GIPUZKOAKO HITZA

Herrialde Katalanetako ALF Irakurketa Errazaren Elkarteak urtero ematen du Jardunbide Egokien Saria, eta iazkoan Euskadiko Irakurketa Erraza elkarteari eman zion. Elkarte horrek aurkeztutako proiektuek irakurketa errazaren dinamizazioa sustatzen jarre...

Gloria Sukia (Deba, 1942) jostuna izan da gaztetatik. Deban jaioa bada ere, Itziarren bizi izan da, eta bere sendiak han zeukan baserrian hasi zen jostun moduan lanean. "Umetatik gustatu izan zait jostea, nire zaletasuna da; txikitan panpinak janzten ...

Kilometroak jaia urrian egingo badute ere, urte osoan askotariko ekintzak antolatzen ari da Orioko Herri Ikastola. Gaurko, esaterako, Gabrielen lekua ikuskizuna prestatu dute; 22:00etan izango da, Ikastolako areto nagusian —180 lagunentzako tokia du—. Dantza, musika, antzerkia, poesia eta irudia uztartzen ditu saioak, eta asmoa da Gabriel Arestiren obra eta pentsamenduaren bitartez ikuslearengan gogoeta eragitea. Sortze prozesuan parte hartu dutenen artean daude Andoni Egaña bertsolaria, Oier Guillan idazlea, Rafa Rueda musikaria eta Alain Urrutia artista. Irudian, Iraia Elias eta Ainhoa Alberdi aktoreak, lanaren proba saio batean.

Euskaldunak Pirinioen bi aldetara paseatzen dugun herria gara. Gipuzkoan bederen ibiltarien kopuruak izugarriak dira, eta munduan antzeko fenomenorik aurkitzekotan AEBetara edo Kanadaraino joan behar da, hango saltoki handietan ibiltzen diren mall walkers direlako antzeko zerbait. Har dezagun munduko saltoki eremu handiena omen den Kanadako Edmonton hirikoa: 500 denda ditu, elizak, ezkontza lekuak eta hileta zerbitzuak. Egunero eremu horretako pasillo amaigabeetan barrena 200 bat mall walkers ibiltzen omen dira. Leku horretan, jakina, ez du hotzik ez berorik egiten, begiraleak dituzte kameren bidez zaintzen; leku segurua da, beraz. Saltokiko ibiltariok elkarte indartsuak dituzte, ekintzak programatzen dituzte eta ibilaldia bukatu ondoren pizza bana jaten irudikatzen ditut bertako jatetxe italiar merkeetan.

Gurean, noski, zifrek gora egiten dute. Zarautz-Getaria pasealekua osorik zegoenean nahikoa zen igande goiz eguzkitsu batean begira jartzea Edmontoneko 200 paseatzaileen zifra barregarri uzteko. Gauzak neurtu egin beharko lirateke, jakina. Norbaitek esan zuen leku batean zeuden behiak kontatzeko soziologoek abereen hankak kontatu eta zati lau egiten zutela. Kasu horretan zati bi egin beharko lukete, baina badakit Donostia biltzen zuen ibilbidean, aipatutako Zarautz-Getarian edo berdin dio Azpeitia eta Azkoitia lotzen dituen ibilbidean ibiltarien kopuruak handiagoak direla. Gipuzkoako herri txiki bakoitzak eratu du bere ibiltarien zirkuitua, eta portzentajeetan zalantzarik ez dago Europako txapeldun izateko bidean gaudela kirol horretan, frantziarrak petankan edo suediarrak curling-ean bezalatsu.

Hau berria da, noski. Seguru nago Osakidetzako kontsignaren batek izan duela eragina. Argiñanok ere bere pantaila txikiko pulpitutik egunero ordubete ibili behar genuela predikatzen zuen. Ez da gure ariketa esklusiboa. Zoazte Parisko Luxenburg lorategietara edo NewYorkeko Central Parkera edo Londresko Hyden Parkera eta ibiltariak ikusiko dituzue, baina ez doaz gure sinesmenarekin. Alemanian, esate baterako, txorien txorrotxioak entzutera ateratzen dira taldeka; Parisen presidenteari eta bere ohaideari buruzko azken txutxu-mutxuak irratian entzunez doaz, eta New Yorken eta Londresen katagorriei jaten emateko gelditzen dira. Gu ez, gu kirola egitera ateratzen gara, mendizale izan ginen garaian bihotza euskaltasunez egurastera ateratzen gineneko suhartasun berarekin.

Ibiltarien moda berria dela esan dugu, baina ez da erabat egia. Magrisek bere Danubio famatuan kontatzen du XVI. mendean bidaia luzeak eginez sendatzen zirela buruko hainbat gaitz. Hor dago Patrick Süskinden Sommer jaunaren istorioa nobelako protagonista, geldirik egoten ez dakien gizona. Hor dago judu errariaren mitoa… Lehen bakarrik ez, gaurko Europan ere ezbehar larri bat izan duen jendea etxea utzi eta ibiltzera ateratzen da. Ikusi, bestela, Santiago Bidea egitera datozenak. Bidea egin dutenek diotenez, aterpetxean afari legea egin eta hizketan hasten direnean gehienak beren bizitzako ezbeharrak kontatzen hasten omen dira.

Neu ere oharturik nengoen gaixotasun mentalen eta ibili beharraren arteko loturaz, behin Arrasateko Santa Agedako sarreran dagoen lorategira joan eta aulki batean eserita ordubete eman bainuen bertako internoen ibiliei erreparatzen. Ondoriorik ez dut aterako, baina askotan dago ibili behar hori gehiegi pentsatzearekin lotua. Grezia zaharreko filosoforik handienetako batek, Sokratesek, metodo peripatetikoa erabiltzen zuen filosofia erakusteko: ibilian ematen zituen lezioak.

Itsasoak edo itsasoko denboraleak kostako pasealekuak berriki desegin dituen honetan, ez dakit gure herrietako alkateek zer argudio erabiliko dituzten Madrilgo ministerioei presa sartzeko. Seguruenik turismoak izan ditzakeen kalteak aipatuko dizkie. Nik, zeharka bederen, gaitz mentalen arriskua aipatuko nieke, euskaldunok, buruan kableak gurutzatzen zaizkigunean, arriskugarri bihurtzen baikara.

“Lehen, iristen nintzen; orain, ez”. Eskuetan duen paperari begira, lanera joateko hartu beharreko autobusaren ordutegia du hizpide herritar batek Ordizian. Trenaren joan-etorrietara egokitu dituzte ordutegiak, eta, ondorioz, ez da lantokira 07:50erako heltzen. Aulkiz osatutako borobil batean, euren iritzia ematen ari dira hainbat lagun udaletxean, autobus zerbitzua berritzeko diputazioak prestatu duen aurreproiektuaren inguruan. Gipuzkoako Foru Aldundia aste honetan hasi da herriz...

Lehen, iristen nintzen; orain, ez". Eskuetan duen paperari begira, lanera joateko hartu beharreko autobusaren ordutegia du hizpide herritar batek Ordizian. Trenaren joan-etorrietara egokitu dituzte ordutegiak, eta, ondorioz, ez da lantokira 07:50erako heltzen. Aulkiz osatutako borobil batean, euren iritzia ematen ari dira hainbat lagun udaletxean, autobus zerbitzua berritzeko diputazioak prestatu duen aurreproiektuaren inguruan. Gipuzkoako Foru Aldundia aste honetan hasi da herriz herri proposamena aurkezten; guztira, bost eskualde eta 56 herri igaroko ditu, ekarpen gehiago jasotzeko asmoz. 2015erako izan nahi dute zerbitzu berritua martxan.

Proposamenaren gaineko proposamenak egiteko momentua da. Dagoeneko herritarrek izan dute aukera euren eskakizunak egiteko, aurreproiektua osatu aurretik ere hainbat bilera egin baitituzte eurekin. Lehen fase horretan, ordutegiak zabaltzea, zenbait lineatan zerbitzu gehiago jartzea eta herrien arteko loturak hobetzea izan dira, oro har, eskaera nagusiak. Eskari horietako zenbait txertatu dituzte; beste hainbat, berriz, alde batera geratu dira oraingoz.

Goierriren kasuan, Donostiara joateko aukera gutxiez mintzo dira: "Ospitalean lan egiten dut. Autoetan joateko batzen gara, eta ikusten dut jende asko elkartzen garela". Antiguara lanera doan beste parte hartzaile bat ere bat dator harekin: "Trenez joanda, denbora asko galtzen dugu". Iritzi bilketaren lehen fasean eskatu zuten Donostiarako zerbitzu hori jartzea, baina aurreproiektuan jaso ez izana hala arrazoitu du Xabier Lertxundik, aldundiko Mugikortasun eta Bide Azpiegituretako Saileko ordezkariak: "Mugikortasun datuen arabera, eskasa da mugimendua Donostiarako bidean". Hala erakusten dute Eusko Jaurlaritzak 2011n egindako inkesta baten datuek: eskualdean egiten diren mugimendu guztien %61 Goierri barruan egiten dira; Donostiara, %2,8 besterik ez.

Garraio arteko moldaketak

Aldundiko ordezkarien azalpenetatik aparte, bilerara biltzen direnek ere lagun diezaiokete zalantza duen horri. Hala proposatu diote Antiguara lanera joaten den neska bati: "Uste dut aukera onena trena hartu eta Andoainen jaistea daukazula, han gero autobusa hartzeko". Beste eskualde batzuetan egin duten bezala, Goierrin ere linea batzuetako ordutegiak moldatu dituzte, garraio batetik besterako aldaketak posible izan daitezen—trena eta autobusa, kasu honetan—. Dena den, erabiltzaileek kezka agertu dute, ordutegien artean dagoen tarte txikiak eta errepideko gorabeherek ez ote duten baldintzatuko trenera iritsi ahal izatea. Egokitzapen horrek ere beste galdera bat aireratu du: "Eta Renfen aldaketak baldin badaude?". Hala erantzun du Lertxundik: "Egiten dute, eta inori abisatu gabe".

Herri txikietatik ikastetxe eta institutuetara joateko bideez ere hitz egin dute. Autobus pribatua jartzeak "dirutza" dakar ikastetxearentzat, eta horren ordez zerbitzu publikoa erabiltzeko proposamena jarri dute mahai gainean. Ordutegiak sarrera orduetarako egokiak izango balira alternatiba aproposa litzatekeela uste dute. "Publikoa den heinean, edonork du erabiltzeko aukera. Ahal dugun neurrian, saiatuko gara egokitzen", dio Lertxundik. Haren hitzei babesa emanez hartu du hitza Aintzane Lauzirika aldundiko teknikariak: "Ordutegiak ez dira finkoak. Hau behin-behinekoa da, eta egokitu daiteke".

Eskualdeari dagokion proiektuaren barruan beste bi proposamen jaso ditu aldundiak. Batetik, inguruko herrietako jaietara joateko zerbitzua ezarri nahi dute; horretarako, mankomunitate eta udalekin elkartuko dira bakoitzaren jai egutegia zehazteko. Bestetik, orain martxan dagoen gauetako zerbitzua zabaldu nahi dute. Hala eta guztiz ere, orokorrean eskualdean duten zerbitzuarekin kritiko agertu da parte hartzaileetako bat: "Ikusten dut Tolosan, Bergaran hobeto daudela; marjinatuta sentitzen naiz". Uste du lurraldean "dirutza" gastatzen dela autobus zerbitzurako, baina Goierrin ez dutela horren ondoriorik nabari.

Erabilera sustatzea

Goierri inguruan ez ezik, Urola Kostako eta Debabarreneko zenbait herritan ere izan dira aste honetan aldundiko ordezkariak; Beasain, Lazkao, Ataun, Segura, Zarautz, Getaria, Orio eta Mendaro bisitatu dituzte. Ordutegiak eta oro har zerbitzua berritzearekin batera, ezinbestekoa ikusten dute erabilera sustatzeko neurriak hartzea, bai aldundiko ordezkariek, baita erabiltzaileek ere. "Aparkalekua daukazue lantokian?", galdetu dio Lauzirikak parte hartzaileetako bati. Baiezkoaren atzetik, hala jarraitu du: "Horrela inork ez du autobusa hartuko". Horrez gain, zerbitzuaren inguruko "informazio falta" egon daitekeelakoan daude herritarrak. Lertxundik dioenez, komunikazio alorrean "hobetzea" da euren asmoetako bat, hain justu.

Erabilera handitzeko helburu horri tiraka, Mugi txartela ere izan dute hizpide. "Hainbat udal" inplikatu dira Mugi txartelaren salmenta bultzatzeko; ez, ordea, beste batzuk. Goierriren kasuan, "deigarria" iruditzen zaio Lertxundiri salmenta toki gutxi egotea. Erabilera igotzeko, lagungarria izan daitekeen proposamen bat egin diete udaletako ordezkariei: Mugi txartela udaletxeetan saltzea.

Azpiegitura egokiak izateak ere balio dezake erabiltzaile gehiago izateko. Hori horrela, autobus aterpeak identifikatzeari ekin dio diputazioak. Berez, udalena da eskumena, eta haiei dagokie aterpeak behar bezala edukitzea, baina kasuak eta kasuak daude: "Konturatu gara udal bakoitzak ezberdin funtzionatzen duela". Horregatik, inbentarioa egiten hasi da aldundia geltoki guztiekin, eta amaieran plan bat osatuko du.

Aurreikusi dutenez, diputazioak bere gain hartu beharko ditu horietako batzuk, herri artekoak, batik bat. Hala ere, zenbait errepidetan autobus aterpeak jartzeak zailtasunak dakartzala gogoratu du Lertxundik, "errepidea estua delako", edo beste hamaika arrazoirengatik.

Prozesua, "interesgarria"

Lertxundi eta Lauzirikarekin, prozesuan parte hartzen ari diren Nola kooperatibako eta Goieki agentziako ordezkariak ere izan dira Ordizian. Herritarren eskaerak jaso ondoren, autobus zerbitzua berritzeko prozesuaren gaineko iritzia eskatu diete. Guztiak bat datoz: "oso interesgarria" izan da.

Baloratu egin dute herritarrek ekarpenak egiteko aukera izatea, haiek baitira benetan zerbitzua erabili behar dutenak. Gainera, lehen fasean proposatutakoak aurreproiektuan sartu izana ere aintzat hartzekoa da, haien arabera. Bileretara joan ez direnentzat ere utzi dute mezua: "Gero isilik egon beharko dute". Zerbitzua martxan jarri aurretik beste behin bilduko dira aldundiko ordezkariak herritarrekin: eskualde mailako bileretan izango da, azken proiektua aurkezteko.

Autobus zerbitzua berritzeko abiatutako prozesuaren lehen itzulian 56 herritako 3.000 lagunek baino gehiagok eman dute iritzia. Horiek egindako ekarpenen %75 sartu ditu aldundiak aurreproiektuan.

Errenteriako Mariasun Landa sarietan irabazle izan da Rosario Perez del Pecho (Pasai Donibane, 1966); zehazki, Emakumeen Begirada Onenaren Saria eraman du, Una carrera de fondo lanarengatik (Bide luzeko lasterketa). Istorio horren protagonista bera da. Don Bosco ikastetxean aukeratu zuen espezialitatean —Industria Elektronika— lehenengo emakumea izan zen, eta ikasten aritu zen urteetan gainditu behar izan zituen oztopoak kontatzen ditu.

Nolatan aukeratu zenuen Industria Elektronika espezialitatea ikastea?

Ez neukan oso argi. 12 urte nituen. Krisi nahiko gogorra izan zen garai hartan, eta lan munduan ateak irekiko zizkidan zerbait ikasi nahi nuen. Garai hartan Industria Elektronika jende askok aukeratzen zuen. Nik beste edozer bainoago, irtenbide profesionala neukan buruan. Industria Elektronika eskaintzen zuen Don Boscok, eta nik ondoan ikasten nuen. Eskaera gehien zuen espezialitatea zen, eta ia ziurra zen lana izanda irteten zinela.

Behin espezialitatea aukeratuta, jendeak zer esaten zizun?

Kontakizunean azaltzen dut. La Anunciata ikastetxean ikasi nuen. Mojek galdetzen ziguten ea zer egin nahi genuen bukatzerakoan. Nik zer ikasi nahi nuen kontatu nuen, eta harrituta geratu ziren. Ikaskide batzuek esaten zidaten: 'Ba al dakizu non sartuko zaren? Gizon gogorrenaren lagun izan beharko duzu; bestela, arazoak izango dituzu...'. Nik esaten nuen, 'ezin du izan'; garai bateko pelikula bat bezala zela iruditzen zitzaidan. Nik pentsatzen nuen, ordea, irtenbide profesional hobea bazeukan ez nituela zertan ateak itxi komentario horiengatik.

Nola gogoratzen duzu klaseko lehen eguna?

Industria Elektronikoko laborategia erakutsi ziguten. Begiratzen nuen ea neskarik ikusten nuen, denak zirelako mutilak. Kontrastea handia zen: nesken eskola batetik, mutilen eskola batera. Hortik gutxira, zurrumurruak entzun nituen neska bat klasean zegoelako.

Gelan beste bat gehiago zinen edo bestelako harreman mota bat zenuen gelakideekin?

Klaseko lehen egunean, ez genuen elkar asko ezagutzen, besterik gabe arreta pizten zien neska bat ikusteak. Denborarekin, ordea, hainbat gelakideri ez zitzaien gustatzen ni hor egotea. Espezialitatea gizontasunarekin lotuta zegoela zeukaten buruan, eta nik horri ez nion zentzurik ikusten. Gizartearen eragina zela uste dut, etxean-edo buruan sartu zietela emakume batek ez zuela espezialitate horretan egon behar.

Irakasleekin zein harreman zeneukan?

Irakasleekin oso ondo. Lehenengo emakumea izan nintzen, baina entzuna neukan beste emakume batzuk ere sartzen saiatu zirela, baina ez zutela lortu, ez zutelako azterketa gainditu. Ez nuen arazorik izan.

Ikasten aritu zinen bost urteetan, zein izan zen esperientziarik txarrena?

Kirol arloa izan zen okerrena; gaitz erdi lehenengo bi urteak bakarrik izan zirela. Ikusten nuen beste ikasgaietan ez nuela inongo arazorik, baina gorputz hezkuntzan bai. Hainbat proba egin behar ziren, oso gogorrak, eta zailtasun ugari izan nituen. Urteetara jakin nuen 5.000 metroko proba 3.000 metrora jaitsi zutela neskentzat, baina hamar urte pasatu behar izan ziren.

Behin espezialitatea bukatuta, egoera hori lan mundura pasatu zen? Zure gelakideen aukera berberak izan al zenituen lana aurkitzeko?

Ez zidaten aukerarik eman. Praktikak egin nituen, baina esango nuke bakarrik izan zela enpresak trukean dirua jasotzen zuelako. Euskotrenen sartzeko bakarrik balio izan didate ikasketek. 1992an hasi nintzen lanean makinista gisa. Hor ere lehenengotariko emakumea izan nintzen. Hortaz, lanean ari naizen enpresaz gain, ez dut aukerarik izan.

Zergatik izan zen: diskriminazioagatik edo arrazoi jakin batengatik?

Irakasleek gomendatu ninduten praktikak egin nituen enpresan. Mutila banintz aukera gehiago izango nituzkeela uste dut; oker ez banago, irakasleek esan zidaten enpresak berak galdetu ziela ea gizonik bazegoen. Irakasleek erantzun zioten egokia ni nintzela lanpostu horretarako.

Gaur egun zuk bizitako egoera errepikatzen al dela uste al duzu ikastetxeetan?

Ez, ez. Gauzak asko aldatu dira alor guztietan. Oraindik sektore batzuk geratzen dira, baina, oro har, ez. Emakumeok ziurtasun gehiago daukagula uste dut, eta garai bateko arrastoren bat geratzen baldin bada, oso txikia da. Espezialitate batzuk gogokoago dituzte neskek, eta beste batzuk mutilek, baina espezialitatea dena dela, kontua da sexua ez izatea muga bat.

Eta lan munduan?

Ez nago oso jantzia, baina iruditzen zait oraindik badaudela desberdintasunak, batik bat zuzendaritzetan.

Zergatik erabaki zenuen zure kasu propioa kontatzea Mariasun Landa Sarietara aurkeztu zenuen lanean?

Hasteko, gogo asko neukalako kontatzeko. Ondoren, lehiaketaren oinarriak irakurri nituen, eta ikusi nuen nire istoriora moldatzen zirela. Dirudienez, asko gustatu zaio epaimahaiari; ez nuen halakorik espero.

Uste duzu zure istorioa baliagarri izan daitekeela halako egoerak berriro errepika ez daitezen?

Hala uste dut. Printzipioz, kritika sozial gisa bideratu dut. Izan ere, gauzak asko aldatu badira ere, bide luzea dago egiteko. Aipatu bezala, zuzendaritzetan aritzeko emakume asko daude trebatuta, baina askotan baztertu egiten dira. Iruditzen zait oraindik denon artean gauza asko ditugula garbitzeko.

Lana idazterakoan, nola gogoratu duzu gertatutako guztia?

Hainbat gauza bizitu izan ditut berriro. Urteak pasatuta, hainbat gauza gainditu ahal izan ditut. 12-13 urterekin hasi nintzen, eta 17-18 urterekin bukatu, eta jendeak esaten zidan odol hotza izan behar nuela horri guztiari aurre egiteko. Behin hasita, argi neukan aurrera atera behar nuela, baina ezin izan nuen guztia digeritu. Orain, ordea, onartu ahal izan dut.

Herriz herri egiten ari diren bilera irekietan ez ezik, Interneten ere aukera dago norbere ekarpenak egiteko. Proposamenak jasotzeko epea apirilaren 15ean bukatuko da. Honako helbide honetan aurki daiteke parte hartzeko gunea eta prozesuaren gaineko informazioa:

• www.garraioahobetzen.net