Zaintzaileak "guztiz galduta" zeudela ikusita, haiei harrera bat egitea ondo egongo litzatekeela ikusi eta Jakiten zerbitzua jarri zuen martxan Bizitzen Fundazioak duela bost urte. Nuria Pousa Mimbrero (Barakaldo, 1978) hango psikologoa da. Besteak be...
Gazte handinahia nintzen ni oso. Kazetari on samarraz gain, egunkari bateko zuzendaria ere izango nintzela barneratua nuen. Nirea izan behar zuen ofizioa ikasteko, The New York Times-i begira eman nituen ordu asko. Testu txit luze eta konplexuak iraku...
Laku, ibai, itsasadar, itsaso, kanal, urtegi... Edozeinetan egiten du igerian Carlos Peñak (Tolosa, 1965). Ongintza eta elkartasuna akuilu gisa hartuta, zeharkaldi luzeak egiten ditu igerian, eta 25 urte pasatxo daramatza horretan. "1989an hasi nintzen, anaiarekin". Hasi baino urtebete lehenago ez zukeen pentsatuko 25 urte geroago oraindik horretan jarraituko zuela. "Nire pasioa atletismoa zen, eta oso ondo ibiltzen nintzen. Hogei urterekin, maratoia 2.32ko denboran egin nuen. Baina, lesio bat zela medio, beste zerbait bilatu beharrean egon nintzen". Eta igerian hasi zen. Ordutik ia 55 zeharkaldi eta 5.000 kilometrotik gora egin ditu.
Anaiak eta biek Ebro ibaian behera egin zuten lehen zeharkaldia, Logroñotik Zaragozara. Berrehun kilometro egin zituzten, eta ordutik geldialdirik ez du izan Peñaren ibilbideak. Anaiak utzi egin zuen, baina berak jarraitu egin du. Azken zeharkaldia Alcantarako urtegian egin zuen (Caceres, Espainia), urrian. Laurogei kilometro, alzheimerra duten gaixoen eta haien senideen alde.
Dozenaka zeharkaldi egin ditu Peñak, guztiak bizkarrez igerian; baina horietako gutxi batzuk baino ez ditu itsasoan egin. 1994an izan zen lehena: Gibraltarko itsasartea. Tarifatik (Espainia) Tangerrera (Maroko), 7 ordu eta 8 minutu behar izan zituen 14 kilometro egiteko. Itsasoko azken zeharkaldia 2008an egin zuen, Itsaso Hilean. Tartean, 1998an, Kontxako badian 100 orduko zeharkaldia egin zuen anaiarekin; 2001ean, Magallaes itsasartea egin zuen; 2006an, Mar Chiquita barne itsasoa zeharkatu zuen; eta, 2007an, Hondarribia eta Getxo artean ibili zen igerian.
"Itsasoan igeri egitea oso gogorra da. Itsasoaren gazitasunak eta indarrak izugarri zailtzen dute ibilbidea. Itsaslasterrak, mareek, olatuek, haizeak... eragin handia dute. Hondarribitik Getxorako bidean, adibidez, 5-6 metroko olatuekin egin nuen igerian".
25 urteotan egin duen zeharkaldirik gogorrena ere itsasoan eginikoa dela dio Peñak. "Dudarik gabe, Itsaso Hila zeharkatzea izan da inoiz egin dudan gogorrena. Zeharkaldiaren ondoren ateratako argazkiek dena esaten dute. Erreta neukan bai aurpegia eta bai bularraldea, nahiz eta goitik behera estalita joan nintzen; ez nuen zirrikiturik utzi agerian. Itsaso horren gazitasunak itsu utz zaitzake, eta maskara berezi bat ere diseinatu nuen igeri egiteko. Oso ezerosoa zen, baina ezinbestekoa".
Peña autobus gidaria da ofizioz, eta oporraldietan gauzatzen ditu bere balentriak. Itsaso Hila ere abuztuan zeharkatu zuen. "Ez da garairik onena, beroa egiten duelako, baina... Ura 40 graduan zegoen, eta eguerdi partean kanpoko tenperaturak 50 gradura hurbiltzen ziren. Jasanezina zen, eta ni goitik behera estalita...".
Militarrak armekin
Itsaso Hila Jordania, Zisjordania eta Israel artean dagoenez, baimenak eskuratzeko zailtasunak gehitu zitzaizkion zeharkaldiaren berezko zailtasunari. "Jordanian, enbaxadan, erotzat jo ninduten. Orduantxe, Itsaso Hilean hildako baten heriotza ari ziren tramitatzen". Tentsio handiko zeharkaldia izan zela oroitzen du Peñak. "Bost egun iraun zuen, eta Israelgo militarrek armekin zaintzen zuten itsaso barruko muga. Baina, nola nahi zuten nik muga non zegoen jakitea? Igerian ezin duzu marra bat non dagoen jakin. Ez zuten tiro egingo; hori uste dut behintzat, baina tentsio izugarriarekin egin genuen bidea". Zeharkaldia bukatu bezain laster, Everestera iritsi balitz bezala sentitzen zela esan zuen Peñak, bera izan baitzen Itsaso Hila zeharkatu zuen lehen pertsona.
Ingurumenaren alde eta klima aldaketaren kontra egin zuen Peñak Itsaso Hileko zeharkaldia. Euskal Herrian egindako azken itsas zeharkaldia, berriz, bakearen alde egin zuen, Lokarrirekin. "Beti gai baten bueltan prestatzen ditut nire erronkak. Inoiz ez dut honekin dirurik egin, eta ez da inoiz nire asmoa izan. Kausa baten alde dirua biltzeko egiten dut igerian, elkarte edo talde batekin kontaktuan jarri eta denon artean antolatzen dugu. Segurtasun minimo bat da eskatzen dudan bakarra, eta ateratzen den diru guztia haientzako da". Alzheimerra sufritzen dutenen alde, indarkeria matxistaren aurka, ingurumenaren alde, elikagai bankuentzat dirua biltzeko... "Niretzat, aitortza handiena senideren bat gaixorik duten pertsonak hurbiltzen zaizkidanean egiten didatena da; begiak bustita, hunkituta, eskerrak ematera etortzen direnean".
Asteburua pasatzera doazen erretiratuak, eta astea pasatzetik datozen ikasleak. Multzo horietan banatzen dira ostiral eguerdian Pio XII.a plazako geltokian dauden gehienak. Ez dira multzotan banatzen, baina, laster inauguratuko den geltoki berriaren inguruan iritzia ematerakoan: "Bi urte daramatzat geltokia erabiltzen, eta kaosa da. Eskainitako zerbitzua eskasa da, eta oso leku gutxi dago. Begi onez ikusten dut aldaketa", esan du Urtzi Bazterra ikasleak.
Antzeko ustea du Pesa etxeko autobus gidariak ere —ez du izenik eman nahi izan—. Bere arabera, asteburua gerturatu ahala "itogarria" bihurtzen da geltokiko giroa, eta geltoki berriak hori konponduko duela uste du. Autobusa uzteko lekurik ez du aurkitzen maiz, erabiltzaileen bila datozen autoak direla eta. Egoera hori Atotxako geltokian aldatzea espero du, leku gehiago egongo baita: "Hemen ez dago lekurik inoren zain geratzeko, eta denek bide erdian uzten dute autoa. Zain dagoena barruan baldin badago gaitz erdi, mugitu daitekeelako, baina batzuetan ordu erdi baino gehiago egon behar izan dut zain. Horrelakoetan, udaltzainei deitzea beste irtenbiderik ez da izaten, denboraz oso justu ibiltzen baikara".
Autobus gidariak derrigortuta daude geldialdiak egitera, atseden hartzeko. Arazo bilakatzen zaie sarritan, non geraturik ez dutelako: "Alde horretatik, Gasteizko geltokia ondo prestatua dago, bakoitzak bere nasa baitu. Espero dut antzeko zerbait egin izana Atotxako geltokian".Gidariak, baina, ez daki zer itxura daukan geltoki berriak."Oraindik ez digute joaten utzi", eta ez du uste puska batean joango direnik ere: "Esan didatenez, hilaren 17an inauguratuko dute, baina beste hilabete eta erdi baino gehiago igaroko da hara joan aurretik, lanak amaitzeke baitaude".
Lanak amaitu aurretik inauguratzeak Donostia 2016 kultur hiriburutzarekin zerikusia duela uste du Virginia Alduntzin erabiltzaileak: "Urte garrantzitsua dator, eta hiriak bisitariak erakarri nahi baditu, beharrezkoak dira horrelako azpiegiturak. Hau txikiegia geratu da, eta Espainiako hirietara oso zerbitzu gutxi daude. Geltoki berriaren irekierak mesede egingo duela uste dut". Egunerokotasunean ere hobekuntza nabarmenak izango diren esperantza du, geltoki berriaren zati bat lurpean eraiki izanak "hemengo anabasa baretzen" lagunduko baitu.
Aldarriak nonahi
Alduntzinekin ados dago Cristina Oses: bisitariak erakartzeko akuilu izan daiteke geltoki berria eta bertako zerbitzuen hobekuntza. Hala ere, ez du egunerokotasunean erabiltzen dutenekin ahaztu nahi: "Nire semeak dezente erabiltzen du geltokia, eta haiei eman behar zaie lehentasuna". Ez hori bakarrik; Pasai Donibanekoa da Oses, eta probintziatik datozen autobusek geltoki berriarekin lotura onak izatea garrantzitsutzat du: "Askotan presaka ibiltzen da jendea autobusez aldatu behar duenean, eta zaindu beharreko alderdia da". Elbarrituen elkarteak agertutako kexuarekin ere kezkatuta dago. Irratian entzun zituen haien kexuak. Haien arabera, 21 nasatik bederatzik soilik dute elbarrientzat irisgarritasuna, eta "derrigor konpondu beharreko gaia" dela uste du, elbarrien eskubideak defendatu aldera.
Xabier Lopezek, bere aldetik, egunerokotasunean duen inpaktua aztertu nahi du iritzia eman baino lehen. Egunero hartzen du Bilborako autobusa, eta ez daki geltoki berrira iristeko nola moldatuko den: "Eguraldi onarekin bizikletan ibiltzen naiz, baina txarra egiten duenean Dbuseko autobusa hartu ohi dut Amara Plazara etortzeko. Suposatzen dut autobusen ibilbideak aldatu beharko dituztela behar berrietara egokitzeko".
Bakoitzak bere aldarriak eginagatik, bostak bat datoz berrikuntzaren beharrarekin. Hala laburbildu du egoera Osesek: "Herrialde azpigaratuetakoa dirudi Pio XII. plazako geltokiak". Eraikinak "Donostiak merezi duen zerbitzua" eskainiko duen esperantzan, erabiltzaileei ere eskaera bat egin die izenik eman ez duen gidariak: "Ganorazko geltokia izatea lortzen badugu behingoz, jokatu dezagun guk ere ganoraz, erosotasunaren izenean inoren lana oztopatzen ibili gabe".
Kostata, baina iristear dira autobusak Atotxako geltoki berrira. Pio XII. plazako geltokia hogei urtez erabili ostean, hil honen amaierarako edo urtarrilerako espero da aldaketa. Datorren ostegunean, hilak 17, ziren zabaltzekoak, baina asmoa atzeratu...
Gipuzkoako Bertsozale Elkartea 1993an sortu zuten, irabazi asmorik gabe, bertsolaritza ahalik eta gehien zabaltzeko helburuarekin. Lau urtean behin herrialdeko bertsolari txapelketa antolatzea ez da nolanahiko erronka elkartearentzat. Horregatik, txap...
Zortzi egun besterik ez dira falta Gipuzkoako bertsolari onenari txapela janzteko. Zortzi egun, duela zortzi hilabete hasi zuten ibilbidea bukatzeko. Prest dute agertokia: Donostiako Ilunbe zezen plaza. Eta prest da txapelagatik lehiatuko duen zortzikotea ere: Jon Maia, Unai Agirre, Alaia Martin, Beñat Gaztelumendi, Agin Laburu, Iñaki Apalategi, Arkaitz Oiartzabal Xamoa eta Oihana Iguaran, hain zuzen. Egun handiaren ostean aterako dituzte txapelketaren inguruko ondorioak eta egingo balioespenak. Baina, finalaren atarian eta irabazle ofizialaren faltan, Gipuzkoako Bertsozale Elkarteak dagoeneko badu bere txapeldun partikularra: publikoa.
"Zerbait nabarmendu beharko banuke, saioetan izan den giroa izango litzateke: harrigarria izan da, luxu bat, publikoari dagokionean", Saroi Jauregi Gipuzkoako Bertsozale Elkarteko lehendakariaren hitzetan. "Eibarren, finalaurreko azken saioan, egundoko giroa egon zen, finaleko saio bat zirudien. Eta zaleek ez ezik, bertsolariek ere gustura zeudela ematen zuten, nahikoa eroso ari zirela kantatzen". Bataren jarrerak bestearena elikatzen baitu, eta alderantziz.
Orain aste batzuk halaxe zioen Aitor Mendiluze bertsolari eta Bertsozale Elkarteko langileak ere: "Ni izan naizen saioetan bertsotarako oso giro aproposa sortu da. Aurreko zenbait txapelketetan baino lasaiago ikusi dut jendea, errespetu aldetik. Bertsoak entzuten ari diren bitartean txorakeria gutxi. Beti izaten da norbait zarata pixka bat handiagoa egiten duena, baina, oro har, entzule ona doa, bertso onak entzuteko eta txalotzeko gogoz, eta plaza beroak".
Plazen beroan, erabat ados Jauregi ere. "Gogoratzen naiz, Zarauzko saioan, aurkezle nintzela, momentu batean isilik egoteko eta guzti eskatu behar izan niola publikoari, Agin [Laburu] kartzelatik etorri eta jertsea kentzen hasi zenean, batzuk txistu joka hasi zitzaizkiolako", dio, barrez. "Horrelako zerbait izan da, baina normala ere bada, ezta? Zarata pixka bat ere egon behar du. Bakarrik, momentu horietan nahiko trantzea izaten dela bertsolarientzat, erabat kontzentratuta datozelako". Baina, gainontzean, jendea errespetuz aritu dela nabarmendu du, komunera joan- etorrietan, ez dela inolako gorabeherarik izan.
Kopuruei dagokionean ere, "bikain" erantzun dute zaleek, Jauregiren irudiko. 500 bat lagun bildu ditu saio bakoitzak. "Beasainen uste dut, aurreneko saioan, kanpoan geratu behar izan zuen jendeak, eta Zestoan ere komeriak izan genituen denak sartzeko. Gainontzekoetan ez da horrelako jende olderik izan, baina gustura egoteko moduan gaude. Jende asko mugitu du txapelketak".
Beste horrenbeste espero du finalerako ere, kopuruari zein jarrerari dagokionean. "Egia da, normalean, zarata arazo gehienak finaletan izaten direla. Azkenean, jende gehiago izaten da, jendea gehiago mugitzen da eta bertso saioetan-eta gutxixeago ibilitako jendea izaten da". Bertsozale asko bilduko diren arren, ez da aparteko arazoen beldur.
Dagoeneko 5.000 sarrera inguru saldu dituzte eta egunotan besteren batzuk saltzea espero dute. "Duela lau urte, 8.000 pasatxo izan zirela uste dut, aurten ez dakit horretaraino ailegatuko garen ala ez, baina egia esan ez gaude kopuruekin itsututa ere", Jauregiren arabera. "Saio on bat ateratzea eta bertsolariak eta bertsozaleak gustura geratzea da guk nahi duguna". Eta horretarako osagaiak badaudela uste du. "Zortzikote polita osatu da finalerako: beteranoak daude, gazteak ere bai, neskak, mutilak... denetarik dago. Ziur naiz guztien artean finaleko saio oso polita egingo dutela".
Aitortzak eta justiziak beste urrats bat egingo dute bihar Villabonan. Kontzentrazio esparruetan egon ziren herritarrak omenduko dituzte herrian, memoria jorratzen diharduten bi elkarteren eskutik: Villabonako Aritza Kultur Elkarteak eta Errenteriako La Ilusion elkarteak antolatu dute Akordatzen garelako bizirik daude omenaldia. 12:00etan izango da, Errebote plazan. Zehazki, La Ilusion elkarteak martxan duen proiektuaren barruan kokatzen da ekitaldia: Mauthausenen (Austria) egondako gipuzkoarren etxe atarietan plakak jartzeko ekinbidea gauzatzen ari da. "Historiak ez die inoiz aitortzarik egin pertsona horiei. Kontakizunaz hitz egiten da, baina noiz hasten da kontakizun hori? 1960. urtean? Hori da, esaterako, arlo horretan Jaurlaritzari egin diezaiokegun kritika", dio Esti Amenabarro Iraolak, Aritza Kultur Elkarteko kideak.
Mauthausen, Argeles (Herrialde Katalanak) eta Gurseko (Frantzia) kontzentrazio esparruetan egon ziren billabonatarrak preso. Bederatzi herritar ditu dokumentatuak Aritza elkarteak, eta bihar bi gogoratuko dituzte bereziki: Adolfo Lozano Olazabal II.Errepublikan armadako teniente izana eta Alberto Beafourt Mauthausen kontzentrazio esparruan egondakoa —1940ko udatik Mauthausen-Gusen deitua—.
Biharko ekitaldian egongo direnetako bat da Concepcion Lozano Bengoa, Lozanoren alaba. Ez zuten elkar ezagutu: "Oso gutxi genekien Adolforen kasuari buruz. Arakatzen aritu gara, eta alabarekin egin dugu topo. 90 urte ditu. Honela esan zidan: 'Zuk nire aitaz nik baino gehiago dakizu'. Berarentzat ilusioa sekulakoa da". Aita gerran zela geratu zen haurdun Concepcion ama, senarrari egindako bisita batean.
Irakaslea zen ogibidez Lozano Olabazal, Hernanin, eta ofizio hori utzita, armadan egin zuen bere ibilbide profesionala. 36ko gerraren lehen lerroan borrokan aritu zen. Artilleriako teniente izan zen 1937an, 137. Brigada Mistoan, eta kapitain urtebete geroago. Herrialde Katalanetan jardun zuen nagusiki.
Gerra galdu zuten errepublikano askok bezala, ihesari ekin zion, Frantziarantz. Alemanek lurraldea okupatu zutenean, ordea, ihesean zihoazen errepublikanoak atxilotzen hasi zen Gestapo, nazien polizia. Hark atzeman zuen Lozano ere. Hainbat kontzentrazio esparrutatik igaro zen: Saint Cyprien, Gurs, Treves, Mauthausen-Gusen... Azken horretan hil zen, 1941eko azaroaren 7an. Aritza elkarteak dokumentu bakarra topatu du haren heriotzaren inguruan, Mauthausenetik bertatik jasoa: biriketako pneumoniak jota hil zen, idatzi horren arabera. "Kasu askotan ageri da arrazoi hori, eta artxiboan lan egiten dutenek ere esaten dute, ez dela oso fidagarria".
Lozanoz gain, Alberto Beafourt billabonatarra ere Mauthausenen eduki zuten. Herrikideak ez bezala, hura libre geratu zen, 1945eko maiatzean. Europan III. graduko eremu izendatzen zituzten kontzentrazio esparruetako bat zen Mauthausenekoa, eremu gogorrenetariko bat. "Auschwitz modukoa zen; han gehiago zeuden errusiarrak-eta; Mauthausenen, berriz, Espainiatik ihes egindakoak gehienbat". Alemania nazian sortutako lehen eremu jendetsuetako bat izan zen, eta heriotza tasarik handienetakoa zuen. Guztia legez babestutako esparru batean gertatzen zen: "Biolentzia erabiltzeko egiturak ziren, estatu baten aparatuak, legez onartuta zeudenak".
Informazio gehiagorako, bisitatu webgune hau:
www.amasavillabonaoroitzen.net
Satorralaiak mugimenduak argi du: Donostia aldeko metroaren proiektua ez da beharrezkoa. Hori horrela, egitasmoa geldiarazteko eskatu dio Eusko Jaurlaritzari, eta, horrekin batera, prozesu parte hartzaile bat hasteko. Asmo horrekin antolatu du manifes...
Feli Lauroba Villanueva (Tolosa 1926), errepublikano sozialista baten alaba, 1936ko gerraren ondoren izan ziren "gerrako ume" haietako bat izan zen 11 urte zituenetik 14 bitarte. Frantzian hartu zuten, eta oso oroimen ona dauka han egindako harreraz. Itzulitakoan, bere bizitza berregin ahal izan zuen.
Zein dira haurtzaroko oroitzapenak?
Tolosako Korreo kalean jaio nintzen, baina gero Kale Nagusira joan ginen bizitzera, Mojen Etxera. Alaba bakarra nintzen. Hantxe jolasten ginen. Igandeetan, berriz, Herriaren Etxera joaten ginen; aita hango antzerki taldeko kidea zen. Aita nafarra zen, eta ez zen erlijiosoa —haren aita bai—, baina lehen jaunartzea egin nuen partikularki korazonis-tetan lehengusina batekin, ama erlijiosoa zelako; ama Burgoskoa zen.
Nola atera zineten Tolosatik 1936ko gerraren hasieran?
Kaniketan ari nintzen jolasten, eta amak deitu zidan prestatu behar nuela esateko, alde egin behar genuelako, aita bila zetorrela. Amaren aldeko amona itsua zen; gurekin bizi zen. Bera, ama eta ni Donostiara joan ginen beste batzuekin batera, koltxoiz babestutako kamioi batean. Izaskundik tiro egiten zuten Gorritiko zubitik pasatu ginenean. Amaren lagun baten etxean pasatu genuen gaua, eta hurrengo egunean taxiz Bilbora joan ginen, aitak izeba zuelako Boluetan, eta hark hartu gintuen. Nire senitarteko batzuk beste taxi batean zihoazen: istripua izan, errekara erori eta izeba eta lehengusina hil ziren.
Nolakoa izan zen Bilboko egonaldia?
Kezkatuta nengoen. Aita frontean zegoen, errepublikanoekin. Ama goiz jaiki eta Bilbora joaten zen janaria erostera ilaretan. Bitartean, auzokoekin jolasten gelditzen nintzen. Ogia faltatzen hasi zen. Bizilagun batek baserrira eraman eta kafesnea ematen zigun; guretzat zerua zen hura. Aita eskumuturrean zauritu zuten, eta ospitalera eraman zuten. Bisitan joaten ginenean, ogia gordetzen zigun. Gauzak okerragotzen hasi ziren: sirena hotsak hasten ziren; hegazkinak etortzen ziren; babeslekura korrika atera behar izaten genuen, errepidea gurutzatuz. Babeslekua irtenbiderik gabeko tunela zen, eta abiazioa joan arte bertan egoten ginen. Ateratzean, batzuetan denetatik aurkitzen zenuen; bururik gabeko ume bat zeramatela, adibidez. Adin horretan gauza horiek asko hunkitzen zaituzte.
Atzerrira joateko aukera nola sortu zen?
Haur batzuek Frantziara joateko izena eman zutela zabaldu zen. Amari izena emateko esan nion, baina ez zuen nahi. Beldurra eta gosea nuen, eta handik alde egin nahi nuen. Denok joatea proposatzen nion, baina aita eta bere ama itsua ez zituen bakarrik utzi nahi. Azkenean, nire izena eman zuten, nire onerako. Alde egiteko bezperan, arropa erosi nahi zidala esan zidan amak. Nik panpina eskatu nion, oroigarri gisa. Erosi zidan, eta Frantziatik bueltan ekarri nuen.
Zer moduz joan zen bidaia?
Santurtziko portuan igo ginen Argentinatik zetorren La Habana ontzira. Kafesnea ogiarekin atera ziguten; mareatu egin ginen: dena bota genuen. Gela batean hiruzpalau lagun gindoazen. Ibilbidearen erdialdean alemaniarren ontzi bat atera zitzaigun erasoan, eta sotora jaitsarazi gintuzten. Ez zen ezer gertatu. Mila eta gehiago haur ginen; ez zegoen ezagunik.
Nola banatu zintuzteten Frantzian?
Bordelera iritsi ginenean, autobusetan banatu gintuzten Frantzia osoan zehar. Hegoaldera tokatu zitzaidan, Midi eskualdera. Eskoletan sartu gintuzten, eta haurrak hartu nahi zituzten familiak bila joaten ziren. Gehienak ezkerreko familiak ziren, sozialistak edo komunistak. Herri txiki batera eraman gintuzten: Saint Geniest de Fontedit [Languedoc], Beziers eta Montpellierretik gertu; mahasti herria. Adineko bikote bat egokitu zitzaidan aurrena, baina neskame txikia nahi zuten haiek, eta utzi egin nuen. Gero, Frantzian denbora asko zeraman familia espainiar batek hartu ninduen. Mahastiak zituzten. Oso jende ona. Familia espainiar asko ari zen han lanean, eta frantsesa erakusten zidaten. Amarekin eskutitzez harremanetan jartzen lagundu zidan familiak.
Zein da esperientzia hartaz duzun oroitzapena?
Oso ona. Eskolara joaten nintzen. Frantsesa ikasi nuen, eta gero lanerako ondo etorri zitzaidan. Bi alabekin oso harreman ona nuen. Igandeetan, mahastietara joaten ginen zertxobait egitera. Lau urte egin nituen han. Bi urte-edo neramatzala, aita bisitatzera joan nintzen Barmeko kontzentrazio esparrura, bere iloba han zuen nire etxeko senitarteko batekin; gertu zegoen. Aurretik aita Argeles Sur Meren izana zen. Elkar besarkatu, eta negarrez aritu ginen. Gero, nire aitak, Manuelek, lan egiteko aukera izan zuen Tolosan [Okzitania], arma fabrika batean.
Noiz eta zergatik itzuli zinen?
II. Mundu Gerra hasi zenean eta alemaniarrak Frantzian iparraldetik sartu zirenean, esan zidaten hobe nuela nire familiarekin itzuli, ez zutelako nahi nik sufritzea. Hori 1941ean izan zen. Eskolako andereñoak esan zidan kurtsoa amaitu eta azterketak egiteko, ondorengo zerbaitetarako balioko zidala eta. Horrelaxe egin nuen, eta uztailean itzuli nintzen, ikasturtea amaitu nuenean.
Nola bizi izan zen familia zu falta zinenean?
Ama eta amona Tolosara itzuli ziren, itzuli handia emanez: Santurtzin ontziratu eta Santanderrera, handik autoz Bartzelonara, Frantziara pasatu, eta etxera autoz etorri ziren. Etxean gauza asko lapurtu zizkiguten, nahiz eta amaren osaba zaintzen gelditu. Udaletik deitzen zioten amari aitari buruz galdetzeko. Ez zekien ezer.
Eta aita?
Munduko Gerra iritsi zenean, Frantziatik bidali zuten, eta Madrilera eraman zuten, kontzentrazio esparru batera, gorria izateagatik. Urte eta erdi ibili zen lanean; besteak beste, Erorien Harana eraikitzen. 1941eko maiatzean itzuli zen etxera, ni baino pixka bat lehenago.
Bizimodu berria hasteko aukerarik izan zenuten Tolosan?
Aita ez zuten berriro hartu Papelera Españolan, aurreko lantokian, eta Olasagasti gozotegiko karameluak eta kakahueteak saltzen hasi zen tabernetan, saski batekin. Gero, karro bat izan zuen saltzeko, orduan beste askok bezala. Nik lagundu egiten nion. Urte gogorrak izan ziren, baina moldatu ginen generoa lortzeko. Geroago, paper fabrikatik deitu zioten, eta han lan egiten hasi zen. Amak lan egin zuen SAM lantegian, baina ez zen itzuli. Zorte txarra izan zuen. Gazte hil zen. Eskolan ez nuen jarraitu, eta, frantsesez nekienez, Salazar mertzerian hasi nintzen lanean, Rondilla kalean. Gero, hango jabeek botoi fabrika ireki zuten Ibarran, eta hara joan nintzen, baina gaueko txandarekin hasi zirenean utzi egun nuen, amak ez zuelako nahi izan, eta Donostiako denda batean hasi nintzen lanean, frantsesari esker berriro. Oraindik badakit. Lehengoan, Parisko atentatuak izan zirenean, Marseillaise abestu nuen.
Frantzian hartu zintuen familiarekin harremana mantendu zenuen?
Bai. Biloba udaretan etortzen zen, batzuetan lagun batzuekin, eta oso ondo pasatzen genuen. Behin amarekin etorri zen: istripu bat izan zuten, eta ama hil zen. Ez da gehiago itzuli.
Zer da zuretzat gerra?
Ikaragarria. Gerran ikusiriko izua da okerrena; oroitzapen ikaragarriak dauzkat, babestera korrika joaten nintzenekoa, jendea zaurituta ikustea, gauean…
