Miren Gezala Sagarzazu (Lezo, 1912-Oiartzun, 2003) Euskal Pizkundea bizi eta bertan parte hartu zuen emakumea izan zen. Eta pizkundekoa izaki, hainbat arlotan aritu zen, ez zekiena jasotzen eta zekiena irakasten: euskaraz irakatsi zuen, Emakume Abertzale Batzako kide izan zen, dantzan eta antzerkian aritu zen...

Gezalaren ibilbidea biltzen aritu da Agustina Pontesta Lezoko bake epailea, beste hainbat herritarren laguntzarekin. Horrekin liburu bat prestatzen ari da orain. Pontestaren arabera, Gezala horrelakoa izatea familiaren testuinguruan ulertu behar da. "Aita Pasaiako Portuko aduanazaina izan zen, Lezoko alkate, Elias Salaberria pintorearekin batera batzokia sortu zuen, musika bandako musikaria izan zen... eta bederatzi seme-alabek, denek zekiten denetik egiten: txistua eta pianoa jo, josi... Kantuan ere ederki egiten zuten denek. Oso bereziak ziren, eta umorea zuten".

1912an Lezok 1.300 biztanle inguru zituen, eta oso herri elizkoia zen. Gezalaren gurasoak ere hala ziren, baina, pentsamolde "oso irekikoak" Pontestaren esanetan. "Oso argi zeukaten gurasoek haur guztiek eskolatuak izan behar zutela". Garai hartan, orokorrean, emakumeak etxekoandre izateko prestatzen zituzten.

Kale Nagusian, herriko plazan eta portu inguruan pasatu zuen haurtzaroa Gezalak. Ezagutu zutenen arabera, jenio bizikoa zen, bihurria, baina alaia. Bere jarreren ondorioz herriko apaizaren errieta bat baino gehiago ere jaso zuen. Eskolan ere buruargia zen Gezala.

18 urte zituela atera zen herritik, eta Donostiara joan zen Irakasletza ikasketak egitera. Lezoko girotik ateratzeak "espabilatu" zuen Gezala, Pontestaren hitzetan. Hala ere, 21 urte bete zituen arte ez zuen eskolak emateko baimenik. "Eskolak euskaraz ematea erabaki zuen. Garai hartan eskolak publifikatzen hasi ziren, eta II. Errepublika garaian gurutzeak kentzen aritu ziren. Berak, ordea, bere ikastolan jarri egin zuen, lezoarrentzako eskandalua izan baitzen kentzea". Baimenak lortzeko ikastolen bultzatzaile izan zen Elbira Zipitriaren gomendioak jaso zituen eta herriko plazan bertan ireki zuen ikastola. Egunez haurrei ematen zizkien eskolak, eta gauez, berriz, helduei. Ordubete irauten zuten eskola horiek, eta idazten eta irakurtzen irakasten zien.

Eskolak ematez gain, Emakume Abertzale Batzan militatu zuen Gezalak. "Mitinetan aritzen ziren hizlari moduan. Horrez gain, sentimenduak eta emozioak adierazi behar zituzten eta gizarte ekintza egin", azaldu du Pontestak.

Emakume taldearekin adierazpen abertzale guztietara joaten zen Gezala. Horrez gain, dantza, antzerki eta mendi taldeetan hartzen zuten parte. Esaterako, 1932ko Aberri Egunean Donostiako Atotxa futbol zelaian ekitaldia egin zuten, eta Lezoko dantza taldearekin joan zen ekitaldira, anai-arrebekin batera. Pontestak Gezalak berak esandakoak dakartza gogora. "Zinta dantzan aritu ziren Euskal Herriko hainbat dantza talde eta hala esan zidan berak: 'Ondoen dantzatu genuenak lezoarrak izan ginen, beste guztiak nahastu egin baitziren'".

1936an, gerra hasi zenean, familiak alde egin zuen herritik. Lehendabizi aita Salamancara (Espainia) joan zen, Koldobike alaba gazteena raketista moduan aritzen zelako bertan. Ondoren familia guztia joan zen aitaren atzetik. Hala ere, beste hainbat toki ere ezagutu zituzten, halabeharrez: Frantzia, Madril, Bartzelona... Donibane Garazira ere iritsi zen, eta bertan zeuden errefuxiatuei eskolak ematen aritu zen Zitadelan.

"Probintzia Baskongadoetatik" 150 kilometrora bizitzeko debekua ezarri zioten Gezalari. Hamabost bat urtez egon zen erbestean, eta 1950eko hamarkadan itzuli zen Gipuzkoara.

Itzulera, irakastera

Bidasoaren bestaldera itzuli zenean, irakasle izaten jarraitu zuen Gezalak. "Baserriz baserri aritu zen irakasten", dio Pontestak. "Horrela puntu gehiago irabaziko zituzten euren herritik hurbilen zegoen eskola bat hautatzeko". Azpeitia aldean ibili zen lehendabizi, eta ondoren Idiazabal inguruan. Artean, baina, Lezon bizi zen Gezala, eta Etxegarate inguruko eskolara iristeko bi ordu behar izaten zituen. Puntuak bilduta, Pasai Donibaneko eskolan aritu zen lanean, jubilatu zen arte. Bitartean, jaioterriko apaizarekin eztabaidak izan zituen, gerran errekisatua itzultzeko eskatuz.

Bere bizitzako azkeneko hiru urteak Oiartzungo zaharren egoitzan eman zituen. Pontestak "nahiko triste" ikusi zuen bertan: "Oraindik buru argia zuen, eta ingurukoek ez. Oso hiztuna zen, eta ez zuen hitz egiteko kiderik". 91 urte betetzear zituela itzali zen Euskal Pizkundean —baita gerora ere— euskara eta abertzaletasuna bultzatzen aritu zen emakumea.

Zirkulazioko Erregelamendu Orokorrak taxiei eta autobusei gordetako lerroak erabiltzea debekatzen die beste ibilgailuen gidariei; hala ere, Donostian arau hori modu leunean aplikatzen da motorrei dagokienez. Izan ere, ohikoa da hirian motozikletak eta...

Espainiako Auzitegi Gorenak ukatu egin du Txingudi mankomunitateari Gipuzkoako Hondakinen Partzuergoko kide izatea dagokiola, eta bertan behera utzi ditu haren parte hartzearekin onartutako erabakiak. Errauste plantari dagozkion batzuk ere tartean dau...

Motorzaleek begi onez ikusten dute Donostiako Udalak Amara auzoan motorrak aparkatzeko dauden tokiak zabaltzeko hartutako erabakia. Dena den, "are gehiago" behar direla uste dute, azkeneko urteetan ibilgailu horien kopuruak "ikaragarri" egin duelako g...

Rocka, reggaea eta ska. Hiru musika estilo horiek eta hamar musikariren lana uztartuz, dantzarako eta festarako aukera ederra eman ohi du Ze Esatek! taldeak. 2009tik, sortu zenetik, bi disko kaleratu ditu taldeak; 2010eko martxoan lehena eta 2011ko az...

Donostia

Urteroko ekitaldi handia dute bertsozaleek bihar Donostian, Kursaalean: Bertso Eguna. Aurten, gainera, Euskal Herriko Bertsozale Elkartearen 25. urteurrena dela eta, ospakizun berezia egingo dute, eta urteurrena bera izango da jaialdiaren ardatza ere.

43. Bertso Eguna izango da biharkoa, eta domino jokoa irudikatu nahi izan dute egunaren karietara egindako kartelean, bertsozaleen bilguneak "piezaz pieza" egin baitu bidea. Hala, 25 zenbakia eta domino jokoa bera izango dira Bertso Eguneko gaien abiapuntu ere.

Egitarauari dagokionez, 18:00etan izango da ekitaldi nagusia, Kursaaleko areto nagusian, eta Jon Azpillagak emango dio hasiera. Orotara, 25 lagun arituko dira kantuan arratsaldeko ekitaldian. Besteak beste, Azpillaga bera, Andoni Egaña, Beñat Gaztelumendi, Odei Barroso, Maialen Lujanbio, Julio Soto, Oihana Bartra eta Nerea Elustondo. Gaiak jartzeko ardura, bestalde, Laxaro Azkune, Joana Itzaina eta Unai Elizasuren gain egongo da.

Lehenago, ordea, 12:00etatik aurrera, kalez kale Donostian zehar ibiliko dira hainbat bertsolari; Arrate Illaro, Xebastian Lizaso, Maddi Ane Txoperena, Xabier Sukia, Eneko Abasolo Abarkas, Alaia Martin eta Eneko Lazkoz, hain zuzen. Eta, besteren artean, Viktoria Eugeniako balkoitik, Bretxako merkatuan eta Konstituzio plazan arituko dira kantuan.

Ekitaldiaren ostean ere izango da bertsoaz gozatzen jarraitzeko aukerarik, 21:00etatik aurrera afaria eta festa izango baitira Kursaaleko NiNeu jatetxean. Bertan, bat-bateko bertsoez gain, bertso musikatuak ere kantatuko dituzte Ander Lizarralde eta Unai Muñoak. Eñaut Agirrek, bestalde, bertso historikoak abestuko ditu. Gainera, Bertsolari filmean oinarrituta egindako antzerkia eskainiko dute Zarauzko Bertso Eskolako kideek.

Emanaldira joaterik ez dutenek edo sarrerarik gabe geratu direnek www.bertsoa.com webgunean ekitaldi nagusia zuzenean ikusteko aukera izango dute.

Kanilatik irteten den ura edateko ona izan dadin, prozesu konplexu bat egiten zaio. Lehenik eta behin, burdina, manganesoa eta beste mineral batzuk herdoiltzeko, ozonoa eransten zaio. Aurreko oxidazioak sorturiko partikulak biltzea eta handitzea helbu...

Tolosako inauteriak fama handikoak dira, bertako eta inguruko biztanleek gogotik bizitzen dituztelako. Bisitariak behin baino gehiagotan harritu dira kaleetan ikusitako karroza erraldoiekin, plataforma jendetsuekin eta mozorrotutako milaka pertsonekin...

Azkar gertatu zen dena: palan jokatzen hasi eta oso gutxira heldu zen punta-puntara Joxe Mari Iturzaeta (Andoain, 1964-1994), eta are denbora gutxiagoan eten zen haren ibilbide profesionala, gaitz batek jota. Haren heriotzak pala mundua hunkitu zuen, baina handik denbora gutxira gelditu zen hura ere ahanzturan; hala uste dute Joxe Mari Iturzaeta Batzordeko kideek. Iaz "palaren erregea" izandakoa omendu zuten, profesionaletan debutatu zueneko 25. urteurrena baliatuz; orain, haren bizitzaren nondik norakoak, lorpenak eta Iturzaeta ezagutzen zutenek esandakoak biltzen dituen liburu mardula argitaratu dute. Joxe Mari Iturzaeta. Pala belaunaldi bat Andoaingo liburu dendetan dago salgai.

Sorabilla auzoan jaio zen Iturzaeta, 1964an; aste honetan bertan beteko zituzkeen 48 urte. Etxe ondoko frontoia izan zen haren lehen pala eskola; hamabost urterekin jokatu zuen lehen partida. Ez zuen denbora asko behar izan afizionatuetan puntara iristeko, eta 23 urterekin egin zuen goi mailako debuta. Hiru aldiz irabazi zuen Euskadiko txapelketa, eta behin, bakarkakoa —urte haietan jokatutako bakarra—.

Xabier Lasa (Andoain, 1966) eta Mateo Ponce (Andoain, 1968) aritu dira liburuaren erredakzio lanetan; guztira, 611 orrialdeko lana osatu dute. Liburuaren atal handi bat palari gisa egindako ibilbideari buruzkoa da, eta beste batean, Iturzaeta ezagutzen zuten 67 pertsona elkarrizketatu dituzte. Ponceren ustetan, "beharrezkoa" zen Iturzaetaren bizitza papereratzea: "Orain, hogei urte eta gero, antolatzen baduzu pala txapelketa bat Joxe Mariren oroimenez, belaunaldi berriek ez dakite Joxe Mari Iturzaeta palista, harakina edo gozogilea zen. Tristea da, baina jendeak ez daki; liburuak oinarri hori ematen du".

Laudorio asko jaso arren, bere garaian behar bezainbesteko aitortzarik ere ez zitzaion egin, egileen arabera. Izan ere, "palaren hamarkada dekadentea" egokitu zitzaion Iturzaetari. Lasaren hitzetan, "pala gainbehera zetorren" Iturzaetak debuta egin zuenerako: "Garai hartako onentsuenak ere zahartuz zihoazen, eta Joxe Mari bezalako pilotari gehiago ez zeuden; horrek ez zituen frontoiak betetzen. Hura bezalako beste dozena erdi bat egon izan balira, desberdina izango zen".

Baldintzak, pilotalekuak, soldatak... Denak ziren palaren aurkakoak. Lasak azaldu duenez, pilotaleku gehienak eskupilotarako diseinatuta zeuden, eta Bilboko Deportivo pilotalekua zen palarako erabiltzen zen bakarra. Goi mailan aritu arren, soldata nekez ateratzen zuten, gainera, palariek: "Partida bakoitzeko lau mila pezeta irabazten zituzten, eta horiek gasolinan eta bidesarietan gastatzen zituzten".

Gazteek, oro har, ez zioten etorkizunik ikusten palari. Iturzaeta salbuespena zen: Poncek adierazi du Reala ere aritu zela haren atzetik, futbolerako ere gaitasun handia zeukalako, baina hark nahiago izan zuela pala. "Ikusgarriak" izaten ziren haren partidak, Ponceren hitzetan. Ezkerreko eskua baino ez zuen erabiltzen pilotari ematerakoan: "Lehen, ezkerrak gaizki ikusita zeuden. Frontoiak eskuin jokalarientzat daude diseinatuta; horregatik daukate ezker pareta hori. Ezker bat pala luzean ikustea eromena zen; ezinezkotzat zeukaten. Baina Joxe Marik molde guztiak hautsi zituen".

Ponceren hitzetan, "onena" zen, eta bigarrenari alde handia ateratzen zion, gainera. Horregatik, joko zailagoak jartzen zizkioten batzutan: "Pilota arinxeagoa, sakea atzetik, lesio batetik atera berri zen atzelaria jarri Joxe Mariri zuku gehiago ateratzeko...". Behin txapelketa batetik kanpo ere utzi zuten, lehiakideen artean parekotasun handiagoa egon zedin.

Prentsan ere sarri nabarmentzen zuten Iturzaetaren berezko gaitasuna. "Pala luzeak kilo bat pisatzen du, eta pilota harrizkoa bezala da", azaldu du Lasak. "Joxe Mariren kasuan, esaten zuten ping-pongeko pala hartuko balu bezala erabiltzen zuela pala; naturak oso gutxitan ematen duen indarra zeukan besoetan".

Horren gazte hil izan ez balitz, "lasai asko" egingo zituzkeen beste hamar edo hamabost urte pilotalekuan, Ponce eta Lasaren iritziz. Hartara, Iturzaetaren itzala ere luzeagoa zatekeela uste dute. Pertsonalki gehiegi ezagutu ez arren, Poncek ongi oroitzen du Iturzaeta lehenengoz jokatzen ikusi zuen aldia, artean afizionatu mailan jokatzen zuela: "Joxe Mari hasiberria zen pala luzearekin; gu hura ikustera joan ginen, eta harrituta gelditu ginen zeukan erraztasunarekin. Partida ofizialetako presiorik gabe jokatzen zuen; haiek errebesak, zartakoak eta boteprontoak! Txundituta gelditu ginen; ostiral gauero joaten ginen haren entrenamenduak ikustera, eta pentsatzen genuen: 'Hau horrela bada, nolakoa izango ote da profesional baten entrenamendua ikustea?'".

Bultzada behar duen kirola

Onena izan arren, Iturzaetak ere ez zion loraldirik ekarri palari. Aitzitik, gaurdaino maldan behera joan den kirola da pilota; horretan bat datoz Lasa eta Ponce. Eskola mailan, kosta egiten zaio futbolarekin edo beste kirol batzuekin lehiatzea, eta pilota aukeratzen duten gehienek eskupilotara jotzen dute. "Hamar urterekin uste dute [Juan Martinez de] Irujo izango direla, baina hogei urtetik aurrera oso gutxik jarraitzen dute". Goi mailan jarduteko aukerak are eskasagoak dira palan, eta horrek askori atzera eragiten die. Desinformazioari ere bota dio errua Lasak: "Umeei erakutsi behar zaie mundua ez dela bukatzen eskupilotarekin".

Enpresek eta komunikabideek ere palari arreta gehiago eman behar lioketela uste du Poncek: "Inon ateratzen ez bada, nork ezagutuko du?". Nahi izanez gero, eskupilotaren maila berean egon zitekeen pala, Lasaren ustez: "Irujo eta Olaizola idoloak diren bezala, Joxe Mari ere izan zitekeen. Eskupilota dagoen lekuan dago, EITBk haren aldeko apustua egin duelako".

Garai berriek erronka berriak eskatzen dituztela esaten da askotan. Euskarazko tokiko prentsak ere, aurrera egin badu, garai bakoitzeko beharretara moldatzen jakin duelako egin du. Goierrik eskualde osora begira egindako komunikazio proiektu berri bat...