Asier Perez-Karkamo
Jaietako egun nagusian, 1976ko irailaren 8an, Guardia Zibilak Josu Zabala Erasun gazte irundarra hil zuen, tiroz, Hondarribian. Arratsaldeko alardearen ondoren, Eduardo Moreno Pertur ETAko kidearen desagerpena salatzeko manifestazi...
Maite Alustiza
Herri galdeketa prestatzen zebiltzan Etxarri Aranatzen (Nafarroa), 2014ko apirilean botoa emateko. Etxez etxe ari ziren, galdeketa babesteko argazkirako atxikimendu bila. "Manifetan ibilitako bat kontramanifetan egondako batengana joan zen. Tinbrea jo zion, eta berarekin hitz egin nahi zuela esan. Kafe bat atera, eta ordubetez hitz egiten aritu ziren. Pertsona horrek esan zion ez zela argazkian jarriko, baina eskertzen ziola pila bat joan izana, eta egiten ari zirena kontatzea. Etxera joan zenak, bueltakoan, hala esan zien bilerako kideei: 'Ez dakit zer emango duen, baina, kafe momentu hauengatik bakarrik, merezi du egiten ari garena'". Manu Gomezek egin du kontakizuna, galdeketa bultzatu zuen A3 plataformako kideak. Emaitzatik haratago, prozesuak "bizipen handiak" utzi dizkie "herriaren historia txikirako".
Etxarrin galdetu zuten, eta gauza bera egingo dute ekainaren 5ean Gipuzkoako hainbat herritan: Azpeitian, Goierrin eta Debagoienean. Herri horietako ordezkariek orain artekoak kontatu dituzte Koldo Mitxelenan, Donostiako Gure Esku Dago-k antolatuta. Leire Ferro kazetaria aritu da moderatzaile.
Gure Esku Dago-ren sorrerara egin du atzera Angel Oiarbidek, 2013ko ekainera. Dioenez, bi uste zeuden aldi hartan: batetik, herritarrak sinistuta zeuden sentsibilitate ezberdinekoek ezin zutela bat etorri, eta, bestetik, jendeak ez zekien ze gaitasun edukiko luketen elkarrekin pausoak ematen hasiz gero. Urtebetera jarri zuten lehen erronka: giza katea. "50.000 lagun behar zirela esan genuen, orain hiru urteko termometroak ematen zuen tenperatura hori zelako. Jendeak esaten zuen ez ginela iritsiko. Harrokeriarik gabe baina harrotasunez jarrera bat barneratu genuen". Herritarrak ezinbesteko izan zirela nabarmendu du Oiarbidek, eta hala direla orain ere: "Borondate bat baldin badago, azaleratu egin behar dugu; gu gara gure etorkizunaren arduradun".
Urtebete horretan bi ikasgai atera zituzten: "Gai gara pausoak emateko, eta guk uste baino gaitasun handiagoa genuen". Bigarren urtean norabide horretan segitu zuten, oihalak tresnatzat hartuta. "Hautetsontziak eraiki genituen, fisikoki, ez dekoraziorako, baizik eta erabiltzen hasteko". Orain arte "begirale" modura egon arren, iritsi da hautetsontziak erabiltzeko garaia. "Gai hau atzo diskusio kontu bat zen, jendea urrundu egiten zuen, eta aitzindari da gai izatea herritarren artean elkarrizketa sustatzeko, entzuteko, hau irrazionaltasunetik arrazionaltasunera eramateko". Ikasten ari direla dio Oiarbidek, baina aldi berean irudikatzen. "Ekainaren 5ean ez da ezer bukatzen, hasi egiten da. 2014ko uhina iritsi da, eta horko uhinek hurrengo olatua elikatu egin behar dute".
2013an Gure Esku Dago aurkeztu ondoren hasi ziren Debagoienean herri mailako lantaldeetan. Lierni Olmedo Erain mugimenduko kideak azaldu duenez, iazko udazkenean aurrera egin nahian zebiltzan, baina "galduta" zeuden. "Angelekin [Oiarbiderekin] elkartu ginen, eta begiak ireki zizkigun. Esan zigun: 'Debagoienak ez badu olatu honetan parte hartzen, noiz beste batzuek, zuek baino zailago dutenak?'".
Ordura arte ez zuten eskualde gisa lan egin, herriz herri baizik. Gure Esku Dago-ren horizontaltasunari eutsi nahi zioten, eta, horregatik, herritarrengana jo zuten lehenik. Prozesua urtarrilean hasi zuten, herri bakoitzean bere dinamikarekin. Oñatin, adibidez, kafe hartze tertuliak egin zituzten. Gehienbat, hiru galderaren bueltan aritu ziren: herri galdeketa zertarako, epeak eta galdera. "Oso inportantea izan zen fase hori; herri guztietan erabaki zen aurrera egitea". Otsail bukaeran Erain aurkeztu zuten, 150 bat debagoiendar ezagunen babesarekin, eta sinadurak biltzen hasi. "6.000 sinadura genuen muga, eta 9.100 baino gehiago batu ziren. Berme handi bat izan zen aurrera jarraitzeko".
Debagoienean bezala, Azpeitian ere galdeketa ekainaren 12an ziren egitekoak, baina Espainiako Gorteetarako hauteskundeak direla eta, aurreratu egin behar izan dute. Horrek "estualdi batzuk" ekarri dizkiela dio Laxaro Azkune Hitzartuko kideak; hala ere, "estu bada ere", iritsiko dira. Iazko urri bukaeran elkartu ziren lehenengoz 30 bat lagun. Galdeketa bailara mailan egitea ere planteatu zuten, baina, egoera ikusita, herrian zentratzea hobetsi zuten: "Ikusi genuen Azkoitian ez zegoela berotasun handirik, ezta Zestoan ere; Errezilen eta Beizaman beste lan batzuetan zebiltzan". Hamabost kideko taldea hasi zen lanketan, "talde plural bat", eta, galdera zehaztu ondoren, herritarrei aurkeztu zieten. "Proposamena babestuko zuten 60 lagun elkartzea zen lehen asmoa, eta 150etik gora etorri ziren. Gure planak puskatu zituzten, baina modu onean". Sinadura bilketan 1.500 jarri zuten muga, eta 2.000 bat atxikimendu bildu zituzten.
Aste santuak pasatuta, prestalanean hasi ziren, planteamendu garbi batekin: hainbat sektoretara joan, bildu, eta zertarako prest zeuden galdetu. "Musika taldeak berehala hasi ziren, elkarrekin bildu gabeko taldeak martxan jarri ziren, eta Erabakifest jaia egin genuen. Berdin futbolekoek, saskibaloikoek, literatura eta bertsolaritzakoek... alor guztiak inplikatu dira". Bihar, lib dup bat grabatzekoak dira, 18:00etan, plazan. Kezkarik handiena: gazte jendearengana heldu ote diren.
2012. urtea "ospatu" egin behar zutela erabaki zuten Etxarri Aranatzen, bi efemeride betetzen zirela eta: 700 urte herria sortu zela, eta 500 urte Nafarroako konkistatik. Herri dinamika bat sortu zuten orduan, eta urte hori "eromena" izan zela gogoan du Manu Gomezek: "35 ekitaldi egin genituen, helburu batekin: ezberdinen arteko topaleku bat egin nahi genuen". Besteak beste, herri antzerki bat egin zuten 140 lagunekin —2.000 biztanleko herria da, eta 1.300 lagunek ikusi zuten—. "Egun horretan, jendeak negar egin zuen, urteetan elkar hitz egin gabekoak elkartu ziren; oso berezia izan zen".
Urte hori bukatuta, herri galdeketa prestatzeari ekin zioten. Udalaren bidez egitea erabaki zuten lehenik, bide ofizialetik. "Tramite ofizial guztiak egin, eta nafar gobernuak gelditu egin zuen, UPNk helegitea jarri zuen". Dena den, aurrera egitea erabaki zuten, eta eurek bultzatuta egin zuten galdera 2014ko apirilaren 13an: Nahi al duzu Euskal Herri independente bateko herritarra izan?. %42,7ko parte hartzearekin, %94 agertu zen alde.
Galdeketa egiteko prozesutik bizipen mordoa atera ditu Gomezek. "Guk garbi dugu galdeketek jendea elkartu egiten duela, eta ez zatitzea. Orain hobeto bizi gara lehen baino, gauza komun gehiago dugu elkarren artean hitz egiteko". Galdeketa eginda, gainera, tortillari buelta eman diotela dio. "Gure herri galdeketak demokrazia monopolio batetik kendu egin zuen. Demokrazia ez da elite baten tresna. Herritarrok gai gara interesatzen zaigun hori galdetzeko".
Katalanak behin baino gehiagotan aipatu dituzte mahai inguruan bildutakoek. Katalanak eta haien jarrera. "Autodeterminazioaren aurretik determinazioa dago", dio Gomezek. Oiarbide bat dator, eta uste du pausoak eman ahala barneratzen dela jarrera: "Guk oraindik ez dakigu zer-nolako gaitasuna daukagun. Katalanen determinazioa hainbestekoa izan da, Espainiako Estatuak barneratua du katalanek erabakita bukatuko dela katalanen auzia". Eskoziako erreferendumaren adibidea jarri du. "Hemen, batzuek esaten zuten: 'Han, Cameron dago; hemen, Rajoy'. Ordezkarien jarrerarengan jartzen zen lupa, baina irakurketa hankamotz geratzen da ez badiogu erreparatzen ordezkatuen jarrerari. Gure jarreraren isla da gure ordezkarien jarrera. Katalanek erakutsi dute ez dela utopia bat. Gaurko ordezkari asko atzokoen berdinak, baina beste jarrera bat dute". Alde horretatik, itxaropentsu dago Gomez: "Garbi daukat lehenago edo beranduago herri hau galdetua izango dela bere osotasunean".
E. Goenaga Lizaso / M. Alustiza
Lau urtean behin alderdi politikoek aurkeztutako zerrenda itxiei botoa eman eta ordezkariak aukeratzea baino gehiago da demokrazia. Ordezkari horiek herritarren bizimodua baldintzatuko duten hamaika erabaki hartzen dituzte, eta herritarrek, gero eta gehiago, erabaki horietan partaide izan nahi dute. Batez ere, udal mailako erabakiak direnean. Parte-hartze prozesuek gero eta pisu handiagoa dute udaletan; aurrekontuak osatzeko, kaleen antolaketarako, azpiegitura berriak eraikitzeko... Baina, askotan, parte-hartze prozesuak ere ez du bermatzen herritarren erabakia errespetatuko denik. Hala, bai herri plataformek bultzatuta, bai udalek antolatuta, gero eta gehiago galdetzen zaie zuzenean herritarrei. Gipuzkoan azken urteetan hainbat adibide izan dira.
Usurbil, aitzindari
Usurbil izan zen Gipuzkoan atez ateko sistema ezarri zuen lehen herria, eta baita bilketaz kontsulta egin zuen lehena ere, atez atekoa martxan jarri eta urtebetera. 2010eko martxoan, Usurbilgo herritarren %55,8k atez ateko sistemaren aldeko botoa eman zuten —usurbildarren %70,23k parte hartu zuten—. Ondorioz, 2009an ezarritako sistemari eustea erabaki zuen udalak.
Udalak sustatuta
Azken bizpahiru urteetan izan dira galdeketak sustatu dituzten hainbat udal. Mutrikun, esaterako, 2014. urte bukaeran galdetu zieten herritarrei bi sistemaren artean zein nahiago zuten: edukiontziena —organikoa eta errefusa txiparen bidez— edo mistoa —organikoa eta errefusa atez ate; gainerakoak, edukiontziekin—. Edukiontzien sistemaren alde egin dute parte hartzaileen %82k. Elgetan bost edukiontziko sistemaren alde egin zuten urte horretan. Azkoitiko Udalak iazko urtarrilean galdetu zuen martxan zegoen sistemaren gainean; abian zegoen sistema mistoa gogoko zuten adierazi behar zuten, eta ezezko erantzunak nagusitu ziren. Deban, iazko martxoaren 26tik 29ra antolatu zuten galdeketa —%86 txartel txipdun edukiontzi sistemaren alde—.
Plataformek sustatuta
Udalek ez ezik, atez atekoaren aurkako plataformek ere antolatu dituzte kontsultak. 2013ko apirilean, Legazpin, Atez Atekoaren Kontrako Herri Plataformak herri galdeketa egin zuen udalak ezartzeko asmoa zuen atez ateko zabor bilketaren aurka. 7.115 pertsona zeuden deituta botoa ematera, eta 3.683 joan ziren. Botoa eman zutenen %97,72 agertu ziren atez atekoaren kontra. Urte horretako ekainean Zizurkilen egin zuen Tolosaldea Txukun plataformak, eta garai bertsuan egin zituzten Anoetan, Iruran, Ordizian eta Villabonan ere. Bergara Garbia plataformak 2013ko azaroan galdetu zuen, eta berdin geroago Garbia plataformak Eskoriatzan.
Atez atekoaren ondoren
2015eko maiatzeko udal hauteskundeen ondoren, atez ateko sistema zuten hainbat herritan galdeketak egitea erabaki zuten udalek; horietako batzuek hauteskunde programan txertatua zuten galdeketa egitea. Azken kontsulta Astigarragako Udalak bultzatutakoa izan da, apirilean. Edukiontzien alde egin zuten %59,6k, eta atez atekoaren alde %40,3k —eredu hori zuten orain arte—. Urte hasieran galdetu zieten Legazpi eta Aretxabaletako herritarrei, eta edukiontzien aukera hobetsi zuten. Beste zenbait ere izan dira: Bergaran, Eskoriatzan, Ordizian... Lezon martxoan egitekoak ziren, baina atzeratu egin dute.
Ereñotzu eta Itziar
Ereñotzuk auzo udal izateko pausoa 2010eko martxoaren 28an egin zuen, bertako herritarrei egindako zuzeneko galdera baten bitartez. Gipuzkoako udal barrutiak arautzen dituen 2/2003 Foru Arauak ezarritako prozedurari jarraituz egin zuten bozketa, eta auzotarren %59k eman zuten botoa —283 lagunek, 483tik—. 270 boto izan ziren auzo udalaren alde, eta hamahiru boto kontra. Gipuzkoako Foru Aldundiak 2010eko urriaren 18an izendatu zuen Ereñotzu auzo udal. Prozedura berari jarraituz, Itziarren 2014ko azaroaren 30ean honako galdera hau egin zieten auzotarrei: "Debako udalbatzak Itziarko auzo udala eratzea onartu du. Ados zaude?". %72ko partaidetza izan zen, eta boto-emaileen %96k babestu zuten auzo udalaren sorrera. 2015eko urtarrilean onartu zuen aldundiak Itziar auzo udal bihurtzeko dekretua.
Igeldo, desanexioa etenda
Estatuaren abokatuak galdeketa geldiarazteko ahalegina egin arren, igeldotarrek Donostiako auzo gisa jarraitzearen edo desanexioaren artean hautatzeko aukera izan zuten, 2013ko azaroaren 30ean, Gipuzkoako Foru Aldundiak antolatutako herri galdeketan. Galdeketa egin aurretik, azaroaren 8an, EAEko Auzitegi Nagusiak bidea eman zion galdeketari, Estatuaren abokatuaren eskaera ontzat hartu gabe. Gipuzkoako Herritarren Partaidetzari buruzko 1/2010 foru arauean oinarrituta antolatu zuen galdeketa foru aldundiak. %72,1eko partaidetzarekin (637 boto), baiezkoak 391 izan ziren (%61,38), eta ezezkoak, 234 (%36,73). 1994an Itxas Aurre elkarteak antolatutako galdeketarekin alderatuta, lau puntu igo zen parte hartzea. Igeldo herri bihurtzeko foru dekretua, ordea, EAEko Auzitegi Nagusiak utzi zuen bertan behera 2014ko otsailean, Donostiako Udalak jarritako helegitea tramiterako onartu zuenean. Behin-behinean hartu zuen erabaki hori, eta oraindik ez dago gaiari buruzko ebazpen irmorik.
Itsaso, 89. herria
Ezkio eta Itsaso aurten banatuko dira, eta Itsaso Gipuzkoako 89. herria izango da, foru aldundiak Ezkio-Itsasok egindako eskaerari bide ematen dionean. Itsasoarren eskariz, desanexio prozesua 2011n abiatu zuten, eta dagoeneko foru aldundiaren oniritzia baino ez da falta. Itsasoarrei ez zitzaien galdera zuzenik egin gaiari buruz, baina sinadura bilketan beharrezko babesa lortu zuen desanexio eskaerak, eta Ezkio-Itsasok bide eman zion eskaera horri.
Legez, galdeketa ez
Zestoan zekorketekin jarraitu edo ez galdetu zien udalak herritarrei. 2012ko ekainaren 3an egin zuten kontsulta, nahiz eta, legez, ez zen galdeketa bat izan. Botoa emateko lekuak atondu zituzten, eta herritarrek egun osoa izan zuten botoa ematera joateko, baina galdeketari legezko orrazkera emateko, herritarrek udalari egindako eskari moduan aurkeztu ziren botoak. Zekorketak antolatzearen alde egin zuten 963 lagunek; aurka, berriz, 542k. Boto eskubidea 3.012 herritarrek zuten, eta %50,5ek bozkatu zuten. Botoen aldea hain handia izateak udalaren erabakia erraztu zuela esan zuen Leire Etxeberria alkateak.
Ezezko borobila
Deikaztelu (Nafarroa) eta Itsaso arteko goi tentsioko lineari buruzko galdeketa egin zuten 2013ko ekainean Nafarroako 36 herritan eta Gipuzkoako hirutan: Gabirian, Mutiloan eta Zerainen. Guztira, 5.156 herritar zeuden galdeketara deituta, eta parte hartzea %63 izan zen. Horien artetik %99 agertu ziren proiektuaren kontra.
Herri antolaketaz galdetu
Udalek herritarrei galdetzea ez da ezohikoa. Gipuzkoan hainbat udalek egin dituzte galdeketak; batez ere, hirigintza gaiekin lotuta. Zizurkilgo Udala, esaterako, plaza berrian zuhaitza jarri ala ez ari zaie galdetzen egunotan herritarrei. Buzoi bat jarri dute, eta 12 urtetik gora herritarrek bertan eman behar dute botoa, maiatzaren 17ra bitartean. Halako gehiago ere izan dira; besteak beste, Tolosan, bi auzotan egin ziren galdeketak, auzoa zeharkatzen zuten errepideetan egin beharreko obrei buruz; Lazkaon, Lazkaomendira eta hilerrira joateko bidea eraikitzeko zortzi proiekturen artean aukeratu zuten herritarrek; Seguran, Errebote eraikina eraitsi edo ez herritarrei galdetu zien udalak; eta Hernanin bizilagunek erabaki zuten udal azpiegituren inguruko lehentasunak zeintzuk ziren.
Abiadura handiari ez
Abiadura handiko trenari buruzko galdeketak ere izan dira. Itsasondo izan zen lehenengotakoa; 2006. urteko abenduan galdetu zuten proiektuari buruz, udalak deituta. Parte hartzea %44 izan zen: %10,8 azaldu ziren proiektuaren alde, eta %88,8 kontra. 2007an, Alegian galdetu zuten, Bergarako Angiozarren, Anoetan; 2009an, Legorretan...
Erik Gartzia Egaña
Ikusmiran dute 2017ko martxoaren 19a. Egun horretan, Oiartzualdeko lau udalerrietan —Errenterian, Pasaian, Oiartzunen eta Lezon— erabakitze eskubidearen gaineko herri kontsulta egingo dute. Demoarso izena jarri diote prozesu horri guztiari.
Herri galdeketa izan baino urtebete lehenago aurkeztu zuten iniziatiba, joan den martxoaren 19an. 70.000 bat lagun bizi diren eskualde batean herri kontsulta bat egitea ez da nolanahiko erronka. Horregatik, herri kontsultaren balioak eskualdeko biztanleen artean hedatzeko eta prozesua bera bururaino eramango dela bermatzeko, Adosgunea lantaldea aurkeztu zuten joan den larunbatean.
Euskal Herrian badira antzeko beste hainbat prozesu. Herri galdeketak egitea dute zerumugan. Hala ere, Gure Esku Dago dinamikako Jexux Olaziregik jakinarazi duen bezala, Oiartzualdekoa izango da Adosgunearen ezaugarriak beteko dituen lantaldea. Udalerri bakoitzak bere galdeketa egingo badu ere, lantaldeak eskualdeko izaera izango du. Jatorri ezberdinetako berrogei bat lagunek osatzen dute Adosgunea.
Demoarso egitasmoaren koordinatzailea da Imanol Esnaola. Prozesuari "arkitektura eta formalitatea" emateko asmoz sortu dute Adosgunea, "herri galdeketa herritarrek antolatu dutelako". Horrela, lantaldea osatuko duten pertsonak ibilbide luzekoak eta prestigiodunak dira. "Gure kasuan, formalitate puntu bat ematen dio erreferentziazko eta irizpidea duten pertsonek gainbegiratzeak eta prozesuari bermea emateak, bai parte hartzeari dagokionez, bai aniztasunari dagokionez, bai gardentasunari dagokionez".
Lantaldearen funtzioak zeintzuk diren xehatu ditu. Prozesua jarraitzeaz gain, gardentasuna eta izaera irekia ere eman nahi diote. "Horregatik, lan egiten dugu ahalik eta jende gehien hurbildu dadin, kriterioduna, plurala eta eskualdean ezaguna dena". Urte osoko lana dute Adosguneko kideek. Prozesuaren fase bakoitzari dagozkion dokumentuak jasoko dituzte, eta ongi doan ala ez ebatziko dute. Gauzak bide okerretik joanez gero neurri zuzentzaileak aplikatuko lituzketela iragarri du Esnaolak.
Hamaika iritzi, aldarri bera
Kolore politiko ezberdinetako pertsonen bilgune da Adosgunea, baina guztiak bat datoz Demoarsoren funtsarekin: erabakitzeko eskubidearen alde egiten dute. Ion Collar Errenteriako Ahal Dugu-ko kidea da, eta udalean Irabaziz hautesle elkargoaren eleduna. Adosgunean egotearen arrazoiak azaldu ditu: "Erabakitze eskubidea beti defendatu behar dugu, pertsona bakoitzak bere etorkizuna zein den hautatzeko. Partaidetza oinarrizkoa da. Oinarrizko unitatea pertsona da, eta bere nondik norako guztiak erabakitzeko ahalmena izan behar du". Horrela, Collarren ustez, Gure Esku Dago-k eta Adosguneak herritarren parte hartze hori bultzatzen dute: "Partaidetza ez da bakarrik lau urtean behin botoa hautetsontzi batean sartzea".
Horren atzean bakoitzaren jarrera aktiboa ikusten du Irabaziz-eko zinegotziak: "Norberak aktibo izan behar du politikagintzan, iniziatiba sozialetan eta beste hainbat gauzatan". Gure Esku Dago-k hori bermatzeaz gain, egitasmo "oso irekia" dela uste du. "Familia politiko guztietako herritarrak gaude. Bereziki Errenterian kolore askotakoak gaude, eta hori babestu egin behar dugu, bertan parte hartuz".
Agustina Pontesta Lezoko bake epaile izan zen. Hitz gutxitan azaldu du bere engaiamendua: "Erabakitzeko eskubidearen alde gaudelako nago hemen, eta lan egiteko eta jendea animatzeko gogoz. Nahi eta nahi ezkoa da gure etorkizuna erabakitzea, eta horretarako herri galdeketak beharrezkoak dira".
Paco Alvarez Barral PSE-EEko Ezker Sozialista korronteko eleduna da. "Guk erabakitzeko eskubidearen alde egiten dugu, duela urte askotik. Uste dugu Espainiako Estatuan dauden lurraldetasun aferak konpontzeko bide egokiena dela". Gainera, uste du galdeketak legezkoak izan daitezen artikulatu behar dela. "Ez dira lotesleak, baina gizarte zibilaren iritzia jakiteko balio dute, eta horren arabera egin beharko lirateke legeak gero".
Urko Etxebeste
Zubiak erabiltzeko dira. Lehenik eraiki, gero erabiltzeko. Errenteriako Orereta ikastolak bizikidetzaren gaia lantzeko iniziatiba hartu du, hainbat adarretatik zubiak eraikiz: ikastetxearen barruan, herrian, Ipar Euskal Herriko ikastolek...
Maite Alustiza
Martxan da giza eskubideen trena, baina bagoi gehiago behar ditu. Sare mugimenduak eman dio hasiera bideari, eta, aurrera egiteko, beharrezkoa du ingurukoen bultzada: "Helburua da guztion inurrien lanarekin ahalik eta sektore eta pertson...
Maite Alustiza
Ohikoa da kirolari eta entrenatzaileak mikrofonoari hizketan ikustea; ez, ordea, kirolari lotuta ez dagoen zerbaiti buruz. "Kirolariak gutxitan bustitzen dira politika edo gizarte gaietan". Arritxu Iribar kirol kazetariak egin du baiezta...
Julene Frantzesena
Martxoaren 22an, 32 urte beteko dira Pasaiako segada gertatu zela. Egun hartan, Komando Autonomo Antikapitalistetako lau kide hil zituen Espainiako Poliziak Pasaiako badian: Dionisio Aizpuru Kurro eta Pedro Mari Isart Pelitxo azpeitiarrak, eta Rafael Delas Txapas eta Jose Maria Isidro Izura Pelu iruindarrak. 113 bala zulo zituzten lau gorpuek.
Hainbeste urte pasatu arren, kasua argitzeke dago oraindik; are gehiago, auzia artxibatu du Donostiako 2. Instrukzio Epaitegiak, "delitu zantzuak badaude ere, nork egin zuen ez delako frogatu". 1984ko martxoaren 22an Pasaian hildako Kurroren eta Pelitxoren anaia eta arreba dira, hurrenez hurren, Peio Aizpuru (Azpeitia, 1963) eta Arantxa Isart (Azpeitia, 1958). Haiek diotenez, "garai hartan bezalaxe, pena, inpotentzia eta amorrua" sentitzen dituzte, "berdin" jarraitzen dutelako. "Urteak pasatuta eta froga nahiko garbiak egonda, ulertezina da kasua ezin dela argitu entzutea", dio Isartek. Ildo beretik hitz egin du Aizpuruk ere: "32 urte pasatu dira, baina atzo balitz bezala da guretzat. Senideak hil zituztenetik izan dugun ezina eta sufrimendua latzak izan dira, eta horiek gainetik kendu ezinik gaude".
"Ikertzeko interes falta"
Joan den otsailaren 27an, agerraldia egin zuten segadan hildakoen senideek, Pasai Donibanen. Han Miguel Castells abokatuak esandakoa ekarri du gogora Aizpuruk: "Franco hil zenetik egon den estatu krimenik handiena da hau, eta kontua da estatuak eta Poliziak inoiz ez duela beren burua ikertzen. Ikerketa haien esku denez, dena esana dago". Hala uste du Isartek ere: "Poliziak deklaratzera deitu dituztenean, bat ez zegoela han, bestea ez dakit non zela... Espainiako Gobernua dago tartean nahastuta, Polizia inplikatuta, eta nola ikertuko dituzte, ba, beren buruak! Hilketa batzuk daude tartean".
"Dena zintzo eta legearen barruan egin bazuten, zer arazo dute deklaratzeko? Batzuek deklaratu zuten, eta esan zuten beraiek ez zirela izan. Baina horiek ez al dakite zein lankide zituzten eta nortzuk joan ziren Pasaiara? Ez dute nahi gogoratu; ez zaie komeni", azaldu du Aizpuruk. Gogoratzen du esan zutela orduko gobernadore zibilak, Julen Elgorriagak, Pasaian gertatutakoaz garai hartan emandako bertsioa zela "benetakoa eta bakarra". Haren ustez, ez da kasualitatea 1983ko azaroan, Pasaiako hilketak gertatu baino hilabete batzuk lehenago, Lasa eta Zabala bahitu eta hil izana. "Gobernadore zibilak ahalbidetu zuen Lasa eta Zabala hiltzea; han izan zen, eta ez zuen ezer egin bidegabekeria hura gelditzeko. Garaiak halakoxeak ziren, baina, sasoi hartan, bertsio ofizialak Pasaiakoa enfrentamendua izan zela zioen. Jendeak hori du gogoan, baina gobernadorearen kontuak-eta ez".
"Nazkatuta gaude"
Aizpuruk dioenez, "nazkatuta" daude: "Noiz egin behar dute zerbait? Ikaragarria da kasu honetan epaileek hartu duten jarrera. Paco Etxeberria auzi medikuak egin zituen hildakoen autopsiak, eta esan zuen posta kartutxoekin egindako hainbat tiro zituztela. Gure abokatuak epaileari eskatu zion probak egiteko; izan ere, zenbat metrora egin zieten tiro frogatzeko, peritu eta balistika azterketak egin behar dira. Baina epaileak ez ditu probak egin. Horiek ez baditu egin, nola izango du epaileak ikertzeko eta egia jakiteko asmorik?".
Azaldu duenez, 2001ean, Etxeberriak berriz deklaratu zuenean, esan zion epaileari beste autopsia bat egiteko, "lagungarri" izan zitekeelako kasua argitzeko: "Hori ere ez dute egin. Autopsiak zehatz dio Delasen kasuan tiro bat behetik gora egina zela. Hori horrela izanda, eta poliziak hamabi metrora goitik behera ari baziren tiroka, nola liteke bala garun azpitik sartu eta kopetatik ateratzea? Ezin liteke. 'Beharbada erorita egongo zen ordurako', esan zigun behin batek, eta Etxeberriak erantzun zion: 'Hori erremateko tiroa da'".
Pasaiako segadaren kasuan, Joseba Merino, handik bizirik atera zen kidea, lekuko zuzena dela azpimarratu du Aizpuruk. "Hark dena ikusi zuen. Poliziaren bertsioa eta Merinorena daude, eta autopsia gehiago gerturatzen da Merinoren testigantzara. Dena den, poliziek esan dezakete Merino terrorista bat dela eta pelikula bat kontatu duela, baina... Tiroak entzun zituztenen lekukotzak ere badira, eta baita zerbait ikusi zutenenak ere. Horiek guztiak eta Merinok kontatutakoa norabide bereko lekukotzak dira".
32 urtez gorabeherak
Pasaiako hilketen ostean abiatu zuen ikerketa Donostiako Lurralde Auzitegiak. Handik bi urtera itxi zuten auzia behin-behinean lehenengoz, 1986an; baina ikertzen jarraitzea galdegin zuen epaitegiak, kasua ez zegoelako preskribatuta. Ordutik, hainbat gorabehera izan du auziak. Hildakoen senideen arabera, "2006tik hona ez da ezer egin, ez dago-eta ezer egiteko borondaterik".
Joan den otsailean, berriz, kasua artxibatzea erabaki zuen epaitegiak, eta helegite bana jarri dute hildakoen senideek eta Azpeitiko Udalak. Gainera, udaleko bi alderdiek, EH Bilduk eta EAJk, auzia ez artxibatzea eskatzeko eta hildakoen senideei babesa emateko mozioa onartu zuten, aho batez, joan den martxoaren 1eko udalbatzarrean.
Oraindik ez dakite helegiteek zer erantzun izango duten, eta ezta kasua itxiko duten ere: "Azken urteetan bezala jarraitzeko, igual, hobe itxita. Horrela, beste bide batzuk jorratuko ditugu". Izan ere, kasua behin betiko itxiko balitz, ez dute baztertzen Espainiako Auzitegi Konstituzionalera edo Europako Giza Eskubideen Epaitegira jotzea. "Jarraitzeko asmoa dugu, baina oso gogorra da. Castells berak esan zuen joan den asteko agerraldian ez garela geldituko, eta prentsaurrekoa bukatzean malkoak atera zitzaizkion, hunkituta zegoen. Segitu behar dugu, bai, baina hark ezagutzen ditu epaitegietako kontuak, eta inpotentzia daukagu. Izan ere, kasua zabaldu, itxi, probak aurkeztu, urtebete pasatu, kasua artxibatu, helegitea jarri, eta ezerk ez du aurrera egiten".
Dena den, Aizpuruk dio "tristea" dela etsipenez hitz egitea: "Inork ez du ezer esaten gaiaz. Inork ez du iritzirik ematen. Tristea, benetan, hori da. Segada gertatu zen garaiko politikariek garbi esaten zituzten 'fusilatze bat izan da', 'GALekoa bezalakoa izan da...' edo 'heriotza zigorraren aplikazioa izan da, in situ' gisakoak. Hilketa hitza erabiltzen zuten. Garai hartan, horrela hitz egiten zen, eta, gaur egun, isilik egon eta beste aldera begiratzen dute".
Horri ñabardura eginez, halakoak esan zituztenak "segituan isildu" zirela dio Isartek. "Berehala isiltasuna sortu zen, eta gehiago inork ez zuen ez ezer esan eta ez ezer egin. Beraz, hitz haiek ez gaituzte ez inora, ez ezertara eraman. Esan horiek ez dute inor behartu deklaratzera edo ikertzera; presiorik ez da egon".
Hitz egiteko eskaera
Hitz egin beharra azpimarratu dute Isartek eta Aizpuruk, baita Pasaiako segadan hildakoen familien abokatu Santiago Gonzalezek ere. "Garai hartako politikariei eskatzen diegu mesedez hitz egiteko", diote.
PSOEko Jose Bonok liburu batean Pasaiako segadari egiten dio erreferentzia, eta hura gogoratu du Aizpuruk: "'Bazkaria Joaquin Leguinarekin [...]: eta kontatu dit Enrique Casas senatari sozialista hil zutenean bilera bat egin zutela EAJrekin, eta PSOEko gureek, Danborenea buru zela, [EAJkoei] esan zietela ulertzeko erreakzionatu egin behar zutela, eta, gau batean, hiltzaileek Bidasoa zodiak batekin gurutzatzen zutenean, beren merezia izan zutela'. EAJkoekin bildu zirela dio, eta agian mendeku bila zebiltzala esan zieten. Garai hartan Euskadi Buru Batzarrak kaleratu zuen oharrean gogor zioen 'galdetzen dugu hau guztia aurrez prestatuta ez ote zegoen'. Hori eta Bonok dioena bat datoz. Beraz,badira kasua beste alde batetik bizi izan zuten pertsonen testigantzak. Gainera, ziurrenik politikari horiek bizirik egongo dira, eta hitz egin behar lukete".
Egia eta aitortza
"Orain, politikariek bakeaz eta bizikidetzaz hainbeste hitz egiten dutenean, gu ahaztuta eta baztertuta gauzkate. Hori da 113 balek eragindako zaurietan gatza botatzea. Oraindik eta gogorrago egiten dute egoera. Ez da erraza sentitzen duguna adieraztea".
Auziaren tirabirak tarteko, eta bide judiziala agortzear zela ikusita, euren artean Arartekora edo instituzioetara jotzeaz hitz egin izan zutela azaldu dute. Pausoa, baina, joan den urtarrilean eman zuten. "Orain arte ez dugu jo, ez zuela merezi uste genuelako, baina gugana ez da inor etorri; inor inoiz ez".
"Garai berriak direla eta", Eusko Jaurlaritzaren Gogora Institutura jo zuten duela pare bat hilabete: "Hango pertsona batekin hitz egin, eta biktimen sailera bideratu gintuzten. Han esan ziguten poliziaren biktimen kontua lantzen ari direla Eusko Legebiltzarrean, eta hiruzpalau hilabetera kaleratuko duten zerrendan ez bagaude erreklamatzeko aukera izango dugula. Esan genien gurekin inork ez zuela hitz egin, eta zerrendan sartu edo ez aztertzeko baliagarri izan dakizkiekeen nahikoa froga bagenituela eta oso garrantzitsua iruditzen zaigula harremana edukitzea. Baina urtarrilean izan zen hori, eta, gaur arte, ez dugu deirik jaso".
Eusko Jaurlaritzak herriz herri egindako Bizitzeko eskubidearen aurkako urraketen argazkiak txostenean, gehiago ikertu beharreko kasuetan agertzen direla diote: "Baina gehiago nork ikertu behar du?". Aranzadiren eta Azpeitiko Udalaren Sufrimendu Mapan ere gehiago ikertu beharreko kasuetan agertzen dira.
"Bere garaian, danbateko handia izan zen, eta ez genuen hitz egiteko ganorarik ere. Ez zitzaigun hitzik ateratzen", dio Isartek. Orain, berriz, "nahiz eta judizialki justiziarik ez den egingo, jendeari gertatutakoa jakinarazi" beharra dagoela diote. Horregatik, uste dute "oraingoek eta ondorengoek" gertatutakoa jakiteko garrantzitsua izango dela Pasaiako segadaz bi azpeitiar gaztek egingo duten dokumentala.
Urteotan "krudelkeriaren beste alde bat ere" ezagutu dutela dio Aizpuruk: "Isarten ama duela bi urte hil zen, eta aita hilda dago. Gure aita duela hiru urte zendu zen, Delastarren aita Gabonen bueltan hil da... Gure amak 32 urtean ez du semearekin zerikusia zuen ekitaldi batean ere parte hartu. Sufrimendu ikaragarria dauka barrenean, eta ez du nahi izaten. Lehengoan agertu zen aurrenekoz prentsaurrekoan, eta hilaren 19ko ekitaldira joateko esanaz ari naiz. Esan diot negar pila egingo duela, baina nola ez du ba egingo, neuk egiten dut eta. Gurasoak hiltzen ari dira, eta kasua argitu gabe dago. Pena horrekin ari zaizkigu joaten".
Isartek dio "ahal den guztia" egingo dutela egia, justizia eta erreparazioa lortzeko: "Kasuarekin lotura duen edo izan dezakeen inor epaitu, behintzat, ez dutela egingo oso argi daukat. Asko hitz egiten da orain egiaz-eta, eta guk horixe eskatzen dugu. Hitz politak dira, baina egiaren bila lan egitea garrantzitsua da".
Eider Goenaga
Kalera irtengo den eguna du amets presoak; herrira itzuliko den eguna, erbestean denak. Kartzela eta erbestea atzean utzi eta etxera itzultzea, ordea, ez da bide laua. Egunerokoak dira oztopoak eta bizimodu berrira egokitzeko zailtasunak....
Erik Gartzia Egaña
Gipuzkoan biztanleria aldetik bigarren udalerria den arren, 250 urte bakarrik dira Irunek hiribildu estatusa jaso zuela. Aduana Ebrotik kostaldera lekualdatzeak, trena iristeak eta industrializazioa hedatzeak hiriaren demografia puztu bazuen ere, mende luzeetan izan du garrantzia Irunek, toki estrategikoa izan baita beti. Urteurren seinalatua ospatze aldera, batzorde bat osatuko dute Irunen, aurrera begirako ekitaldiak prestatzeko asmoz.
Aurrera begiratzea ez ezik, iraganeko ondarea gordetzea ere badu xede Irungo Udal Artxibategiak. Ikust Alaia eraikinean dago artxiboa, eta han lan egiten du Sagrario Arrizabalagak. Artxibozaina izateaz gain, Historia de Irun liburua idatzi zuen Lourdes Odriozola historialari errenteriarrarekin batera. Lehenago, Francisco Gainza, Serapio Muxika eta Luis Uranzu saiatu ziren hiriaren historia jasotzen. Zatikako obrak izan ziren, arrazoi batengatik edo besteagatik osatu ez zirenak.
Hondarribiaren menpe
Gaztelako Alfontso VIII.ak hiri gutuna eta Donostiako Forua eman zizkion Hondarribiari, hiribildu bilakatzeko. Haren menpe gelditu ziren egun udalerri diren hainbat toki: Oiartzun, Errenteria —XIV. mendean lortu zuten biek udalerri izatea—, Irun, Pasai Donibane eta Lezo. Azken horiek mendeak eman zituzten Hondarribiaren menpe.
Arrizabalagak azaldu duenez, garai hartako dokumentazio gutxi dago, baina 1203. urtekoa da Irun izeneko toki bat bazela aipatu zuen lehenengo dokumentua. Garai hartan, zehazki, Irun-Uranzu zuen izena egungo hiriak —independentzia lortu eta gero ere hala izan zen hainbat urtez—.
Ahaide nagusien —banderizoak ere deituen— arteko gerraren aurrekarietakoa da hurrengo dokumentua. Garai hartan, liskarrak egon ziren Euskal Herrian sortutako hiribilduen eta landa eremuko jauntxoen artean, hiribilduek azken horien pribilegioei mehatxu egin zietelako. Hondarribiko hiribilduaren eta Irungo hainbat jauntxoren artean borrokak egon ziren, eta 1299an sinatu zuten bakea lortzeko hitzarmena, Donostiako elizgizon baten bitartekaritzarekin. "Dokumentazio askorik ez dagoen arren, liskar ugari bazela pentsa daiteke. Hondarribiak, hiribildu gisa, eskubide guztiak zituen, eta Irun-Uranzu unibertsitatea zen. Elkarren arteko talka sortu zen".
Ia bi mendeko jauzia egin du artxibozainak hurrengo gertaera historikoa azaltzeko. XV. mendean, Irun hazten ari zen, eta gero eta desadostasun handiagoa zuen menpeko egoera harekin. "Hainbeste hazi zen, ezen irundarrek aita santuari Hondarribiko elizatik bereizteko eskaera egin baitzioten. Izan ere, irundar asko ziren sakramentuak jaso gabe hil zirenak. Elizen bereizketa arlo zibilean ere baliatzeko aitzakia zela uste dut". Gainera, Hondarribiak sute asko jasan zituen, eta han bizi ziren asko Irunera joan ziren bizitzera.
Frantziarren inbasioa
1476an Frantziako tropek Gipuzkoa inbaditu zuten, eta Irunen ezarri zuten euren kokagune nagusia. Inguruko herriei egin zieten eraso, eta horrek ere irundarren eta hondarribiarren arteko liskarrak sortu zituen. Hiribilduko ordezkariak kexatu egin ziren erregearen aurrean, eta Irunen batzarrak egitea debekatu zuten, baita merkataritza jarduerak egitea ere. "Ekonomikoki Irun itotzen saiatu ziren". Gainera, harrizko etxeak eraikitzea galarazi zuten 1499ko agindu batean. Irundarrek, baina, bere hartan jarraitu zuten, eta hondarribiarrek euren agintariak bidali zizkieten, zigortzeko asmoz. 1499an sindikoa hil zuten irundarrek.
Gainontzeko herriek ordaintzen zituzten hondarribiarrek ordaindu behar zituzten zerga guztiak. Ez zuten dirurik euren jarduerak finantzatu ahal izateko, eta irundarren artean partekatzen zituzten euren ondasunak: "Denak elkartzen ziren, eta diru gehien zuenak ematen zuen gehien". Hori ere galarazi nahi izan zieten hiribilduko agintariek, eta, gainera, irundarren basoak, Bidasoa ibaiaren zatia eta nekazaritza lurrak ustiatzen zituzten. Horren aurkako altxamenduan Hondarribiko probestua zauritu zuten, udal enplegatua.
1521ean, San Martzialeko batailan, irundarrek okupatzaileekiko jarrera aldatu zuten. Oldartu, eta frantziarrak kanporatu zituzten. Horrez gain, nafarren kontrako Noaingo guduan ere parte hartu zuten irundarrek, eta Karlos I.a Espainiako erregeak parte hartu zuten soldaduen jaioterriak saritu zituen —Hondarribiak hartu zuen irundarren partea—. Horrela, Irungoek sinesgarritasuna irabazi zuten erregearen aurrean.
Arriagaren hilketa
Aldabe mendian izandako gudaldi haren ondoren, konfiantza hartzen hasi ziren irundarrak, eta euren herria kudeatzen hasi ziren politikoki, arlo militarrean eta ekonomikoan, eta diru kontuek hobera egin zuten.
Auzien zerrenda amaigabea izan zen XVI. mendean. "Dirutza ikaragarria xahutu zuten bi aldeek, auzi horiek guztiak ordaindu behar baitziren". Auziak ez ziren juridikoak bakarrik izan: indarkeria kasuak izan ziren hiribilduko agintarien kontra; 1512an, 1537an eta 1547an, esaterako.
1560ko hamarkadan, jurisdikzio propioa irudikatzeko bi sinbolo eraiki zituzten Irungo plazan: alde batetik, udaletxea altxatu zuten; beste aldetik, San Joan Harria. Izaera administratiboa zuen, baina San Joanen irudia jarri zuten gainean, guruztoki gisa kamuflatzeko, 1564. urtean. Urte hartan bertan, Hondarribiko alkate Miguel Arriaga eta haren segizioa Irunera joan ziren, legea ezartzeko asmoz. Istiluak hasi, eta hiribilduan bizi zen soldadu irundar batek dagarekin hil zuen alkatea.
XVI. mendearen bukaeran, 1596an zehazki, Legazpiren ereduari jarraitu, eta independentzia lortzeko lehenengo ahalegin serioa egin zuen Irunek, baina helbururik lortu ez. Bigarren saiakera egiteko ez zuten urte askorik itxaron behar izan: 1615ean Gipuzkoako 32 herrik eskatu zuten udalerri izatea, baina Gerra Kontseiluak kanpoan utzi zuen Irun.
Ordutik aurrera, ahalegin gehiago egin zituzten: 1628-1629an; 1701-1702an eta 1732an. Hala ere, dena ez zen gatazka izan: hainbat irundar eta hondarribiarrek ermandadearen alde egin zuten, Gipuzkoako beste hainbat herrik egina zuten bezalaxe. Proposamenak ez ziren gutxi izan: 1656an, 1665ean eta 1703 eta 1712 bitartean. Denek porrot egin zuten.
1732ko independentzia eskaeren ondoren, Irunen aldeko joera nagusitzen hasi zen, eta Hondarribiak, haserre, 1754an Gipuzkoa utzi eta Nafarroara bat egitea galdegin zuen, baina ez zuen lortu. Bere menpekoek —Irun, Donibane eta Lezok— aurre egin zioten, eta gainbehera hori baliatuta, Irunek, azkenean, independente izatea lortu zuen. 1766ko otsaila zen.
