Ikasle garaian deskubritu zuen piraguaren mundua Olatz Alkortak (Donostia, 1983), eta oraindik horretan murgilduta jarraitzen du. "Arantzazuko Ama ikastolan nenbilen garaian, heziketa fisikoko klaseetan, udaberrian eta udazkenean bosna piragua saio eg...
Halabeharrez-edo murgildu zen Jexux Mari Garmendia (Orio, 1950) igeriketaren munduan, eta Zarauzko igeri elkarteko masterren taldeko kidea da gaur egun. 30 alditan baino gehiagotan egin du Getaria-Zarautz zeharkaldia, eta igandean egingo den aurtengo aldirako ere jarri dio erronka bere buruari: "50 minutuko buelta horretan ibili nahi nuke; oso gustura egongo nintzakete, baita mantsoago egiten badut ere".
Betidanik ibili izan da itsasoan; bere garaian, Orioko gazte gehienak bezalaxe, arraunean ere ibili zen. Igerian umetatik jardun arren, teknika hobetzera eraman zuen halabeharrak: "30 urte nituela, birika bat kendu behar izan zidaten, eta esan zidaten arnasketa ariketak egitea komeni zitzaidala. Zarautzen igerilekuak ireki zituzten orduan, eta sekulakoa izan zen hori niretzat. Han hasi nintzen poliki-poliki igerian egiten. Ez baita gauza bera Orioko moilan uretan ibiltzea edo igerilekuan modu teknikoan igeri egitea". Hala ikusi zuen geroz eta hobeto egiten zuela igerian, eta ohartu zen gai zela zeharkaldi bat egiteko, eta horrelaxe hasi zen Getaria-Zarauzkoan parte hartzen.
Kontua galduta dauka, baina 1981etik bi alditan soilik geratu da zeharkaldian parte hartu gabe: "1987an, Berlinen eta Zarautzen arteko senidetzea izan zen, eta haraino joan ginen arraun egitera, trainerua autobusaren gainean jarrita. 2000. urtean, berriz, Orion nenbilen arraunean, eta horregatik galdu nuen". Gainera, zeharkaldiko egunean bertan egiteaz gain, entrenatzeko ere askotan joaten da Getariatik Zarautzera igerian. "Guztira, 90 bat aldiz egingo nuen". Igande honetan izango da aurtengoa, eta "ezeren okerrik" ez badu, egiteko asmoa du Garmendiak. "Behin adin batetik aurrera, bizitzako edozein arlotan, eta kirolean bereziki, norbere ahalmena jaisten joaten da urtetik urtera. Mantendu ahal izateko ere gehiago saiatu behar da, baina gehiago saiatuta ere ez da lortzen batzuetan, jaitsi egiten da".
Egindako zeharkaldi guztien artean, ordea, lehen aldikoa du gogoan: "Zarauztarren artean lehenengo postuan amaitu nuen. Lehen, beteranoen kategoria 35 urtetik gorakoa izaten zen, eta horretan irabazle edo lehen postuetan ere ibili izan naiz". Ahal duen heinean zeharkaldi hori egiten behintzat jarraitu nahi luke. "Igeriketa munduan, arraunean Kontxako bandera bezalakoa da. Kanpotik begira egoten den jendearen giroa ere ederra da. Nik beti pentsatu izan dut lehorretik hainbeste igerilari ikustea ere ederra izango dela, gu uretatik ez gara ohartzen eta".
Hala ere, aitortu du kaotiko samarra ere bihurtzen dela zeharkaldia egitera joandako igerilari guztiak itsasoratzea, eta bere trikimailuak badituela: "Mantsoago egin behar badut ere, saiatzen naiz albo batetik egiten. Bestela, erditik joanez gero zartakoak jasotzeko eta tragoak egiteko aukera dago". Eta esperientziak ematen dion bentajatik hasi berrientzako aholkuak ere baditu: "Presaka ez hasteko esango nieke, patxaran hartzeko, pazientzia izateko eta burua ere prestatzeko. Iristea eta gozatzea da garrantzitsua". Sufritu arren norberak egindakoaren satisfazioak balio handia du, Garmendiaren ustez: "Lehen aldiz egiten duenarentzat sekulakoa da; talde kiroletan lortutako lorpenak ederrak dira, baina norberak bakarrik lortzen dituenak ikaragarriak dira".
Abenduan beteko ditu 65 urte, eta lanetik ofizialki erretiroa hartuta badago ere, igeriketatik ez luke erretiratu nahi oraingoz: "Lantokitik jubilatuta nago, nahiz eta lanik ez zaidan falta. Baina igeriketa utziko banu, zaila izango litzaidake berriro itzultzea, eta ahal dudan bitartean jarraitzeko asmoa daukat". Zarauzko Balea igeriketa elkarteko masterren taldeko kidea da; 25 bat igerilari gaude han, eta Hektor Llanos triatleta ohia da beren entrenatzailea. "Entrenatzeko programa bat osatu zigun, eta harekin entrenatzeaz gain, zeharkaldirako bakoitza bere aldetik ahal duguna egiten saiatzen gara".
Gaur egun, gainera, Eneritz alabarekin batera egiten du igerian, biak baitaude Zarauzko igeri elkartean. Uztailaren 4an, Llançako (Herrialde Katalanak) Cala Farella eta El Port de la Selva arteko zeharkaldian parte hartu zuten biek. "Ezin dut bizitza itsasorik gabe imajinatu". Mendia ere asko gustatzen zaio, baina lurralde bat itsasorik gabe "oso gogorra" egingo litzaioke. "Itsasoa ikuste hutsak bizitza ematen dit".
. Gipuzkoako 29 herri hiru herrioi atxikita egon ziren duela 400 urtera arte. Babesa eman zieten, baina harremana liskartsua ere izan zen. Hiribildu berriekin, pisu ekonomiko eta politikoa galdu zuten Tolosak, Ordiziak eta Segurak.
Gipuzkoako 30 herrik 400 urte bete dituzte aurten. Ordura arte, Tolosa, Ordizia eta Segurari atxikita zeuden horietatik 29: Ordiziak zortzi herri zituen, Segurak zazpi, eta Tolosak hamalau. Urnieta ere hiribildu bihurtu zen 1615ean; Donostia, Aiztondo eta Hernaniri atxikita zegoen. Hiribildu berriak sortzeak eragina izan zuen Tolosa, Segura eta Ordiziarengan.
XV. mendean sortu zen Gipuzkoako Ermandadea, lurraldeko herriak bildu zituena eta egungo gobernu sistemaren sorburua. Tolosak izan zuen zeresanik: batetik, bere bultzatzailerik nagusiena Domenjon Gonzalez de Andia tolosarra izan zelako —garai hartan Batzar Orokorretako eskribaua—, eta, bestetik, inguruko 25 herri urte batzuk lehenagotik Tolosako jurisdikzioaren menpe jarrita zeudelako babesa lortzearen truke; hartara, Tolosak Gipuzkoako lurraldearen zati handia ordezkatzen zuen ermandadean.
Tolosara atxikita zeuden hamalau herri hiribildu bihurtu ziren 1615ean. Abaltzisketa, Albiztur, Alegia, Altzo, Amezketa, Amasa —1619an Amasa eta Villabona elkartu ziren—, Andoain, Anoeta, Baliarrain, Berastegi, Elduain, Ikaztegieta, Orendain eta Zizurkil. Beste zenbait herri ere saiatu ziren hiribildu bihurtzen, baina urte horretan hamalau horiek eskuratu zuten izaera berria.
Hainbat arrazoi izan ziren herriek Tolosatik banatzeko nahia azaltzeko. Batetik, ahaide nagusiek indarra galdu ahala, udalerri nagusiekiko lotura karga moduan ikusten hasi ziren herriak, babes moduan baino gehiago. Bestetik, baziren zenbait herri urteak zeramatzatenak banaketa eskatzen. "Berastegi eta Elduaindik, batez ere borrokatzen ziren Leitzarango bidea ireki nahi zutelako, Nafarroatik zetozen produktuekin merkataritza harremanak izateko Tolosako aduanan zerga ordaindu behar izanik gabe. Andoain ere berdin, Leitzaran ondoan zegoelako. Alegiak hiribildu izaera zuen, baina bere alkateak ezin zuen justizia osoki administratu. Amezketak ere hainbat auzi zituen Tolosarekin, eta banatzea eskatzen zuen, beraien arteko harremanek bestela auzi gehiago sortuko zituztela eta", azaldu du Estibaliz Gonzalez Dios historia ikerlariak. Tolosako Udalak bultzatuta, eta Eusko Ikaskuntzarekin batera, ikerketa lan bat egin dute garai horri buruz. Orain gutxi bukatu du Gonzalez Diosek Tolosaldea 1615: hamalau hiribilduren sorrera lana.
Koroaren diru beharra ere arrazoietako bat izan zen. "Urte batzuk lehenago Valladoliden zeuden herri horiek guztiak auzitan independentzia lortu ahal izateko, eta ezezkoa jaso zuten". Erregeak aukera hori eman zuen 1614an; hori bai, diruaren truke. Beste arrazoi nagusi bat Batzar Nagusietako ordezkaritza zen. "Herriek eskatzen zuten ordezkaritza izatea. Tolosak bere suengatik edo botoengatik bozkatzen zuela zioten, baina ez zietela azaltzen nola hartzen zituen erabakiak".
Botere aldaketa Gipuzkoan
Banatze prozesua izan aurretik, Gipuzkoako Batzar Nagusietan Tolosak esaten zuena aurrera zihoan, askotan Ordiziak eta Segurak lagunduta. Hiribildu berrien sorrerarekin, Tolosak indarra galdu zuen Gipuzkoan, eta beste udalerri batzuk irabazi; horietan nabarmenena Donostia.
Azpeitiak eta Azkoitiak boto pertsonalak eskatzen zituzten; hau da, udalerri bakoitzak boto bat izatea. Herrien banatzeko ahalegin horretan, hiribildu horiek ikusi zuten aukera Tolosak boto kopurua galtzeko. Behin Tolosak boterea galdu zuenean Batzar Nagusietan, Donostia izan zen hiribildu indartsuena. Urnieta eta Pasaia zituen bere jurisdikzioaren barruan Donostiak, eta horiek ere hiribildu izan nahi zuten, baina Donostiak Gortean zenbait hari mugitu zituen hori ez gertatzeko.
Tolosatik banatu ondoren sortutako hiribildu berriak Donostiaren alde egiten hasi ziren, banaketan beren alde jokatu zuelako, eta, beraz, Tolosatik Donostiara pasatu zen erabaki gunea Gipuzkoan.
Historiografiak ohituraz eta inongo frogarik gabe esan duenaren aurka, Ordiziako hiribildua Segura eta Tolosa baino hamabi urte geroago eratu zuten, eta ez urte berean. 1268ko uztailaren 30ean datatuta dago sorrera agiria, Gaztelako eta Leongo Alfontso X.a erregeak sinatua. Gasteizen foruak eta eskubideak eman zizkion.
Hain zuzen, Seguraren eta Tolosaren erdibidean kokatu zuen hiri gotortu berria koroa gaztelarrak, Gipuzkoa zeharkatzen zuten bi errege bide nagusietako bat zaintzeko —beste bideak, Leintz-Gatzagatik sartu, eta Deba ibarra gurutzatzen zuen—.
Ordizia toponimoa bera oso antzinakoa da, eta hiriaren sorrera gutunean ageri da. Villafranca izenak errege eskubidedun hiria zela aditzera ematen zuen, hari ordaindu beharreko zergetatik salbuetsita baitzegoen. Aurretik, San Bartolome inguruan zegoen Ordiziako bizitokia. Seguran bezala, alboko muinoan antolatu zuten gero hiria.
Errege hiri moduan, XIV. mendeko mugimendu politikoetan indar handia hartu zuen. Nafarroako Erresumari aurre egiteko tresna ziren hiribildu horiek, batetik. Ahaide nagusien botereari erantzuteko eta menperatzeko gune erregearentzat, bestetik.
Hala, 1399ko apirilaren 8an, inguruko zortzi herrixka —Altzaga, Arama, Ataun, Beasain, Gaintza, Itsasondo, Legorreta eta Zaldibia— eta Lazkaoko etxe batzuk batu zitzaizkion Ordiziari —Maizaundi, Izagirre biak eta Garmendia; 1648ra arte egon ziren horiek—. Hango alkatea zuten epaile, eta Ordiziako forua eskubide.
Kanpai hotsera, elizan
Auzotasun agiria sinatzeko ekitaldia Andre Mari elizan egin zuten, "kanpai hotsen deira". Herri bakoitzeko ordezkariak elkartu ziren, pertsonalki, edo beste batzuen bidez. Administrazio ekonomikoak, lurren mugaketak eta batzar irekiek —auzo alkate bat buru zela— herri bakoitzaren esku segitu zuen. Baina eskumen zibila eta kriminala hiribilduaren menpera igaro zen. Ordiziako alkatea eta zinegotziak urtero aukeratzen zituzten.
Erregeak lurralde eremu zabalagoaren gaineko kontrol eta eragin zuzena lortu zuen bat egitearekin. Ordiziak, berriz, pisu handiagoa Gipuzkoako Batzar Nagusietan. 30 hiri eta haranen artetik bat zen, eta 8. postuan bozkatzen zuen. Bere menpeko herrixkenak batuta, 105 suren indarra zeukan Ordiziak batzarretan —bere 34ez gain—, eta 863 eskubidedun bizilagunen ordezkaritza.
Behin Gipuzkoako ermandadeek ahaide nagusiak betiko azpiratu zituztenean, 1439an, hiriak geratu ziren barne politikaren jagole bakar. Eta Koroak jakin izan zuen bere interesen mesederako ziren gune horiek zaintzen: 1512an Ordizia sute batek kiskali zuenean —Nafarroaren konkista hasitako urtea zen—, hiria lehenbailehen suspertzeko astero azoka egiteko baimena eman zion Gaztelako erregina Juanak.
Babesa bai, diru premiek erregetza bestelakorik egitera bultzatu zuten arte. 216 urte lehenago hiribilduei atxiki zizkien herriak atzera askatzeko, biztanleko 25 dukat kobratu zituen errege Ogasunak, herrixkengatik. Ordiziak indarra galdu zuen batzarretan, baina behinolako metropoli izaerari eutsi dio gaur arte, feriarekin.
Gaztela eta Leongo erresumak 50 urte nahikoak izan zituen bere menpeko lurralde hartu berria kontrolatzeko azpiegiturak eraikitzeko. Gipuzkoa, Araba eta Bizkaiko lurrak Nafarroari 1200ean erauzi ondoren, 1256an jada estrategikoki kokatutako hiri gotortuekin zipriztindu zuen Gipuzkoa, bide komertzialak babesteko. Horietako hiri bat izan zen Segura, 1256an Alfontso X.a errege gaztelarrak eraikia, "Villa segura", hiri seguru izateko. Gasteizko forua zuen Segurak ere.
Aurretik ere bazen bizitokirik. Erraztiolatza parajean herrixka bat zegoen aztarnak badira, gaur egungo San Andres ermitaren inguruan. Hiria atzeko muinoan eraiki zuten, harresiz inguratuta.
Seguraren loraldiak gainerako Erdi Aro osoa iraun zuen, XVIII. mendera arte. Hirigunea asko zabaldu zen, lau hektareako hedadura hartzeraino. Oraindik Seguraren hirigintzak Erdi Aroko morfologia du. Harresien barruan, 26 ur putzuk ahalbidetzen zuten ur hornidura, eta bost ate zeuzkan: nagusiak goikoa (Gaztelakoa deitua) eta behekoa.
Gipuzkoako ermandadearen jatorrizko 23 hirietako bat da Segura. Horren aztarna da gaur egun oraindik Batzar Nagusi ibiltariek bertan egiten duten bilera, uztailaren 2an, txanda egokitutako urtean.
Eragin eremua hazten
Arabatik San Adriango pasabidean barrena zetorren errege bidea segurtatzeko hiri izatea zen hasierako zeregina; denborarekin, ordea, mugako defentsa-leku funtzioa ere hartu zuen, Nafarroa eta Gaztelaren arteko ika-miketan. Eragin indarra handitzeko, Seguraren inguruko herrixkak jurisdikzio haren menpera igaro ziren, 1384ko ekainaren 6ko auzotasun agiriaren arabera.
Gaur egun Goierri den lurraldearen mendebaleko erdi osoa menperatu zuen Segurak, lurraldez. Haren menpeko bihurtu zen Urretxuko hiria ere, 1383an bizilagunen eskariz eratua —eta ez, Segura bezala, erregearen ekinbidez—. XV. mendean zenbait herri Areriako alkatetza nagusira joan baziren ere, Seguraren auzo izan ziren Legazpi (1608 arte), Astigarreta, Gudugarreta, Idiazabal, Mutiloa, Ormaiztegi, Zegama eta Zerain.
Istiluak piztu ziren euren artean. 1470ean, Segurak bere menpeko herrixkei hainbat gastutan parte hartzeko eskatu zien: hiri gotortuko itxiturak, dorreak, ateak, lubakiak, kartzela eta harresiak konpontzen; alkate, fidel, agintari, pregoilari, prokuradore, morroi, mezulari eta ordezkarien soldatak ordaintzen; eta Seguran gauero zaintza egiten zuten ofizialaren eta lau zaindariren soldatak ordaintzen. Inoiz ez zituztela ordaindu eta aurrerantzean ere ez zeukatela asmorik kexatu arren, epaitegiek gastuei aurre egitera behartu zituzten herriak, Seguraren alde.
Herriak 1615ean bereizi zirenean, su kopuruan erdira jaitsi zen Seguraren bozketa ahalmena Batzar Nagusietan, 116tik 60ra.
. Hiru herriren zati izateak Urnietaren historia baldintzatu du. 1615eko herri izendapenetan azkena izatera behartu zuten Hernani, Donostia eta Aiztondorekin izandako tirabirek, eta, behin lortuta ere, milaka buruhauste sortu ziren XIX. mendea ondo s...
Udaberria, udazkena eta negua jaioterrian egoten bada ere, uda partean Balearretan bizi da Xabier Urresti (Hondarribia, 1966). Itsasoarekiko afizioa ogibide bihurtzeak eraman du horretara. Izan ere, duela bost urte erabaki zuen ordura arte lanbide izandako argazki denda itxi eta itsasoari ateak zabaltzea. "Belaontzia erosi, ikasketak egin, eta titulua atera nuen". Beste batzuen barkuetan ibili izanak sortu zion egun duen ofiziorako irrika: "Marinelak eta patroiak jende berezia iruditzen zitzaizkidan, eta banekien lanbide polita izango zela".
Olatua izena jarri dio belaontziari: "Izen polit bat nahi nuen, sinplea izango zena eta jendeak erraz oroituko zuena. Iruditu zitzaidan itsasoaren esanahia ongi biltzen zuela; gainera, Interneteko webgunerako ere libre zegoen hitza; beraz, horixe hautatu nuen". Urteko sasoi gehienetan Bartzelonan edukitzen du amarratuta, opor sasoian izaten baitu lanik gehien. "Aste Santuan Bartzelonatik irteten naiz, eta, jendearen zein eguraldiaren arabera, Menorca edo Costa Bravako uharteetara joaten gara bost bat egunerako. Udan, ekainetik irailera bitartean, Balear Uhartetan egoten gara".
Astebeteko txangoak eskaintzen ditu, batez ere, Formenteran eta Eivissan. Larunbatetik larunbatera izaten dira txangoak. Zortzi lagunentzako da berez belaontzia, baina seiko taldeak antolatzen dituzte normalean, "leku gehiagorekin eta lasaiago ibiltzeko". Eivissan jasotzen ditu bidaiariak, aireportutik gertu dagoen kala batean, eta bertan pasatzen dute gaua. "Lehen eguneko afaria eta hurrengo goizeko gosaria prestatzeaz arduratzen naiz, elkar ezagutzeko aukera izan dezagun". Gero, hiru bat egunerako Formenterara joaten dira, eta beste hiru egun Eivissa aldean igarotzen dituzte. "Kalaz kala ibili ohi gara; horietako batean aingura bota gauean, eta sehaskatxo batean bezalaxe egiten dugu lo, ontziaren kulunkan". Mallorcan ere egonda dago, baina Formenterak eta Eivissak joko handia ematen dutela iruditzen zaio: "Ur oso gardenak daude, eta gauza politak ikusteko aukera ematen dute; kontraste handiko lekuak dira, oso aberasgarriak".
Itsasoa beste zerbaitekin lotzea da Urrestik arrakastarako baliatu duen gakoa. Belaontzi bat baino gehiago baita harentzat Olatua: "Ez da turistak etorri eta eguzkia hartzen egoteko txalupa bat bakarrik, edo alde batetik bestera dabilen barku bat soilik. Itsasoarekiko grina nahiz nabigazioa ezagutzeko aukera eman nahi dut, baita ikasketa hori beste zerbaitekin konbinatu ere". Horregatik antolatu izan ditu txangoak irauten duen bitartean euskaraz ikasteko barnetegiak: "Euskaltegiren batean dabiltzan bospasei lagun batu eta mintzapraktika egiteko aukera ematen dut, astebetez euskaraz bizi daitezen".
2010ean argazki denda itxi eta itsasoan murgildu bazen ere, zaletasun hura ez du erabat baztertu. Txangoetan parte hartzen dutenek belaontzitik ateratako argazkiak Urrestiren webgunean —Olatua.com— partekatzeko eta lehiaketan parte hartzeko aukera dute: "Euren presentzia eta gure proiektuari eginiko ekarpena eskertzeko modu bat da. Epaimahaia jartzen dut, eta, noski, saria ere badago. Hurrengo udan Olatua belaontzian beste aste bat igarotzeko aukera". Hartutako erabakiaz ez da damutzen Urresti: "Oso pozik nago lanarekin, jendea ere oso pozik irteten delako txangoetatik. Leku txikia da belaontzia, eta elkarbizitzarako aukera dago; jende artean harreman polita egiten da".
. Aizkorripean egoteak eta Arabarekiko bide nahiz mendi loturek Zegamari norabide historikoa zedarritu diote. Ladron de Zegama leinuari gaina hartutakoan, Segurarekin bat egin zuen, baina mende bat geroago, askatzea izan zuen helburu, XV. mendetik aurrera.
Zegamak lotura berezia izan du Arabarekin, historikoki. Aizkorri-Aratz mendilerroaren alde banatara daude, eta San Adrian edo Leizarrateko pasabideak lotu ditu biak. Baina baita gehiagok ere. Erdi Aroan, Zegama menpean zuen Ladron de Zegama jauntxoa Gebara gazteluko (Barrundia, Araba) ladrondarren jatorrikoa zen. Bere garaian Gebarako eta Zegamako Ladron leinuak aurkari izan baziren ere, geroago bideak zaintzeko ituna egin zuten. Eta armarri berbera hartu zuten beren ezkututarako: Arabako ermandadeena.
Hain zuzen, Zegamaren lehen aipamen idatzia Arabako agiri batean agertu da. 1320an, Aguraingo eta Zalduondoko herriek mendien erabileraz izan zuten auzi batean idatzi zuten, lehen aldiz. Lehenagokoa da Zegamako aurreneko giza bizitokia. San Bartolome eliza XI-XII. mendeetarako bazegoen, inguruko "familien elkargune" izateko, Juan Carlos Mora historialariak Zegama, 1615: hiribildua liburuxkan dioenez. Hiribildu deneko 400. urteurrenaren harira atera du liburuxka udalak.
XIV. mendea giltzarria izan zen Zegamaren etorkizunerako. Batetik, Nafarroarekiko gatazken lehen lerroan egoteak erasoak eta lapurretak ekarri zituen. Bestetik, orduan indartu zen San Adriango bidea, Gaztelako lautadatik zetozen gaiak Europara eramateko eta Nafarroako erresuma saihesteko. Erromesentzat Donejakue bidea ere bazen. San Adrianen erabilera lehenagokoa zen, hala ere; 1010. urtean ermita bat bazen koban.
Mende hartan uzta txarrak, izurriteak, klima aldaketa eta biztanleriaren jaitsiera izan ziren, gainera. "Garai txarra" izan zen, Moraren arabera. Zegamarrek bi aukera zituzten: Ladron de Zegama leinuaren menpe geratzea edo Segurako hiribilduaren babesera joatea. Bigarrena hartu zuten.
Gabezia, ezintasun eta babesgabetasun aldian bihurtu zen Zegama Seguraren auzo, 1384ko ekainaren 12an. Mende hori txarra izan zen, oro har, baina ez zen hala izan hurrengoa. XV. gizaldia "hedapenaren mendea" izan zen. Zegamarrek San Martin eliza eraiki zuten, jatorrizko biltokitik beherago, haranaren erdian. Herriaren antolamendurako egitura bat ere finkatu zuten. Eliz atarian elkartzen ziren familiek bizilagunen artean erabaki ohi zituzten kontuak: bide eta zubi konponketa, herri mendien ustiaketa, ordezkari izateko herritarrak aukeratu... Segurako jurisdikzioak loturik ez zeuzkan hari muturrak bakarrik jos zitzaketen, noski.
Zegamarren desadostasunak berehala hasi ziren, Seguraren agintearekiko. XV. eta XVI. mendeetan auzi-eske batzuk izan zituzten. 1495ean, aldaketa garrantzitsua egin zuten, erabakimena bizilagunek hartzeko bidean: San Martin elizaren patronatua herriarengana igaro zen, ordura arte nagusi zen Ladron de Zegamari kenduta. Haren armarria hartu zuten, herriarena izateko. Horrez gain, Seguran egiten ziren arma-alardeetara joateri uko egin zioten zegamarrek, gainontzeko herrixkek bezala. Segurako alkatea beren herrietara joateko eskatu zuten. 1572an egin zuten banatzeko lehen ahalegina, eta 35 urte geroago, 1607an, Gaztelako erregearen diru kutxa hutsik geratu zenean, erraztu zen bidea.
Askatuta, baina ez aske
Legazpik 1608an irekitako atetik irten ziren Zegama eta beste lau herri —Zerain, Mutiloa, Ormaiztegi eta Idiazabal— 1615eko urtarrilaren 26an, udalerri berrien baldintza juridikoak eta fiskalak zehazten zituen askatasun ebazpena jasota. Erregearen baieztapena eta boterea hartzeko agindua otsailaren 4an atera zen.
Duela laurehun urte, hiribildu titulua Koroari erosteko, 310 zegamarrek —eskubidedun auzotarrak ziren— 25 dukat ordaindu zuten bakoitzarengatik: 7.783 dukat edo 2.910.938 beloizko marai (gaur egungo 129 euro). Herri lurrak mugatu zituzten, eta une hartan Seguran epaitzeko zeuden auziak herrira eraman.
Andres Ugarte izendatu zuten alkate, apirilaren 5ean, eta Juan Beruntza alkateorde. Biak joan ziren 1615eko maiatzaren 2an Elgoibarko Batzar Nagusietara, Zegamaren ordezkari.
Finantzaketa arazo izan zuten. Titulua ordaindu ahal izateko, 3.571.875 maraiko mailegu bat hartu zuten. Gastu gehiago ere baziren, eta ez zen nahikoa izan: hurrengo urtean 1,9 milioiko beste mailegu bat behar izan zuten, eta herri lurrak saldu.
Udal agintari izateko baldintzek —25 urtetik gorako gizona, kaparea eta gaztelaniaz jakitea— herritar gehienak aparte utzi zituen. Udal boterea gutxi batzuen esku geratu zen, gero ere. 1637an, Zegamako Herri Elkartea sortu zuten sei herriren artean, batzarretako ordezkaritza batuta.
. Lazkaoko jaunaren menpe ez ezik, bi erresumaren mugan ere gelditu zen Zaldibia, Gaztelak Gipuzkoa hartu eta Nafarroarekiko harremanak gaiztotu ondoren. Handik urte gutxira, Ordiziaren babesaren bila ibili zen, baina ehun urterako hasi ziren desadostasunak.
Zaldibiako hamasei bizilagun joan ziren 1399ko apirilaren 8an Ordiziara, beren herria hiribilduaren menpe eta babespean utziko zuen agiria sinatzeko ekitaldira. Ordiziako Andre Mari elizan izan zen batzarra, eta, Zaldibia bezala, inguruko beste zazpi herri geratu ziren 131 urte lehenago sortutako errege hiri gotortuaren auzo edo kolazio moduan.
Bi premiak eragin zuten administrazio haren menpe sartzea. Ahaide nagusien borrokek kalte handiak eragiten zituzten herrixketan, eta babesik gabe sentitzen ziren. Lazkaoko jauna zen Zaldibiaren jabe, errealitatean; agintea hark kontrolatzen zuen, errenta eskubideak zituen, eta elizan lehentasunezko lekua. Gainera, zaldibiarrak armetara eraman zitzakeen, ahaideen arteko borroketan edo Gaztelako erregearen mendeko gisa, bere interesen alde erabiltzeko. 1480ra arte, jauntxoen esku zegoen hiri ez zen dena.
Bestetik, Nafarroako erresumatik erauzi ondoren, Gaztelaren eta Nafarroaren mugan geratu zen Zaldibia. Ausa gaztelua zen lekuko, orain Gaztelu deitzen den mendian (901 m).
Alde batekoen eta bestekoen oldarraldien lehen lerroan zegoen. 1321ean eten ziren erabat gipuzkoarren harremanak Nafarroarekin, erresumaren defentsa beharraren deiari uko egin —Gaztelako tropak Gasteiz aldean ziren— eta arerioarekin lerrokatu zirenean. Beotibarko gudu odoltsuan amaitu zen senideen arteko gatazka.
Zaldibia herri izena 1399ko atxikitze agirian agertu zen lehenengo aldiz, baina 400 bat urte lehenago gorpuztuta zegoen bizileku gisa. 1027an, Iruñeko Erresumari zegokion. 1134 eta 1150 arteko agiri batean, Santa Fe de Champayn eliza aipatzen da. Bi gune zeuden XII. mendean Zaldibian, baseliza banaren inguruan antolatuak: Kanpaingo Santa Fe —egungo herrigunean—, eta Nafarroarekin nabarmen lotutako San Saturnino —Saturdi deitua—.
Baturako urte erdiak teman
Ordiziaren agintepean egon zen 216 urteetan (1399-1615), Zaldibiak ordezkaritza bakarra zinpeko bat zuen, auzo alkate modukoa. Herritarrek eliz atarian batzar irekian aukeratzen zuten, baina ez zuen ez aginte makilarik, ez aginpide zibilik eta kriminalik.
Zigor eskumena eta agintea Ordiziako alkatearenak ziren Zaldibiarako ere. Menpeko herrietako ordezkariak urtean behin joaten ziren Ordiziara, irailaren 29an. Hiriko —eta, horrenbestez, barruti guztiko— alkatea eta agintariak aukeratzen zituzten. Zaldibiak bi boto-emaile zituen —Ataunek eta Beasainek bina; Legorreta, Gaintza, Itsasondo eta Arama-Altzagak bana—.
Babesaren ordainetan, zaldibiarrek hiribilduko zergak ordaindu behar izaten zituzten. Luze gabe sortu zen eztabaida. 1500ean —ordurako jauntxoen mehatxua ahuldua zen—, zaldibiarrek su kopuruaren arabera segitu nahi zuten zergak ordaintzen, baina Ordiziak bizilagun bakoitzaren aberastasunen arabera eskatu zien dirua. Paradoxikoki, badirudi hiribilduaren menpeko herrietakoak aberatsagoak zirela, oro har, Ordiziakoak bertakoak baino. Auziak hogei urte iraun zuen, eta Ordiziaren eskakizunen aldeko epaia atera zen, 1527an. Baina zauria irekita zegoen.
Ika-miketan jarraitu zuten auzitegietan, eta garai bateko batasun hura gero eta garratzago bihurtu zen. Epai batzuk herrixken aldeko ere eman zituzten. 1540an, adibidez, otsoek eta hartzek akabatutako ganaduari prezioa jartzea kolazioen eskubidea zela ebatzi zen, ez hiribilduarena.
Azkenean, Gaztelako errege Filipe III.ak 1615eko otsailaren hasieran onartu zuen Ordiziaren, Seguraren eta Tolosaren menpeko herriei jare egitea, eta hilaren 13an saldu zion Zaldibiari hiri gutuna. Herriko 143 etxek edo auzotarrek 39.325 erreal (oraingo 59 euro) ordaindu zioten errege ogasunari, herriari "hiri noble eta leial" tituluak emateagatik.
Armarrian esapide okerra
Udalerria berriz mugarritu —inoiz ez zuen galdu lurren gaineko eskumena—, udala eratu eta alkatea izendatu zuten orduan. "Askatasunaren eguzkiak, oraindik negu usainean, 1615eko otsailean ekarri zuen lehen udaberria. Herri bereizia sortutakoan, orduko ohituran, armarria ere asmatu zuten: bi zaldi, bata bestearen gainean, Zaldiz ta oñez esapidearekin eta errege koroarekin burutua", idatzi zuen Joxe Mari Sukiak 1975eko Monografía histórica de Zaldibia liburuan.
Antza denez, garai hartako biztanleek Zaldibiaren sorburuko izaera ahaztuxea zeukaten ordurako. Zaldibia izenaren etimologia ez baitator zaldi eta bi zenbatzailearen baturatik, zaldi bide edo ibi-tik baizik.
Izan ere, Gipuzkoaren eta Nafarroaren arteko berezko komunikazio bideetako bat zen Zaldibia eta bailara. Garraiolarien pasabidea zen, baita Donejakue bideko erromesena ere.
"Zaldibia-k ferratutako abereen bidea, zaldien bidea esan nahi du. Aralar aldera, bide horren jarraipena den mandubio-k kargarako piztien bidea —mandabidea— esan nahi duen bezala", zuzendu zuen 1927an Jose Adriano Lizarralde fraide zaldibiarrak.
Udalerri gisa, hamabost forurekin parte hartu zuen Zaldibiak 1615ean Elgoibarko Batzarretan. Juan Urtesabel eta Juan Garcia Estensoro ziren ordezkariak. Batzarretarako eta administrazioa kokatzeko, udaletxea eraiki zuten. Kanpandegi etxe ondoan zubia 1692an eraiki zuten, gero ere Nafarroarako joerak eta Aralarko artzainen ibilerek iraun baitzuten.
Bazkaltzera! Sukaldariak piraten menua prestatu du. Hasteko, dordoka purea urre hautsarekin, eta bigarrena, balea arrautza-irinetan pasatuta. Sei egunez, horren antzeko menuak jaten dituzte Pasai Donibaneko Udaleku Piratetan parte hartzen duten umeek....
. Pasabide izaera izan du Ataunek, antzinatik. Esanahi hori dauka izenak, baita izanak ere: Nafarroaren eta Gaztelaren arteko mugan, Nafarroako Estatuaren esku egon zen XIV. mende bukaera arte. Lazkaoko jaunak menperatu zuen gero, berea balitz bezala...
Beti izan du itsasoa gertu Xabier Lasak (Lezo, 1977), baina "luxu bat" da berarentzat Donostiako Aquariumean lan egiteko aukera izatea. 35 bat langile dira, "nahiko gazteak" denak, eta euren artean "primerako harremana" dute: "Sekulakoa da goizero hon...
