Beñat Zamalloa Akizu «Sentipena dut atzo [herenegun] eman nuena baino gehiago ez daukala», zioen atzo Beñat Gaztelumendik (Donostia, 1987), Gipuzkoako Bertsolari Txapelketako txapeldunak. Larunbatean Donostiako Illunben jokatu zen finala «parekatua» izan zela sentitu zuen, eta «oso detaile txikietan» erabaki zela. Lehia bakarra bere buruarekin du. Nola ospatu duzu? Nik beti Añorgan ospatzen dut dena: finalera...
Espazio bakarra eta guztientzat berdina da itxuraz, baina ezberdina errealitatean. "Patriarkatuak berak beste kartzela bat sortzen du kartzelaren barruan". Emakumeei ezartzen zaien zigor hirukoitzaz ari da Oihana Etxebarrieta kazetari eta Bilgune Feministako kidea: zigor penalaz, sozialaz eta pertsonalaz. Eta, zigorraz gain, moralizatzeaz: "Zigortzen zaio delitu batengatik, baina baita emakume moduan daukan rola apurtzeagatik ere". Etxebarrietarekin batera, kartzeletako errealitateari helduko diote bihar Zuriñe Rodriguez EHUko irakasleak eta Arantza Santesteban Historian lizentziadunak Feministaldian, Donostian. Gogoetatuko dutenaren gaineko zenbait zertzelada eman dizkiote Etxebarrietak eta Rodriguezek Hitza-ri.
Emakumeak "zintzoa, esanekoa eta zaintzailea" izan behar du. Hala dio Etxebarrietak: "Bere amatasun edo zaintzaile rola apurtzen duelako ere zigortzen da". Nork bere buruari jarritako zigorraz hitz egitean, zaintzaren faktorea aipatu du, hain justu. Etxebarrietaren arabera, kartzelan dagoen momentutik emakumeak ezin ditu bere kargura zeuden pertsona horiek zaindu, izan haurrak edo pertsona nagusiak, eta horrek "antsietate handia" sortzen dio bere buruari. "Gizonak izango du bere inguruan zaintza lanez arduratuko den sare oso bat, askotan emazteak. Baina emakumezko presoen kasuan, askok familia bakarrik hazi behar dute".
Genero harremanei eta rolei dagokienez, polarizatutako imajinario kolektibo bat irudikatu du: "Emakumeak zaintzan irudikatzen ditugu, maitasuna ematen... Eta gizonezkoa gehiago belikotasun batean, borrokaren ideologia horretan. Badirudi banatuak izan direla: zaintza bakarrik espetxetik kanpo egin behar den zerbait balitz bezala irudikatu dugu, baina espetxe barruan ere beharrezkoa da zaintza, eta zaintzen ari den horrek ere behar du zaintza".
Abestietan, zineman eta abarretan ikus daiteke nola eraikitzen den imajinario hori. Rodriguezek dioenez, preso batengan pentsatzerakoan, ziurrenik mutil baten imajina egingo du norbere buruak; berdin militante batengan pentsatzean. "Preso baten senidearengan pentsatzean, ordea, normalean emakume batengan pentsatzen dugu". Adibide musikal bat ekarri du: Borrokalari kalera kantua. "Hor esaten da zain dagoela aita, zain ama; hau da, familiak zain egon behar duela eta sostengatu behar duela presoa. Eta, bestetik, familia heterosexual bat ageri zaigu. Gero, jarraitzen du: 'zain andre eta lagunak...'. Berriz ere andrea jartzen da. Eta, aurrerago, borrokalaria; beti indartsua da, borrokarako prest dago, ezin da erori, beti egon behar du prest...".
Kanpotik eta barrutik
Kartzela tarteko duten bikote harremanak aztertu ditu Etxebarrietak Erlazio afektibo sexualak espetxe garaian askatasun (g)une? tesinan. Zaintzaren gaiari eta maitasun harremanei jarri die arreta. "Oso garrantzitsua da maitasun harreman horiek edukitzea. Itxialdi egoera bati aurre egiteko, oso garrantzitsua da familiaren eta bikotekidearen babesa". Bisitak, aurrez aurrekoak... Bikotekidea kartzelan izan zuen berak, eta bizi izandakotik ezagutzen du errealitate hori. Momentu gogorrak ditu gogoan: "Bikotekidea preso duten pertsona askorentzat momentu gogorrak dira hasieran. Presoarentzat, kalearekin konektatzeko momentu handienetako bat zen". Etxebarrietaren iritziz, presoaren bikotekideak rol oso garrantzitsua betetzen du, batik bat zaintza lanagatik. "Batzuetan zaintza lan horiek berari ezartzen zaizkio, bere gain hartu nahi ez izan arren".
Emakumezkoen espetxe baten barruan egoteko aukera ere izan zuen Etxebarrietak, Alcala Mujeres-en (Madril), ikastaro batzuetan. Lehen aldia zuen emakumezkoen modulu batean. Azaldu duenez, gaur egun dauden emakumezkoen kartzelak ez ziren sortu emakumezkoen espetxe izateko; Alcalakoa, esaterako, adingabeen zentro itxi bat zen. Ikusi zuenak baino gehiago, ordea, harremanek eman zioten atentzioa. "Ume batzuk bezala tratatzen zituzten kasu gehienetan. Infantilizatu egiten dituzte, eta ongia egiten ariko balira bezala hitz egiten dute". Kartzelatik buelta bat emateko aukera ere izan zuen: "Paradisu bat izango balitz bezala erakutsi ziguten; oso gaizki pasatu genuen".
Preso sozialen eta politikoen artean ere bada berezitasunik. Politikoei, FIES fitxategiak ezartzen zaizkie —preso arriskutsu edo preso bereziei jartzen zaien sistema da—. Eragin nabaria du, bai komunikatiboki, baita espazialki ere: "FIESen hirugarren gradua ezartzen zaie, eta horrek sakabanaketa dakar, gutun eta dei kopuruaren murrizketa, patiora ateratzeko ordu kopuruak gutxitzea...". Etxebarrietaren arabera, emakume preso politiko gutxiago daude, eta, beraz, errazagoa da Espainian eta Frantzian haiek sakabanatzea: "Sakabanaketa gehiago da emakume presoekin, espetxe gutxiagok hartzen dituztelako emakumeak. Gainera, politikoen kasuan, gradu bereziak jartzen zaizkienez, horrek suposatzen duenarekin; batzuetan bakarrik daude, jende gutxi ikusten dute...". Joxepa Ernagaren kasua ekarri du gogora. 1980ko hamarkadan atxilotu zuten, eta 27 urtez egon zen espetxean; horietatik hamalau bakarturik —iazko abenduan atera zen libre—. "Hor genero aldagaia kontuan hartu beharra daukagu. Ikuspuntu hori falta zaigu, eta ikusi behar dugu momentuan ere badaudela egoera horietan dauden emakume presoak".
Gatazka, iraultzeko
Irakurketa feminista bat egiteari garrantzia eman dio Rodriguezek ere. Besteak beste, ETAko emakumeen parte hartze politikoa aztertzen dabil, eta, dioenez, orain arte ETAri buruzko liburuetan ez da berak jasotakorik azaldu: "Hori da orain arte emakumeak elkarrizketatu ez ditugulako, edo protagonista izan ez direlako".
Rodriguezen ustetan, kartzela gatazkaren "alderik gogorrenetariko bat" izan daiteke, eman diren hausturak irudikatzeko tokia. Patriarkatua gatazkan indartu egiten dela dio, "noski", eta emakumeek sistematikoki pairatu izan dutela biolentzia. Era berean, ordea, patriarkatua bera gainazpikatzeko aukera batzuk ere izan dira, bere lanean bildu duenez: "ETAko lehenengo urteko emakume askorentzat ETAn sartzea etxekoandre ez izateko aukera zen; eurentzat bai, eurentzat izan zen emakume liberazio prozesurako oso lagungarria. Asko Frantziara joan ziren, komandoetara edo errefuxiatu moduan. 1960ko hamarkadan, esaterako, eta justu pilulak han legezkoak ziren".
Presoez, armagabetzeaz eta bestez hitz egiten den bezala genero harremanak nola eman diren jorratzea ere funtsezkoa dela uste du. "Ez badugu hitz egiten, egingo dugu bake bat, baina erdiko bake bat izango da". Rodriguezek argi du gatazka armatuaren bukaerak ez duela esan nahi biolentzia bukatu denik. "Galdetu behar dugu: norena da bakea, eta norentzat? Gaur egun gutxiago kobratzen dugu, hiltzen gaituzte gure senarrek... Ez da benetako bakea". Dioenez, bakea benetakoa izango da gizonak, emakumeak eta beste identitateak bakean bizi ahalko direnean. Horretarako, mugimendu feminista lehen mailako aktoretzat du: "Bake prozesu batean eta negoziazio batean mugimendu feministak interlokutore nagusienetako bat izan behar du".
Eritasunen bat duten presoei laguntzeaz arduratzen da Jaiki Hadi elkartea, haien jarraipena egiteaz eta gaixo larri daudenen kasuak argitara atera eta salatzeaz. Elkartea osatzen duten medikuetako bat da Fernando Arburua psikologoa (Zugarramurdi, Nafa...
1. Zein balorazio egiten duzu Gipuzkoako bertso txapelketan egindako lanaz?
2. Oro har, nola ikusi duzu txapelketako partaideen maila?
3. Finalari begira, zer espero duzu?
Lau urtean behingo egun handia iritsi da: Gipuzkoako bertso txapelketaren finala. Bihar, 17:00etan hasita, zortzi bertsolari izango dira Donostiako protagonista nagusiak. Bi bertsolariren arteko azken buruz burukoaren aurretik, hamabosna bertso osatu beharko dituzte.
Illunbera arteko ibilbidea luzea izan da, ordea, eta maiatzaren 9tik abenduaren 6ra bitartean, protagonista ugari gelditu da bidean; 79 guztira.
Bertsolari bakoitza helburu desberdinekin aurkeztu da txapelketara. Baina txapelketak berarekin dakarrenez, batzuek lortu dute helburua, eta beste batzuk lortu gabe geratu dira. Bi urte barru jokatuko den Euskal Herriko txapelketara begira jarri dira dagoeneko txapelketako lehenengo hamazazpi bertsolariak.
Ohi bezala, egindako lanarekin batzuk besteak baino gusturago geratu dira. Finalaren atariraino iritsi diren bost bertsolariren iritziak jaso ditu Hitza-k.
Hamaikagarren, txapelketan
"Pertsonalki, helburuak beteta gelditu zaizkit. Behin final-erdietara iritsitakoan beti ahalik eta goien geratu nahi izaten da, baina Oihana [Iguaran] finalera iritsita helburuak ondo beteta gelditu zaizkigu. Maiatzean hasi nintzen txapelketan, eta, egia esanda, luze samar egin zait. Sailkapen fasea pasatzea, txapelketan sartzea eta ahal bazen final-laurdenetara ailegatzea zen helburua. Behin fase horretara iritsitakoan gehixeago nahi izaten da. Orain Euskal Herriko txapelketa ondo prestatzeko bi urte dauzkagu. Bide bat hasi dugu aurten. Gure belaunaldikoen txapelketa zen, eta Oihana da gure belaunaldikoen artean urrutiena iritsi dena".
"Bertsoaldi batzuetan oso maila ona egon dela iruditzen zait, baina beste saio batzuk izan dira epel samar joan direnak. Neronek kantatukoren bat ere tokatu zait hala moduz joan dena, neroni barne. Txapelketan, beste askotan bezala, tentsioa nabarmendu da. Tentsio gehitxo egon da saio batzuetan, eta plazako askatasun horri ez diogu utzi ateratzen. Bertsolariez gain, gai-jartzaileak oso ondo aritu dira, gai-jartzaile taldeak lan izugarria egin du. Antolakuntzak ere zer esanik ez. Askotan bertsolarien maila bakarrik neurtzen da; gainontzean, jendea bere tokian ondo egon da".
"Batzuk txapelaren bila joango dira, eta beste batzuk publikoa irabaztera joango direla iruditzen zait. Baina txapela irabazi behar duenak publikoa ere irabazi beharko du. Txapelaren bila joateko Unai Agirre, Beñat Gaztelumendi, Alaia Martin, Jon Maia eta Agin Laburu ikusten ditut. Gero, edozer gauza gerta liteke. Edozein ikusten dut gai buruz burukoan sartzeko".
Hamabigarren, txapelketan
"Balorazioa ona dela esango nuke. Urtean lau saio eginda, gero txapelketan finalerdietara ailegatzea nahiko lorpen bada. Helburua finalerdietara iristea jarri genuen, eta ailegatu gara. Martxan jarri ezinda bezala ibili naizela esango nuke, baina erori gabe. Neurerik eman gabe, baina konforme egindakoarekin. Euskal Herrikorako sailkatzea nahi nuen, eta hori lortu dut. Duela bi urte Euskal Herrikoan kantatu nuen, baina familia eduki nuen, eta batere prestatu gabe harrapatu ninduen. Berriz ere sailkatu nahi nuen, eta gustura. Orain beste bi urte ditut prestatzeko".
"Uste dut nerbio asko egon dela aurten. Saioa ez dela lehertu esango nuke. Justu geure saioa, Tolosakoa, izan zen puntuaziorik handiena izan duena. Jendea nerbioso, hoztuta edo bererik eman gabe aritu da. Ez da saio oso onik izan. Inork ez du nabarmen koskarik atera. Jendea lotuta ibili da".
"Final on bat izango dela uste dut. Orain dela lau urteko finalistek finalera iristeko helburua izango zuten, lotu samar ibili dira asko. Finalean askatuko direla uste dut. Finala irekia da, gainera. Orain arte ez da inor nabarmendu. Berdintsu joango da, eta edozeinek irabaz dezake. Txapeldun berria izango da".
Bederatzigarren, txapelketan
"Konbentzimendu handiegirik gabe hasi nuen txapelketa, eta daukadan sentimendua da ez naizela benetan txapelketan egon. Saio txar-txarrik ez dut uste egin dudanik, baina on-onik ere ez. Sentsazio arraroarekin nago: lortu dut tenplea mantentzea eta ez erortzea, baina bertsotan sentsazio grisekin aritu naiz, kokatu ezinda bezala. Balorazio positiboan utziko dugu, baina perla batzuk ez uztearen penarekin. Oso janda neukan ez nintzela finalean sartuko, eta, gainera, txapelketara aurkezteko helburua ere ez zen finala. Alde horretatik, jakin nuenean kalean geratu nintzela, ez nuen pena berezirik hartu. Baina gero jende asko etorri zait pena izan dela esanez. Egia da, pasatu eta gero, penatxo bat sortu zait finalean ez sartuta. Euskal Herriko txapelketarako sailkatzea nuen helburua, eta, alde horretatik, gustura".
"Nik kantatu dudan saioez gain, pare bat saio bakarrik ikusi ditut zuzenean, ez diot jarraipen handirik egin. Maila txukuna egon dela esango nuke. Oso parekatua dago maila Gipuzkoan. Egon naizen saioetan lehenengotik azkenera ez da alde ikaragarririk egon. Ezustekoak egon dira, onerako eta txarrerako".
"Oso irekia ikusten dut finala, esan dudan parekidetasun horregatik. Batzuek oso izen ukaezinak ikusten dituzte, baina nik ez nuke baserria jokatuko inoren alde. Zortzikote horretan edozeinek eman lezake sustoa. Egun bakarrean hamabost bertsotara jokatuko da finala, eta oso irekia ikusten dut".
Hamalaugarren, txapelketan
"Egindako prestakuntza lanarekin gustura nago, emaitzarekin ez. Azkeneko hiru txapelketetan finalera iritsi naiz, eta oraingoan finalerdietara. Noizbait iritsi behar zen finaletik kanpo geratzeko unea, baina finalean egotea ere polita zen, eta gustatuko litzaidake. Txapelketan parte hartzeko zalantza handia izan nuen, eta oraindik ez dakit asmatu nuen ala ez. Kontua da nik ikaragarri gustura egingo nukeela txapelketa bat Jon Martin izan gabe. Lehenengo aldiz parte hartzen duen bertsolari batek dena dauka irabazteko, eta jendea oso identifikatuta sentitzen da. Aldiz, noizbait zerbait irabazi edo arrimatu izan dena, galtzeko beldurrarekin aritzen da. Eta beldurra eta bertsoa ez dira ondo eramaten. Bertsoak arriskatzeko tarte bat behar du, eta, beste txapelketetan hobeto eraman dudan moduan, oraingoan ez da horrela izan".
"Maila polita izan da. Txapelketa honek, gainera, indartuta ekarri digu orain arte itzalita egon den belaunaldi bat. 2003an oso ondo sartu zen 1981. urtean jaiotakoen belaunaldia, eta geroztik ez du mailarik jaitsi. Bestalde, 2007an indarrez agertu zen 1987. urtean jaiotakoen belaunaldia. Aurreko txapelketan ere hala erakutsi zuten. Tartean, gelditu dira, historikoki, bai txapelketa nagusietan, eta bai eskolartekoetan, itzal samarrean gelditutako belaunaldi bat. Txapelketa honetan poztu nau tarteko belaunaldi hori dela, besteek behera egin dugunean, erreleboa hartu duena".
"Nire bi lagun onenetako, [Iñaki] Apalategi eta Xamoa, buruz buru hortxe egongo dira; arreba [Alaia Martin] dago tartean, bertso eskolan entrenamenduetan jardun garen guztiak hor daude... Finalista guztiak oso-oso gertukoak dira.
Ondo pasatzera joango naiz ni finalera. Egia esan, neurri batean, baneukan gogoa finaletik kanpo gelditu eta finala beste begi batzuekin ikusteko. Denek ondo kantatuko dutela badakit, oso bertsolari onak direlako. Ea nork daukan zortea. Zozketa izango da gakoetako bat, zein lekutan esertzea egokitzen zaien, gaiek ere asko eragingo dute, sozialak edo emozionalak diren... Irekia izango da".
Hemezortzigarren, txapelketan
"Neure txapelketarekin oso gustura gelditu naiz, oso. Geuretzat, elkarrekin prestatzeko aukera on bat izan delako. Pello Esnal eta Nikolas Zendoia maisu hartuta ibili gara Mantxi [Iñigo Mantzizidor], Nahikari Gabilondo, Beñat Lizaso eta laurok. Aurreneko saioa oso ona egin genuen, final-laurdenetan ere gustura, —Mantxi gelditu zen kanpoan—, eta beste hirurak finalerdietan aritu gara. Ondo, beraz. Nik neuk gazitasun puntu bat badut, Eibarren ez nuelako neure onena eman. Baina, hala ere, oso gustura. Euskal Herriko txapelketarako sailkatu gabe gelditu naiz, baina pentsatzen jarrita, bakarren bat gelditu beharrean zegoen. Berdinduta finalerdietara sartu ez denik ere bada… Txapelketek beti dituzte horrelako gauzak. Pena horrekin bai, bi urteko Euskal Herrikoan ez dudalako kantatuko, eta plaza ederrak izaten dira. Baina gainerakoan oso ondo".
"Maila tekniko oso ona egon da. Beti bezala, gazte asko ateratzen dira, eta zaharrago batzuk atzean gelditzen dira. Hori betiko legea da. Gazte oso interesgarriak ateratzen ari dira, eta hori oso seinale ona.
"Egun polita ateratzea eta jende guztia gustura ateratzea espero dut. Askotan, horrelakoetan, nerbioak izaten dira, eta bertsolariek ez dute ematen daukaten onena. Ez dut izenik emango, baina sorpresa egongo da".
Hamabi urte besterik ez zuen Itziar Etxeberria Bikuñak (Getaria, 1943) arrain saltzen hasi zenean. Amari laguntzen zion antxoa saltzen. "Arrainduna zen amona, baita nire ama ere. Eta ondoren ni. Orain nire iloba dabil arrandegian. Laugarren belaunaldia da". Zarauzko merkatuan dauka arrandegia Etxeberriak, Itziar arrandegia, eta, 72 urterekin, han egoten da egunero-egunero. "Orain ez naiz goizetan arrain bila joaten, ilobak egiten du hori, baina egunero egoten naiz merkatuan".
Tarte batean arrandegia utzi du Etxeberriak Hitza-rekin egoteko. Ile apaindegira joateko ere aprobetxatu du atsedenaldia. Eta ile apaindegiaren kanpoan erantzun die kazetariaren galderei. Etengabe agurtzen du jendeak Etxeberria. "Elkarrizketa egiten ari zaizkit", esan dio bertatik pasatu den gizon bati. "Zuk kasu egiozu, dena egia esango dizu eta", esan dio gizonak kazetariari. "Nolako antxoak ekartzen zituen Itziarrek! Haiek zuten distira eta kolorea!".
Antxoak buru gainean nola ekartzen zituzten oroitu du gizonak. "Bai, bai; halaxe ekartzen genituen. Perrailetan ekartzen genuen antxoa, eta zulotxoetatik tantoak erortzen zitzaizkigun buru gainera, tirrin-tin-tin. Hamasei kilo eramaten genituen buru gainean".
Autoan egiten zuten Getariatik Zarautzerako bidea, eta ama plazan aritzen zen saltzen, eta Etxeberria, berriz, auzoz auzo. "Antxoatan, gu beti antxoatan ibiltzen ginen, eta antxoa ez zegoenean, atuna. Behin denboraldia amaitzen zenean, negu partean, etxean gelditzen ginen, eta kontserba fabrikara joaten ginen".
Etxean dirurik ez, eta, jan nahi bazuten, lan egin beste aukerarik ez zutela nabarmendu du Etxeberriak. "Gure etxean ez geneukan ezer, eta baporeak antxoatara ateratzen zirenean zain-zain egoten ginen, hura baitzen diru pixka bat irabazteko modu bakarra. Hementxe bertan egiten zuten arrantzan, urrutira joan gabe, eta amak esaten zidan 'ai Itziar, sirenak joko balu'. Jainkoak entzunda, sirenak jotzen zuen beti". Antxoa portura iritsi zelako abisua entzunda, berehala jaisten ziren portura; antxoa kargatu eta Zarautzerako bidea hartzen zuten. "Zarauztik Getariara, eta Getariatik Zarautzera, horixe izan da nire bizimodua. Eta horrelaxe jarraitzen dut oraindik ere".
Dozenatan saltzen zuten antxoa. "Dozena pezeta batean". Eta egunkari paperean bilduta eramaten zuen jendeak. "Orain, ez dakit ze plastiko eta paper txuri erabili behar den. Orduan, dena periodikotan biltzen genuen. Ez dut inoiz entzun inor hil denik periodikotan bildutako antxoa jateagatik, baina tira! Orain, jendeak antxoari hezurra eta dena kentzeko eskatzen dizu, ezin dute hezurtxo bat ere ikusi; eta jendeak ez daki arraina garbitzen, eta frijitu ere ez dute egin nahi".
Erosleak, leihotik
"'Antxoa, antxoa!', deiadarka ibiltzen nintzen ni, kalez kale. Leihora atera, 'itxoin, oraintxe jaitsiko naiz', eta hantxe jaisten ziren emakumeak, mantalarekin; dozena bat, bi dozena edo hiru, behar zutena". Eramandako antxoak amaitzen zirenean bukatzen zuten Etxeberriak eta bere amak lan eguna. "Zarautz beti izan da oso herri antxoazalea; herri gutxi izango da Zarautz bezain antxoazalea".
Amak utzi zuenean, ahizparekin ere ibili zen gero arraina saltzen. "Ni hasi nintzenean 60 izango ginen arraindunak, eta orain ni bakarrik gelditzen naiz ordukoetatik". Aurten egin ditu 60 urte plazan arraina saltzen, eta orain dela sei urtetik du arrandegi finkoa merkatuan: "Arrandegi berriak egin zituzten, baina ordu arte postu batean egoten nintzen".
Getariatik ez ezik, Pasaiatik ere ekartzen zuen arraina. "Baina hori geroago izan zen, 30 urte ingururekin". Goizean goiz esnatu, eta auto-stopean joaten zen Pasaiara. "Goizean, 04:30 inguruan irteten ginen etxetik. Nik esaten nion Martxela lagunari 'orain putak etxera, eta gu lanera'. Gasolindegian egiten genuen topo. 'Orain zuek lotara eta gu lanera' esaten genien. Han hartzen genuen kafesnea, haiek eta guk". Pasaian arraina erosi, eta anaia joaten zitzaion bila, Zarautzera eramateko".
Bizimodu gogorra izan duela aitortu du Etxeberriak. "Baina, ez nuke beste bat nahi. Inoiz ez zait dirua gustatu, nahiago dut arraina saltzen ibili, dirua kontatzen aritu baino. Hala ere, orain pixka bat aspertu naiz, eta nagia sartzen zait. Lehen, amorratzen egoten nintzen; orain, ez".
Udal hauteskundeei begira, herri txikietan ez da erraza izaten bertako herritarrekin zerrendak osatzea, ez alderdiak aurkezten direnean, ezta herritarren zerrendak osatzerakoan ere. Baliarrain Gipuzkoako herri txikienetako bat da biztanle kopuruari da...
Kostata, baina iristear dira autobusak Atotxako geltoki berrira. Pio XII. plazako geltokia hogei urtez erabili ostean, hil honen amaierarako edo urtarrilerako espero da aldaketa. Datorren ostegunean, hilak 17, ziren zabaltzekoak, baina asmoa atzeratu...
Zortzi egun besterik ez dira falta Gipuzkoako bertsolari onenari txapela janzteko. Zortzi egun, duela zortzi hilabete hasi zuten ibilbidea bukatzeko. Prest dute agertokia: Donostiako Ilunbe zezen plaza. Eta prest da txapelagatik lehiatuko duen zortzikotea ere: Jon Maia, Unai Agirre, Alaia Martin, Beñat Gaztelumendi, Agin Laburu, Iñaki Apalategi, Arkaitz Oiartzabal Xamoa eta Oihana Iguaran, hain zuzen. Egun handiaren ostean aterako dituzte txapelketaren inguruko ondorioak eta egingo balioespenak. Baina, finalaren atarian eta irabazle ofizialaren faltan, Gipuzkoako Bertsozale Elkarteak dagoeneko badu bere txapeldun partikularra: publikoa.
"Zerbait nabarmendu beharko banuke, saioetan izan den giroa izango litzateke: harrigarria izan da, luxu bat, publikoari dagokionean", Saroi Jauregi Gipuzkoako Bertsozale Elkarteko lehendakariaren hitzetan. "Eibarren, finalaurreko azken saioan, egundoko giroa egon zen, finaleko saio bat zirudien. Eta zaleek ez ezik, bertsolariek ere gustura zeudela ematen zuten, nahikoa eroso ari zirela kantatzen". Bataren jarrerak bestearena elikatzen baitu, eta alderantziz.
Orain aste batzuk halaxe zioen Aitor Mendiluze bertsolari eta Bertsozale Elkarteko langileak ere: "Ni izan naizen saioetan bertsotarako oso giro aproposa sortu da. Aurreko zenbait txapelketetan baino lasaiago ikusi dut jendea, errespetu aldetik. Bertsoak entzuten ari diren bitartean txorakeria gutxi. Beti izaten da norbait zarata pixka bat handiagoa egiten duena, baina, oro har, entzule ona doa, bertso onak entzuteko eta txalotzeko gogoz, eta plaza beroak".
Plazen beroan, erabat ados Jauregi ere. "Gogoratzen naiz, Zarauzko saioan, aurkezle nintzela, momentu batean isilik egoteko eta guzti eskatu behar izan niola publikoari, Agin [Laburu] kartzelatik etorri eta jertsea kentzen hasi zenean, batzuk txistu joka hasi zitzaizkiolako", dio, barrez. "Horrelako zerbait izan da, baina normala ere bada, ezta? Zarata pixka bat ere egon behar du. Bakarrik, momentu horietan nahiko trantzea izaten dela bertsolarientzat, erabat kontzentratuta datozelako". Baina, gainontzean, jendea errespetuz aritu dela nabarmendu du, komunera joan- etorrietan, ez dela inolako gorabeherarik izan.
Kopuruei dagokionean ere, "bikain" erantzun dute zaleek, Jauregiren irudiko. 500 bat lagun bildu ditu saio bakoitzak. "Beasainen uste dut, aurreneko saioan, kanpoan geratu behar izan zuen jendeak, eta Zestoan ere komeriak izan genituen denak sartzeko. Gainontzekoetan ez da horrelako jende olderik izan, baina gustura egoteko moduan gaude. Jende asko mugitu du txapelketak".
Beste horrenbeste espero du finalerako ere, kopuruari zein jarrerari dagokionean. "Egia da, normalean, zarata arazo gehienak finaletan izaten direla. Azkenean, jende gehiago izaten da, jendea gehiago mugitzen da eta bertso saioetan-eta gutxixeago ibilitako jendea izaten da". Bertsozale asko bilduko diren arren, ez da aparteko arazoen beldur.
Dagoeneko 5.000 sarrera inguru saldu dituzte eta egunotan besteren batzuk saltzea espero dute. "Duela lau urte, 8.000 pasatxo izan zirela uste dut, aurten ez dakit horretaraino ailegatuko garen ala ez, baina egia esan ez gaude kopuruekin itsututa ere", Jauregiren arabera. "Saio on bat ateratzea eta bertsolariak eta bertsozaleak gustura geratzea da guk nahi duguna". Eta horretarako osagaiak badaudela uste du. "Zortzikote polita osatu da finalerako: beteranoak daude, gazteak ere bai, neskak, mutilak... denetarik dago. Ziur naiz guztien artean finaleko saio oso polita egingo dutela".
Aitortzak eta justiziak beste urrats bat egingo dute bihar Villabonan. Kontzentrazio esparruetan egon ziren herritarrak omenduko dituzte herrian, memoria jorratzen diharduten bi elkarteren eskutik: Villabonako Aritza Kultur Elkarteak eta Errenteriako La Ilusion elkarteak antolatu dute Akordatzen garelako bizirik daude omenaldia. 12:00etan izango da, Errebote plazan. Zehazki, La Ilusion elkarteak martxan duen proiektuaren barruan kokatzen da ekitaldia: Mauthausenen (Austria) egondako gipuzkoarren etxe atarietan plakak jartzeko ekinbidea gauzatzen ari da. "Historiak ez die inoiz aitortzarik egin pertsona horiei. Kontakizunaz hitz egiten da, baina noiz hasten da kontakizun hori? 1960. urtean? Hori da, esaterako, arlo horretan Jaurlaritzari egin diezaiokegun kritika", dio Esti Amenabarro Iraolak, Aritza Kultur Elkarteko kideak.
Mauthausen, Argeles (Herrialde Katalanak) eta Gurseko (Frantzia) kontzentrazio esparruetan egon ziren billabonatarrak preso. Bederatzi herritar ditu dokumentatuak Aritza elkarteak, eta bihar bi gogoratuko dituzte bereziki: Adolfo Lozano Olazabal II.Errepublikan armadako teniente izana eta Alberto Beafourt Mauthausen kontzentrazio esparruan egondakoa —1940ko udatik Mauthausen-Gusen deitua—.
Biharko ekitaldian egongo direnetako bat da Concepcion Lozano Bengoa, Lozanoren alaba. Ez zuten elkar ezagutu: "Oso gutxi genekien Adolforen kasuari buruz. Arakatzen aritu gara, eta alabarekin egin dugu topo. 90 urte ditu. Honela esan zidan: 'Zuk nire aitaz nik baino gehiago dakizu'. Berarentzat ilusioa sekulakoa da". Aita gerran zela geratu zen haurdun Concepcion ama, senarrari egindako bisita batean.
Irakaslea zen ogibidez Lozano Olabazal, Hernanin, eta ofizio hori utzita, armadan egin zuen bere ibilbide profesionala. 36ko gerraren lehen lerroan borrokan aritu zen. Artilleriako teniente izan zen 1937an, 137. Brigada Mistoan, eta kapitain urtebete geroago. Herrialde Katalanetan jardun zuen nagusiki.
Gerra galdu zuten errepublikano askok bezala, ihesari ekin zion, Frantziarantz. Alemanek lurraldea okupatu zutenean, ordea, ihesean zihoazen errepublikanoak atxilotzen hasi zen Gestapo, nazien polizia. Hark atzeman zuen Lozano ere. Hainbat kontzentrazio esparrutatik igaro zen: Saint Cyprien, Gurs, Treves, Mauthausen-Gusen... Azken horretan hil zen, 1941eko azaroaren 7an. Aritza elkarteak dokumentu bakarra topatu du haren heriotzaren inguruan, Mauthausenetik bertatik jasoa: biriketako pneumoniak jota hil zen, idatzi horren arabera. "Kasu askotan ageri da arrazoi hori, eta artxiboan lan egiten dutenek ere esaten dute, ez dela oso fidagarria".
Lozanoz gain, Alberto Beafourt billabonatarra ere Mauthausenen eduki zuten. Herrikideak ez bezala, hura libre geratu zen, 1945eko maiatzean. Europan III. graduko eremu izendatzen zituzten kontzentrazio esparruetako bat zen Mauthausenekoa, eremu gogorrenetariko bat. "Auschwitz modukoa zen; han gehiago zeuden errusiarrak-eta; Mauthausenen, berriz, Espainiatik ihes egindakoak gehienbat". Alemania nazian sortutako lehen eremu jendetsuetako bat izan zen, eta heriotza tasarik handienetakoa zuen. Guztia legez babestutako esparru batean gertatzen zen: "Biolentzia erabiltzeko egiturak ziren, estatu baten aparatuak, legez onartuta zeudenak".
Informazio gehiagorako, bisitatu webgune hau:
www.amasavillabonaoroitzen.net
Satorralaiak mugimenduak argi du: Donostia aldeko metroaren proiektua ez da beharrezkoa. Hori horrela, egitasmoa geldiarazteko eskatu dio Eusko Jaurlaritzari, eta, horrekin batera, prozesu parte hartzaile bat hasteko. Asmo horrekin antolatu du manifes...
