. Enirio-Aralar mankomunitatearen barne eman ditu mendeak Orendainek. Eremu hori garrantzi handikoa izan da inguruko herrientzat. Oria ibarrarekin ere harreman estua du herriak, Tolosari lotua egon zelako eta ondoren Aizpurua Batasuneko parte izan zelako.

Orendainen izena ez da azaltzen agirietan XIV. mendearen erdira arte. Gipuzkoako Orendain herriarena, behintzat. Ernesto Gonzalez Castrok Orendain, Txindoki eta Oriaren artean liburuan azaldu duenez, bazen Orendain izeneko herri bat, Nafarroan, gaur egun desagertuta dagoena, Mañeruko bailaran, Lizarrako merindadean, eta hari buruzko agiriak badaude, XII. eta XIII. mendeetakoak. "Informatikaren eta ordenagailuen gure mundu honi aurrea hartuz, agiri horiek moztu eta itsatsi, eta gure Orendaini egokitu zizkioten. Zuloa estali zuten. Horrela, gure Orendaini buruzko notiziak XIV. mendetik XII-XIII. mendeetara lehengoratu zituzten", idatzi du Gonzalez Castrok.

Lehen aipamenak, beraz, XIV. mendekoak dira: 1350ean, Iruñeko Elizbarrutiaren barruan dagoen parrokia gisa agertzen da Orendain; 1374an, Tolosako auzotasuna eskuratzen duten bilguneetako baten eran; eta 1384. eta 1390. urteetan, Enirio eta Aralar Batasunaren barruan, Amezketako Batasunaren parte diren kolazio edota eliza bati atxikitako auzotarren bilguneetako baten moduan.

Orendain betidanik egon da lotuta Enirio-Aralar mankomunitatera, eta egun ere horren parte da. "Enirio mendiak eta Aralar mendilerroak erabateko garrantzia dute Orendain eta inguruko beste hamalau herri txikiren historian eta ongizatean", azaldu du Gonzalez Castrok. Haren historian aldaketa handia ekarri zuen 1374. urteak. XIII. mendean Gaztelako erregeek hiribilduen sorrera bultzatu zuten, eta XIV. mendean herri txikiak taldekatzen hasi ziren hiribildu horien aldera. Orendainen kasuan, Tolosa hiribilduari lotu zitzaion urte horretan. "Herri txikiek bere autonomiaren parte bati uko egiten diote hiribilduaren mesedetan, eta, trukean, segurtasuna eta bere produktuentzako irtenbidea jasotzen dute. Baina hiribilduari ere mesedegarri zaio, ikuspegi sozial eta komertzialetik begiratuta".

Hasierako segurtasun hori, baina, urteak pasatu ahala menpekotasun bihurtzen joan zen hiribilduei lotutako auzo eta herrientzat, baita Orendainentzat ere. "Denboraren poderioz, areagotu egin ziren agintekeria kasuak, hiribilduaren mesederako eta elkartutako herrien kalterako, neurri interesatuak, era askotariko ustelkeria eta nagusikeria kasuak salbuetsi gabe. Horri guztiari gehitu behar zaio udalbatzetako parte hartze mugatua". Herriek hiribilduaren erabakien eta gastuen zehaztapenean eta kudeaketan parte hartu ahal izatea eskatu zuten. Azkenean, herri independente izateko prozesua martxan jarri zuten Tolosari lotuta zeudenek, eta 1615ean jaso zuten baimen hori. Horrek sekulako zama ekonomikoa sortu zien, eta Orendain ez zen salbuespena. Bizilagun bakoitzeko, herriak 25 dukat ordaindu behar izan zuen, bakoitzak 9.375 marabedi. Orendainek egiazko 117 bizilagun eta dudazko bost zituenez, 1.096.875 marabedi ordaindu behar izan zituen, gehi kostuak: guztira, 1.153.125 marabedi. Kostu horri aurre egiteko, udalak Segurako Maria de Jauregiren eskutik 2.000 dukat jaso zituen, "zentsu modura".

Batzar Nagusietan parte hartzeko eskubidea lortu zuen, eta kostu horri aurre egiteko, beste herri batzuekin batu zen. Baina horretarako ez zituen aukeratu Enirio-Aralar mankomunitatean Bozue Nagusiko kideak, Alegia eta Ikaztegieta baizik. Izan ere, hiribildu izaera lortzerakoan, Orendainek eta beste zenbait herrik mankomunitatean ordura arte ez zituzten jabetza eta jurisdikzio eskubideak aldarrikatu zituzten. Ezezkoa jaso zuten, eta prozesu horrek seguruena eragina izango zuen Batzar Nagusietarako kideak bilatzeko unean. Batetik, beraz, Aralarri begira zegoen, eta, bestetik, Oria ibarrera.

Gipuzkoako Batzar Nagusietara begira, Orendainek 11 boto zituen, eta desiratutako eskubidea lortu bazuen ere, gastu handiak zekartzan. Horregatik, Aizpuruako Batasunean elkartu zen Alegia eta Ikaztegietarekin batera. Batzar Nagusietan txandaka ordezkatu ziren: Alegia hiru aldiz, Orendain bi aldiz eta Ikaztegieta behin. Batasun eskritura hogei urtean behin berritzen zen, eta azkena 1865ean egin zen. Ordurako Gipuzkoako gizartea asko aldatu zela dio Gonzalez Castrok: "Krisi urteak ziren. Batzarrak hilzorian zeuden, baina Orendainek eta Aizpuruako Batasunak azken unera arte eutsi zioten, 1876-1877 urteetara arte".

Gaur egun herri independentea bada ere, orain gutxi Orendainek beste batasun batean parte hartu zuen. Izan ere, 1966. eta 1988. urteen artean Iruerrieta izeneko udalerri elkartua osatu zuen ondoko Ikaztegieta eta Baliarrainekin batera.

. Segura auzo herri boteretsuaren menpe ia bi mende eta erdi egon ziren, 1384tik 1615era. Bereizi ondoren, 90 urteren buruan lortu zuten azpiegiturak eraikitzea eta norbere egiturak indartzea. Gaur egun, inoiz baino batuago daude bi udalerriak.

Meategiekin estu lotutako herriak izan dira Mutiloa eta Zerain azkeneko 500 urtean. Aizpea-Barnaola-Troi meatze barruti aberatsaren sarbide eta bizileku izan dira. Meatzari, garraiolari eta meatzeen ingurura bildu ziren langile ugarien topaleku. Antzinatik ustiatu izan dira mendi horietako meategiak —horren lekuko haizeolen aztarna diren zepadiak—, baina 1512an jarri zuten Aro Modernoko zutarria: Gaztelako erregeak otaloratarrei eman zien Aizpeko meategien ustiapena eta jabetza.

Mutiloaren lehen aipamena 1144koa da. Zerain bi mende geroago azaldu zen agirietan, 1384ko martxoaren 20an, Santa Maria de Basarte edo Santa Maria la Asunta de Zerain izenez. Hain zuzen, egun horretan geratu zen Zerain Segurako hiribilduaren menpe, ofizialki. Baita Mutiloa ere, eta inguruko beste zazpi herrixka: Astigarreta, Gudugarreta, Gabiria, Idiazabal, Legazpi, Ormaiztegi eta Zegama.

Beren herri lurren gaineko eskumenari eutsi zioten herrixkek. Horrela, nola Mutiloako sei etxek hala Zerainek, Fernan Perez de Aialari Altzaniako eta Aizkorriko lurrak erosten parte hartu zuten, 1401ean. Baita 1440an belardi komunatuak arautzeko idatzian ere. Gaur egungo Urbiako partzuergoaren hastapena hori izan zen.

Arlo batzuetan zeukaten askatasunak, ordea, ez zien lasaitasun handiagorik eskaini Seguraren jurisdikziopean egoteagatik bete behar zituzten gainontzeko zereginetan.

Segurako gastuei, muzin

Dagoeneko 1399. urtean, Segurako alkatearen esanetara jarri eta hamabost urtera, hainbat herrik tributua ez ordaintzeko eskaera egin zuten. Zerga kobrantzan izandako gehiegikeria batzuek haserretu zituzten herrixketako bizilagunak. Geroago, 1470ean, beste auzi bat sortu zen Seguraren eta haren menpean zeuden herrien artean. Hiribilduaren defentsa berritzeko gastuetan parte izateko eskatu zien Segurak besteei: herriko itxiturak, harresiak, dorreak, ateak, lubakiak eta kartzela konpontzeko gastuak banatu nahi zituen. Baina baita alkatearen, fidelen eta errejidoreen soldatak, eskribauena, herriko pregoilariarena, morroiena, kontzejuko mezulariarena, prokuratzaileena eta probintziako batzarretara bidalitako ordezkariena ere. Horrez gain, gastu gehiago ere bazituen Segurak: gauero zaintza egiten zuten lau zaindariena eta haien ofizialarena, eta ekaitz handien gauetako zaintzaileena.

Menpeko herrixkek ere horiek guztiak ordaintzeko betebeharra zutela iradoki zuen Segurak. Herriek erantzun zioten "inoiz ez" zituztela ordaindu, eta aurrerantzean ere ez zutela dirurik jarriko. Salvatierra de Iraurgiko (Azpeitia) Juan Perez de Bikuña jarri zuten epaile. Herrixkek ere ordaindu beharra zeukatela ebatzi zuen hark, 1.000 doblako isunarekin mehatxu eginda.

Norbere bidea, 1615ean

Babespeko herrien eta hiribilduaren arteko ika-mikek 1615era arte izan zuten zioa. Urte hartan, Filipe III.a Gaztelako erregeak hiri-gutunak saldu zizkien, eta hiribildu beregain bihurtu ziren Mutiloa eta Zerain ere.

Berehala samar hasi ziren bertako azpiegiturak prestatzen. Hala, Zerainen 1705ean hasi zuten udaletxe berria, Seguratik banatu eta 90 urtera. Olabide baserriari erositako lurretan altxatu zuten herriko etxea. Sei urteko lanen ondoren, 1711n bukatu zituzten udaletxea, alondegia, labea, zalditegia, ostatua eta gaur egun ospetsu den kartzela. Hain zuzen, udaletxe horretan ospatu dute zeraindarrek 400. urteurrena ere, urte honen hasieran. Herritarrek bilkura bat egin, eta plaka berezia jarri zuten.

Hiribildutik bereizi bai, baina bi urtera (1617an) beste herri elkargo bat eratu zuten Mutiloak, Zerainek, Gudugarretak, Astigarretak eta Ormaiztegik: San Esteban Errekako Bailara Elkartea. 1637an Zegama batu zitzaien.

Elkarte espirituak bizirik dirau, oraindaino. Zerainek eta Mutiloak bi herrien arteko harremana estutu, eta ildo estrategiko komunetan batera jarduteko lan-mahaia osatu zuten, 2013ko urrian. Medikua, idazkaria eta gizarte laguntzailea bi udalerriek banatzen dituzte. Mutiloako ume txikiak Zeraingo haur eskolara joaten dira —larriagoak, Segurakora—, gimnastika saioak Mutiloan ematen dituzte, dantzakoak Zerainen... "Bi herriak batzea, elkarlana eta auzolana bultzatzea" du helburu mahai horrek.

Lotura hori, kontzeptuetan ez ezik, fisikoki ere gauzatu da. 2006an ireki zuen aldundiak Mutiloa eta Zerain zuzenean batzen dituen errepide berria. Inoiz baino gertuago daude orain.

Miguel de Aranburu Gipuzkoako Historialarien Elkartea liburu bat idazten ari da, 400. urteurrena ardatz hartuta. Zerain, Zegama, Idiazabal, Mutiloa eta Gabiriako herriak dira partaide. Irailerako, bestetik, Aizkorpe bailarako herrietan barrena mendi ibilaldi bat egiteko asmotan dira, Antonio Berasategi historialari idiazabaldarrak gidatuta.