin ekonomialariak, baita makina-erremintarena unean uneko egoerari lotutako alorra izatea ere: "Produktu oso ziklikoa da; ondo joan daiteke orain, gero gaizki…". Gainera, Urdangarinek uste du armagintzak eskualdean zuen tokiak balio izan zuela makina-erremintaren garapenerako.

Horiez gain, langileria "oso kualifikatua" ere zerrendatu du ezaugarri gisa. Tailer eta lantegietakoek jasotako formazioa pieza garrantzitsua izan da sektorearen ibilbidean, bai eskola profesionalean jasotakoa, baita behin lanean hasita ikasitakoa ere. "Irakasleek zuzeneko ezagutza transmititzen ziguten, irakasleak enpresetako teknikoak ere bazirelako", gaineratu du Mugerzak. Behin enpresan hasitakoan, aprendiz bezala sartzen ziren, eta aldamenean norbait izaten zuten etengabe haiekin. Halako figura bat edukitzea oso baliagarria zitzaiela oroitu dute, eta gaur egunean ere beharrezkoa litzatekeela.

Formazio horretaz "inbidia" sentitzen du Joan Puigjanerrek, Bartzelonan sortutako Puigjaner enpresako ordezkariak. Elgoibarko enpresetako ordezkariekin batera, euren lantegiaren historiaren berri ematera gonbidatu dute, ibilbide luzea baitakar gainean: 1885. urtetik ari dira lanean, familia enpresa da, eta Joan Puigjanerrena laugarren belaunaldia da. Espezializazioan, esportazioan, langileen kualifikazioan eta ikerketa eta garapenean oinarritu dute euren jarduna.

Sasiainek dioenez, tailerrean hasten zirenetik konfiantza handia jarri ohi zuten nagusiek eurengan. "Helburua bezeroen satisfazioa zen, eta askotan prezisioa ez zen satisfazio hori". Lanak ondo egiteko ahaleginetan, bada Estarta y Ecenarron egin ezin zuten zerbait, Mugerzak azaldu duenez: "Ez ziguten uzten pilotan aritzen. Piezak ekoizteko planoak egin behar genituen, eta jolastuz gero eskua puztu eta dardara batean jartzen zen".

Emakumeen jarduna

Emakume gutxi izan dira makina-erremintaren alorrean; haien egitekoa, ordea, ezinbestekoa izaten zen kasu askotan. "Saltzera ateratzen ginen azoketara, ez genekien ingelesik, eta gurekin etortzen zen idazkariari esker ulertzen genuen elkar bezeroak eta biok. Neska gutxi ziren, baina oso garrantzitsua izaten zen egiten zutena", gogoratu du Bilbaok. Sektorean lanean aritu den emakumeetako bat da Garbiñe Uriguen. 14 urterekin hasi zen jardunean, "justu-justu biderkatzen eta zatitzen" zekiela. Sail ezberdinetatik igaro zen urteak aurrera joan ahala, eta lana ez ezik, bazen beste zerbait beti ezberdina zena: gizonekiko soldata. "Lana gizonek bezala egin bai, baina kobratzea beste kontu bat zen".

Hainbat mailatako langileen artean ere baziren desberdintasunak, ez soldatan bakarrik, baita ordutegietan ere. Langile eta enplegatu bereizi ditu Mugerzak. Azken horiek "pribilejio" batzuk zituzten; beranduago sartzen ziren lanera, eta gainerakoen ordu berean ateratzen ziren, adibidez. "Langileentzat erronka zen enplegatu izatera heltzea".

Lantegiek herriarekiko eta zehazki herritarrekiko zuten lotura ekarri dute gogora. Kasu batzuetan, alargun geratzen ziren emakumeak ere hartzen zituzten familia aurrera ateratzen laguntzeko, senarrak lan egiten zuen enpresan lana emanez. Enpresako langileen artean ere, egiten zituzten batzuek besteenganako ahaleginak. Mugerzak azaldu duenez, Elkar Laguntzeko Elkartea zuten, eta, horren bitartez, dirua jartzen joaten ziren, istripu edo gaixotasunagatik baja hartzen zuten lankideentzat.

Saltzeko, azokara

Ekoitzi ondoren, saldu beharra zegoen, eta, hasieran, bide bat besterik ez zuten horretarako: azoketara joatea. Saltzaileez gain, funtsezko ikusten du Bilbaok kanpora irteten ziren mekanikoen lana, produktua ezagutzera eman eta bezeroak erakartzeko: "Fidelizaziorako oso garrantzitsuak ziren; haien bitartez ikusten zen enpresaren lana nolakoa zen". Itsasoaren beste aldean ere aritzen ziren mekanikoak konponketetan. Honela oroitu du Urdangarinek Sao Paulon gertatutakoa: "Etxe batean euskaraz kantari ari zirela entzun nuen. Nongoak ziren galdetuta, Soraluzekoak zirela esan zidaten. Salmenta ondoreneko mekaniko aritzeko joanak ziren".

Saltzerakoan irudiak orain ere baduen balioaz hitz egin du Puigjanerrek: "Tamalez, Alemaniarekin konparatzen gaituzte, baina irudiak asko du esateko. Ona da zure bezeroek zure lantegia ezagutzea, zure langileak… Horrela lor daiteke ez edukitzea bezeroak, lagunak baizik".

Ehun urteko historia gogoratzen jarraituko dute abendura bitarte elgoibartarrek. Herenegundik, esaterako, makina-erremintari buruzko erakusketa batek hartu ditu herriko hainbat txoko; urte osoan ikusi ahal izango dira osagarrietako batzuk.

Adegi patronalak asteartean kaleratu zuen 2013ko lan istripuen txostena, eta, bertan jakinarazi duenez, azken hamar urteotan erdira jaitsi dira lan arloko ezbeharrak Gipuzkoan. Patronalaren arabera, beherakada "sektore guztietan" izan da, eta larritas...

Bidelagunen eta bidelarien arteko harremana da. Euskaraz ondo moldatzen direnak (bidelagunak) euskaraz gutxixeago dakitenekin, ikasten ari direnekin edota praktikatzeko gogoa dutenekin (bidelariak) jartzen dira harremanetan, Internetez, Mintzanet.net ...

1937ko apirilean Intxortako frontean izandako gertaerak berregin zituzten bigarren urtez, joan den igandean, Elgetan. Milizianoen eta gudarien larruan sartutako 120 bat herritarrek parte hartu dute ikuskizunean, baita ehunka ikusle eta hainbat ordezka...

Eli Nosellasek 17 urte zituen Guardia Zibilak Tolosan atxilotu zuenean. 1975. urteko urria zen, eta zortzi egun eta zortzi gau eman zituen kuartelean. Kolpeak eta irainak jaso zituen. Mendira eraman eta buruan tiro egingo ziotela ere mehatxatu zuten. Garai hartan, Jesus Muñecas zen Tolosako Guardia Zibileko kuarteleko burua. Frankismoko krimenen aurkako kereila aurkeztu eta Maria Servini epaile argentinarrak abiatutako auzian beste aurrerapauso bat emateko balioko du Nosellasen testigantzak.

Auzitegi Nazionalak Jesus Muñecas polizia ohia ez estraditatzea erabaki du. Nola hartu duzue erabakia?

Ez genuen gauza handirik espero. Aurreko astean jaso genuen ebazpena, eta guk dakigula, Maria Serviniren eskura ez da oraindik jakinarazpen ofiziala iritsi. Gure abokatuen esku geratuko da auzia. Hala ere, honekin aurrera jarraitu behar dugu; hasiera besterik ez da, eta ezin dugu etsi.

Harremanetan al zaudete Muñecasen eskutik pasatako herritarrak?

Hemen Euskal Herrian Goldatu elkartearen eskutik ari gara antolatzen pixkanaka. Tolosaldean asko dira Muñecasen garaian torturatutakoak. Helburua, orain, elkarrekin harremanak berreskuratu eta bilketa lana egitea da. Hala, kereila jarri ahal izango dugu, eta egin zigutena argitara atera.

Zergatik erabaki duzue orain gertatutakoa jakinaraztea?

Nire inguruko jende oso gutxik zekien zer gertatu zen, senitartekoek eta lagun gutxi batzuek. Guk duela 37 urte bizi izan genuena bigarren planoan geratu da, neurri handi batean, hurrengo urteetan salatzeko egoera bertsuak bizi izan ditugulako. Eta kalean segitu behar genuelako protestan. Gure herrian torturatu egiten da oraindik, eta gazte asko dauzkagu espetxean. Horregatik, hain justu, historia berriz ere errepika ez dadin beharrezkoa da gertatutakoa nola izan zen gogoratzea. Kontzientzia hori dugulako eman dugu aurrerapausoa.

Tolosan, kuarteleko buru zela, zer eragin zuen Muñecasek?

Kasu asko izan ziren hemen; jende asko pasatu zen haren atzaparretatik. Hemen astakeria izugarriak egin zituen. Muñecasen eskutik beste asko etorri ziren, eta guk haietako asko izenordez ezagutzen genituen: El Gitano, El Fofo, El Pelirrojo... Denetan okerrena da horietako askok denbora luzean hemen inguruan jarraitu zutela.

Gertatu zena gogoratzeak memoria ariketa egitea eskatzen du...

Bai. Eta kontuan hartu behar da klandestinitate garaiak genituela. Nire kasuan, zortzi egun haietan pasatu zena laino batean bezala gogoratzen dut. Anestesia batetik esnatzea bezala da. Gauza batzuekin ez zara akordatzen, akordatu nahi ez dituzulako. Baina zeure buruari gogor egin eta memoria ariketa hori egitea merezi duela pentsatu, eta aurrera egiten duzu.

Estatu mailan ere ari da lanketa hau egiten, ezta?

Prentsan oihartzun handia izan du kontu honek. Harrituta geratu naiz Euskal Herritik kanpora izan dudan tratuarekin. Nik uste baliagarria izaten ari dela kontraesan batzuk agerian geratu eta gure herriarekiko beste ikuspegi bat izateko.

Zein itxaropen duzue?

Espainiako Justizian batere ez. Zaila da, baina gure kontzientziak eta herri honetan gaur egun dugun egoerak aurrera egiteko eskatzen digu. Oraindik ere Espainiako Estatuak gertatutakoa tapatu eta ezkutatu egiten du. Kasu bakanak direla esango digute, preskribatuta daudela... Baina itxaropenik ez dugu galdu behar.

Jesus Muñecas ez dute Argentinara estraditatuko. Hala ere, ezertarako balio izan al dizue Auzitegi Nazionalean deklaratzen ikusteak?

Ez da kontsolamendu handia guretzat, baina behintzat guk ondo gogoan geneukan aurpegi hori argitara atera da, eta jendeak ikusi ahal izan du nor den Jesus Muñecas. Gainera, neurri batzuk ere hartu dituzte haren kontra. Pasaportea kendu diote, eta ezin da Espainiako Estatutik atera. Ez da asko, baina bada zer edo zer. Gauza txikiak dira, eta honi esker jendeak gertatu zena ezagutzeko aukera badu, irabazten ari garen seinale da. Hasiera da. Badakigu hauek babestuta daudela, baina torturatu gintuztenen aurka egiteko arma bakarra dugu: egia. Eta hori baliatu behar dugu krimen hauen aurka egiteko.

• 2016ko hiriburutza barneko jaialdi bateko musikariak. 2016ko maiatzean 23.000 musikari batuko dira Donostiako Anoeta estadioan. Kultur hiriburutzako egitarauan, Europa mailako musika jaialdia antolatu du Donostia 2016k Europako Musika Eskolekin elkarlanean.