Urtea indartsu hasi zen euskarari buruzko albisteei dagokienez. Izan ere, Gipuzkoako Foru Aldundiak, Eguberriak pasatu eta berehala, 2017. urte arterako euskara plana aurkeztu zuen. Urtarrilaren 8ko prentsa aurreko agerraldian argi azaldu zuten zein zen foru aldundiaren helburua: euskara foru aldundian lehentasunezko hizkuntza izatea, eta aldundiarekin zein aldundian euskaraz egin nahi duenak euskaraz egin ahal izatea. Euskara plan berriaren helburua euskararen eta gaztelaniaren arteko desoreka "berdintzea" zela azaldu zuen Martin Garitako ahaldun nagusiak, eta Gipuzkoako Foru Aldundiak "ereduzko jokabidea" izan behar zuela arlo horretan.

Euskara plan berria foru aldundiak 2009an egindako planaren segida da, eta orduan ezarritako irizpideei jarraipena emango die 2017ra bitartean. Zigor Etxeburua Euskara zuzendariak Gipuzkoako Hitza-ri azaldutakoaren arabera, "planaren aplikazioa azkartzea eta indartzea" zen foru gobernuaren helburua —garai hartan EH Bilduren esku—.

Ildo horretan, Etxeburuak nabarmendu zuen foru gobernua ez zela legealdi osoan plana aurkezteko zain egon euskararen alde urratsak egiteko. Euskara plan berrian ezartzen diren baldintzetako asko jadanik betetzen hasiak ziren: besteak beste, aldundiak kontratatzen dituen zerbitzuetan 2009tik ezarritako hizkuntza irizpideak betearaztea; jendaurreko lanean euskaraz erantzuteko gai ez diren langileak postuz aldatzea; edota hedabideen aurreko agerraldiak euskaraz egitea, gaztelaniarako itzulpen zerbitzuarekin.

Urkijoren mehatxua

Euskararen aldeko edozein neurri edo erabaki ofizialekin gertatzen den moduan, Espainiako Gobernuak EAEn duen ordezkari Carlos Urkijoren erreakzioa ia berehalakoa izan zen. Foru aldundiak euskara plana aurkeztu eta bi egunera iragarri zuen planaren kontrako kereila aurkeztuko zuela. Euskararen eta gaztelaniaren arteko koofizialtasuna urratzen zuela, eta euskararen mesedetan gaztelera gutxietsi egiten zuela argudiatu zuen Urkijok, hamaikagarren kereila iragartzeko. Planak indarrean jarraitzen du oraindik, eta Urkijoren kereilaren berri gehiagorik ez da izan gaur arte.

Gipuzkoako Foru Aldundian, gainera, gobernu aldaketa egon da aurten. EAJko Markel Olanok ordezkatu zuen Martin Garitano, eta euskalgintzan ibilbide luzea izan duen Mikel Irizarrek hartu zuen Etxeburuaren tokia. Irizarren sarrerarekin sailaren izen aldaketa iritsi zen —Euskara Zuzendaritza zenari Hizkuntza Berdintasunerako Zuzendaritza jarri zioten izena—, baina euskara planaren edukiekin eta indarraldiarekin aurrera jarraitzen dute. Filosofiarekin ere bat dator Irizar. "Diputazio honek lehentasunez, edo defektuz, euskaraz funtzionatzeko erabakia hartu du. Horrekin hizkuntza bakoitzaren aukerak orekatu egingo ditugu, eta herritarren aurrean berdintasuna sustatuko dugu. Bakoitzak erabakiko du zein komunitatetako kide den, baina bi aukerak bermatu behar dira". Irizarrek BERRIAri esandakoaren arabera, ez da Urkijoren beldur. "Ofizialtasunak ematen ditu babes juridiko minimo batzuk. Azken boladako sententzietan badirudi babes juridikoa badagoela".

Donostian ere bai

Donostiako Udalak apirilean onartu zuen 2015-2019 epealdirako Euskararen Plan Orokorra. Euskara "guztiz berreskuratzea" eta "euskararen Donostia" eraikitzea helburu hartuta atondutako plana zela azaldu zuen EH Bilduren udal gobernuak. Hiru esparru estrategikotan banatu zituen Donostiako Udalak planaren helburuak: euskararen jabekuntza, euskararen erabilera eta euskararen elikadura.

Euskararen jabekuntzari dagokionez, honako ekinbide hauek jasotzen ditu planak: transmisioan erabilera areagotzea, sentsibilizazioa egitea, hezkuntza esparruan euskararen erabilera soziala bultzatzea eta euskara ikasteko baliabideak eskaintzea. Euskararen erabilerari dagokionez, berriz, administrazioan herritarrekiko harremanetan euskara lehentasunezko izatea, merkataritzan eta ostalaritzan zerbitzua euskaraz eman dezaten urratsak egitea, eta aisiari eta kirolari dagokionez hiriko eskaintzetan eragitea. Azkenik, euskararen elikadurari buruzko atalean, euskarazko kulturgintza indartzea eta eskaintza areagotzea, euskarazko produkzioaren kalitatea bermatzea, euskarazko hedabideak laguntzea eta haien kontsumoa sustatzea.

Euskara plana onartzearekin batera, Donostiako Udalak euskararen egoerari buruzko diagnosia aurkeztu zuen. Bertan jasotakoaren arabera, Gipuzkoako hiriburuan euskararen ezagutzatik erabilerarako jauzia eman behar da. Izan ere, datuek diote donostiarren ia %70 direla euskaldunak (%40,6) edo ia euskaldunak (%28,6), baina kaleko erabilera soilik %16ra iristen da.

Aldundian bezala, Donostian ere gobernu aldaketa izan zen udal hauteskundeen ostean. EAJk eta PSE-EEk osatutako gobernuak ordezkatu zuen EH Bildurena. Euskara planari bere horretan eutsiko diola iragarri du gobernu berriak.

Espazio bakarra eta guztientzat berdina da itxuraz, baina ezberdina errealitatean. "Patriarkatuak berak beste kartzela bat sortzen du kartzelaren barruan". Emakumeei ezartzen zaien zigor hirukoitzaz ari da Oihana Etxebarrieta kazetari eta Bilgune Feministako kidea: zigor penalaz, sozialaz eta pertsonalaz. Eta, zigorraz gain, moralizatzeaz: "Zigortzen zaio delitu batengatik, baina baita emakume moduan daukan rola apurtzeagatik ere". Etxebarrietarekin batera, kartzeletako errealitateari helduko diote bihar Zuriñe Rodriguez EHUko irakasleak eta Arantza Santesteban Historian lizentziadunak Feministaldian, Donostian. Gogoetatuko dutenaren gaineko zenbait zertzelada eman dizkiote Etxebarrietak eta Rodriguezek Hitza-ri.

Emakumeak "zintzoa, esanekoa eta zaintzailea" izan behar du. Hala dio Etxebarrietak: "Bere amatasun edo zaintzaile rola apurtzen duelako ere zigortzen da". Nork bere buruari jarritako zigorraz hitz egitean, zaintzaren faktorea aipatu du, hain justu. Etxebarrietaren arabera, kartzelan dagoen momentutik emakumeak ezin ditu bere kargura zeuden pertsona horiek zaindu, izan haurrak edo pertsona nagusiak, eta horrek "antsietate handia" sortzen dio bere buruari. "Gizonak izango du bere inguruan zaintza lanez arduratuko den sare oso bat, askotan emazteak. Baina emakumezko presoen kasuan, askok familia bakarrik hazi behar dute".

Genero harremanei eta rolei dagokienez, polarizatutako imajinario kolektibo bat irudikatu du: "Emakumeak zaintzan irudikatzen ditugu, maitasuna ematen... Eta gizonezkoa gehiago belikotasun batean, borrokaren ideologia horretan. Badirudi banatuak izan direla: zaintza bakarrik espetxetik kanpo egin behar den zerbait balitz bezala irudikatu dugu, baina espetxe barruan ere beharrezkoa da zaintza, eta zaintzen ari den horrek ere behar du zaintza".

Abestietan, zineman eta abarretan ikus daiteke nola eraikitzen den imajinario hori. Rodriguezek dioenez, preso batengan pentsatzerakoan, ziurrenik mutil baten imajina egingo du norbere buruak; berdin militante batengan pentsatzean. "Preso baten senidearengan pentsatzean, ordea, normalean emakume batengan pentsatzen dugu". Adibide musikal bat ekarri du: Borrokalari kalera kantua. "Hor esaten da zain dagoela aita, zain ama; hau da, familiak zain egon behar duela eta sostengatu behar duela presoa. Eta, bestetik, familia heterosexual bat ageri zaigu. Gero, jarraitzen du: 'zain andre eta lagunak...'. Berriz ere andrea jartzen da. Eta, aurrerago, borrokalaria; beti indartsua da, borrokarako prest dago, ezin da erori, beti egon behar du prest...".

Kanpotik eta barrutik

Kartzela tarteko duten bikote harremanak aztertu ditu Etxebarrietak Erlazio afektibo sexualak espetxe garaian askatasun (g)une? tesinan. Zaintzaren gaiari eta maitasun harremanei jarri die arreta. "Oso garrantzitsua da maitasun harreman horiek edukitzea. Itxialdi egoera bati aurre egiteko, oso garrantzitsua da familiaren eta bikotekidearen babesa". Bisitak, aurrez aurrekoak... Bikotekidea kartzelan izan zuen berak, eta bizi izandakotik ezagutzen du errealitate hori. Momentu gogorrak ditu gogoan: "Bikotekidea preso duten pertsona askorentzat momentu gogorrak dira hasieran. Presoarentzat, kalearekin konektatzeko momentu handienetako bat zen". Etxebarrietaren iritziz, presoaren bikotekideak rol oso garrantzitsua betetzen du, batik bat zaintza lanagatik. "Batzuetan zaintza lan horiek berari ezartzen zaizkio, bere gain hartu nahi ez izan arren".

Emakumezkoen espetxe baten barruan egoteko aukera ere izan zuen Etxebarrietak, Alcala Mujeres-en (Madril), ikastaro batzuetan. Lehen aldia zuen emakumezkoen modulu batean. Azaldu duenez, gaur egun dauden emakumezkoen kartzelak ez ziren sortu emakumezkoen espetxe izateko; Alcalakoa, esaterako, adingabeen zentro itxi bat zen. Ikusi zuenak baino gehiago, ordea, harremanek eman zioten atentzioa. "Ume batzuk bezala tratatzen zituzten kasu gehienetan. Infantilizatu egiten dituzte, eta ongia egiten ariko balira bezala hitz egiten dute". Kartzelatik buelta bat emateko aukera ere izan zuen: "Paradisu bat izango balitz bezala erakutsi ziguten; oso gaizki pasatu genuen".

Preso sozialen eta politikoen artean ere bada berezitasunik. Politikoei, FIES fitxategiak ezartzen zaizkie —preso arriskutsu edo preso bereziei jartzen zaien sistema da—. Eragin nabaria du, bai komunikatiboki, baita espazialki ere: "FIESen hirugarren gradua ezartzen zaie, eta horrek sakabanaketa dakar, gutun eta dei kopuruaren murrizketa, patiora ateratzeko ordu kopuruak gutxitzea...". Etxebarrietaren arabera, emakume preso politiko gutxiago daude, eta, beraz, errazagoa da Espainian eta Frantzian haiek sakabanatzea: "Sakabanaketa gehiago da emakume presoekin, espetxe gutxiagok hartzen dituztelako emakumeak. Gainera, politikoen kasuan, gradu bereziak jartzen zaizkienez, horrek suposatzen duenarekin; batzuetan bakarrik daude, jende gutxi ikusten dute...". Joxepa Ernagaren kasua ekarri du gogora. 1980ko hamarkadan atxilotu zuten, eta 27 urtez egon zen espetxean; horietatik hamalau bakarturik —iazko abenduan atera zen libre—. "Hor genero aldagaia kontuan hartu beharra daukagu. Ikuspuntu hori falta zaigu, eta ikusi behar dugu momentuan ere badaudela egoera horietan dauden emakume presoak".

Gatazka, iraultzeko

Irakurketa feminista bat egiteari garrantzia eman dio Rodriguezek ere. Besteak beste, ETAko emakumeen parte hartze politikoa aztertzen dabil, eta, dioenez, orain arte ETAri buruzko liburuetan ez da berak jasotakorik azaldu: "Hori da orain arte emakumeak elkarrizketatu ez ditugulako, edo protagonista izan ez direlako".

Rodriguezen ustetan, kartzela gatazkaren "alderik gogorrenetariko bat" izan daiteke, eman diren hausturak irudikatzeko tokia. Patriarkatua gatazkan indartu egiten dela dio, "noski", eta emakumeek sistematikoki pairatu izan dutela biolentzia. Era berean, ordea, patriarkatua bera gainazpikatzeko aukera batzuk ere izan dira, bere lanean bildu duenez: "ETAko lehenengo urteko emakume askorentzat ETAn sartzea etxekoandre ez izateko aukera zen; eurentzat bai, eurentzat izan zen emakume liberazio prozesurako oso lagungarria. Asko Frantziara joan ziren, komandoetara edo errefuxiatu moduan. 1960ko hamarkadan, esaterako, eta justu pilulak han legezkoak ziren".

Presoez, armagabetzeaz eta bestez hitz egiten den bezala genero harremanak nola eman diren jorratzea ere funtsezkoa dela uste du. "Ez badugu hitz egiten, egingo dugu bake bat, baina erdiko bake bat izango da". Rodriguezek argi du gatazka armatuaren bukaerak ez duela esan nahi biolentzia bukatu denik. "Galdetu behar dugu: norena da bakea, eta norentzat? Gaur egun gutxiago kobratzen dugu, hiltzen gaituzte gure senarrek... Ez da benetako bakea". Dioenez, bakea benetakoa izango da gizonak, emakumeak eta beste identitateak bakean bizi ahalko direnean. Horretarako, mugimendu feminista lehen mailako aktoretzat du: "Bake prozesu batean eta negoziazio batean mugimendu feministak interlokutore nagusienetako bat izan behar du".