Azkar gertatu zen dena: palan jokatzen hasi eta oso gutxira heldu zen punta-puntara Joxe Mari Iturzaeta (Andoain, 1964-1994), eta are denbora gutxiagoan eten zen haren ibilbide profesionala, gaitz batek jota. Haren heriotzak pala mundua hunkitu zuen, baina handik denbora gutxira gelditu zen hura ere ahanzturan; hala uste dute Joxe Mari Iturzaeta Batzordeko kideek. Iaz "palaren erregea" izandakoa omendu zuten, profesionaletan debutatu zueneko 25. urteurrena baliatuz; orain, haren bizitzaren nondik norakoak, lorpenak eta Iturzaeta ezagutzen zutenek esandakoak biltzen dituen liburu mardula argitaratu dute. Joxe Mari Iturzaeta. Pala belaunaldi bat Andoaingo liburu dendetan dago salgai.

Sorabilla auzoan jaio zen Iturzaeta, 1964an; aste honetan bertan beteko zituzkeen 48 urte. Etxe ondoko frontoia izan zen haren lehen pala eskola; hamabost urterekin jokatu zuen lehen partida. Ez zuen denbora asko behar izan afizionatuetan puntara iristeko, eta 23 urterekin egin zuen goi mailako debuta. Hiru aldiz irabazi zuen Euskadiko txapelketa, eta behin, bakarkakoa —urte haietan jokatutako bakarra—.

Xabier Lasa (Andoain, 1966) eta Mateo Ponce (Andoain, 1968) aritu dira liburuaren erredakzio lanetan; guztira, 611 orrialdeko lana osatu dute. Liburuaren atal handi bat palari gisa egindako ibilbideari buruzkoa da, eta beste batean, Iturzaeta ezagutzen zuten 67 pertsona elkarrizketatu dituzte. Ponceren ustetan, "beharrezkoa" zen Iturzaetaren bizitza papereratzea: "Orain, hogei urte eta gero, antolatzen baduzu pala txapelketa bat Joxe Mariren oroimenez, belaunaldi berriek ez dakite Joxe Mari Iturzaeta palista, harakina edo gozogilea zen. Tristea da, baina jendeak ez daki; liburuak oinarri hori ematen du".

Laudorio asko jaso arren, bere garaian behar bezainbesteko aitortzarik ere ez zitzaion egin, egileen arabera. Izan ere, "palaren hamarkada dekadentea" egokitu zitzaion Iturzaetari. Lasaren hitzetan, "pala gainbehera zetorren" Iturzaetak debuta egin zuenerako: "Garai hartako onentsuenak ere zahartuz zihoazen, eta Joxe Mari bezalako pilotari gehiago ez zeuden; horrek ez zituen frontoiak betetzen. Hura bezalako beste dozena erdi bat egon izan balira, desberdina izango zen".

Baldintzak, pilotalekuak, soldatak... Denak ziren palaren aurkakoak. Lasak azaldu duenez, pilotaleku gehienak eskupilotarako diseinatuta zeuden, eta Bilboko Deportivo pilotalekua zen palarako erabiltzen zen bakarra. Goi mailan aritu arren, soldata nekez ateratzen zuten, gainera, palariek: "Partida bakoitzeko lau mila pezeta irabazten zituzten, eta horiek gasolinan eta bidesarietan gastatzen zituzten".

Gazteek, oro har, ez zioten etorkizunik ikusten palari. Iturzaeta salbuespena zen: Poncek adierazi du Reala ere aritu zela haren atzetik, futbolerako ere gaitasun handia zeukalako, baina hark nahiago izan zuela pala. "Ikusgarriak" izaten ziren haren partidak, Ponceren hitzetan. Ezkerreko eskua baino ez zuen erabiltzen pilotari ematerakoan: "Lehen, ezkerrak gaizki ikusita zeuden. Frontoiak eskuin jokalarientzat daude diseinatuta; horregatik daukate ezker pareta hori. Ezker bat pala luzean ikustea eromena zen; ezinezkotzat zeukaten. Baina Joxe Marik molde guztiak hautsi zituen".

Ponceren hitzetan, "onena" zen, eta bigarrenari alde handia ateratzen zion, gainera. Horregatik, joko zailagoak jartzen zizkioten batzutan: "Pilota arinxeagoa, sakea atzetik, lesio batetik atera berri zen atzelaria jarri Joxe Mariri zuku gehiago ateratzeko...". Behin txapelketa batetik kanpo ere utzi zuten, lehiakideen artean parekotasun handiagoa egon zedin.

Prentsan ere sarri nabarmentzen zuten Iturzaetaren berezko gaitasuna. "Pala luzeak kilo bat pisatzen du, eta pilota harrizkoa bezala da", azaldu du Lasak. "Joxe Mariren kasuan, esaten zuten ping-pongeko pala hartuko balu bezala erabiltzen zuela pala; naturak oso gutxitan ematen duen indarra zeukan besoetan".

Horren gazte hil izan ez balitz, "lasai asko" egingo zituzkeen beste hamar edo hamabost urte pilotalekuan, Ponce eta Lasaren iritziz. Hartara, Iturzaetaren itzala ere luzeagoa zatekeela uste dute. Pertsonalki gehiegi ezagutu ez arren, Poncek ongi oroitzen du Iturzaeta lehenengoz jokatzen ikusi zuen aldia, artean afizionatu mailan jokatzen zuela: "Joxe Mari hasiberria zen pala luzearekin; gu hura ikustera joan ginen, eta harrituta gelditu ginen zeukan erraztasunarekin. Partida ofizialetako presiorik gabe jokatzen zuen; haiek errebesak, zartakoak eta boteprontoak! Txundituta gelditu ginen; ostiral gauero joaten ginen haren entrenamenduak ikustera, eta pentsatzen genuen: 'Hau horrela bada, nolakoa izango ote da profesional baten entrenamendua ikustea?'".

Bultzada behar duen kirola

Onena izan arren, Iturzaetak ere ez zion loraldirik ekarri palari. Aitzitik, gaurdaino maldan behera joan den kirola da pilota; horretan bat datoz Lasa eta Ponce. Eskola mailan, kosta egiten zaio futbolarekin edo beste kirol batzuekin lehiatzea, eta pilota aukeratzen duten gehienek eskupilotara jotzen dute. "Hamar urterekin uste dute [Juan Martinez de] Irujo izango direla, baina hogei urtetik aurrera oso gutxik jarraitzen dute". Goi mailan jarduteko aukerak are eskasagoak dira palan, eta horrek askori atzera eragiten die. Desinformazioari ere bota dio errua Lasak: "Umeei erakutsi behar zaie mundua ez dela bukatzen eskupilotarekin".

Enpresek eta komunikabideek ere palari arreta gehiago eman behar lioketela uste du Poncek: "Inon ateratzen ez bada, nork ezagutuko du?". Nahi izanez gero, eskupilotaren maila berean egon zitekeen pala, Lasaren ustez: "Irujo eta Olaizola idoloak diren bezala, Joxe Mari ere izan zitekeen. Eskupilota dagoen lekuan dago, EITBk haren aldeko apustua egin duelako".

Garai berriek erronka berriak eskatzen dituztela esaten da askotan. Euskarazko tokiko prentsak ere, aurrera egin badu, garai bakoitzeko beharretara moldatzen jakin duelako egin du. Goierrik eskualde osora begira egindako komunikazio proiektu berri bat...

Iaz ibiltokietan erakutsitako lana etxean, bere herrian erakusteko parada izan du Roberto Lopez Etxeberria moda diseinatzaileak (Eibar, 1976), urtarrilaren 13tik otsailaren 5era haren lanak ikusgai baitaude Eibarko Portalean. Pozik dago erakusketa jar...

Gipuzkoako Ur Partzuergoaren webgunean begiratu besterik ez dago ikusteko asko falta zaiola Baliarraingo Ibiur urtegiari beteta egoteko. Betetzen hasi ziren unetik bertatik izan dira edukierari buruzko kezkak, eta ur gehiago jasotzeko beharra ikusten ...

Gipuzkoako biztanle bakoitzak, batez beste, 260 ur litro kontsumitzen ditu. 1980ko eta 1990eko hamarkadetan arduradunek aurreikusi zuten egun kontsumo hori 460 litro izango zela.

Musikaren eta aitak sortutako abestien bueltan hazitakoa da Joxean Urbieta (Zarautz, 1961), Imanol Urbieta musikagilearen semea. Oraindik ere, musikak betetzen dizkio eguneko ordu asko, Donostiako Xirula Mirula musika eskolako irakaslea baita. Bi hamarkada baino gehiagoan izan zuen afizioaren hasiera ere musikak markatu zion: pailazoaren lana, hain zuzen. Euskal Herriko hamaika txokotan ibili baziren ere, Kakax, Kokox eta Kirriki Zarauzko hirukoak inoiz ez zuen lanbide izan pailazoena: "Ez dut esango inprobisatu egiten genuenik, baina esperientziarik ez genuen, inork ez zuen antzerkia ikasi, eta hasieran ez genuen kobratu ere egiten", dio hastapenak gogoratuz. 1976 urte ingurua zen, eta hiru gaztetxo ziren: "Ez genuen gidabaimenik ere". Traste guztiak hartu, eta trenez eta autobusez joanda egin zuten herritik kanpoko lehen saioa, Errenterian.

Kirrikiren rola hartu zuen berak, taldeko azkarrenarena; gitarra joz eta kantatuz gozatzen zituen umeak. Pailazokeria handienak, berriz, beste bientzat izaten ziren beti: Kakaxentzat (Joxemi Lukas) eta Kokoxentzat (Koldo Carbonell). "Nahikoa klasikoak" zirela gogoratu du Urbietak: "Batek haria eramaten zuen beti, eta beste biek nahastu egiten zuten dena. Umeak azken horiekin identifikatzen dira, eta, beraz, ni ez nintzen gaiztoa, baina ezta sinpatikoena ere". Aldrebesena Kokox zen, eta hark bazuen mania bat, gainera: "Beti katiuska bat eraman behar izaten zuen: hanka batean oinetakoa eta bestean katiuska beti".

Zarautzen hasi, herriz herri ibili eta San Mames futbol zelairaino iritsi ziren 1998. urtean. Beren ibilbideko gauzarik "bitxiena" horixe izan zen, Urbietaren hitzetan: "Bai Euskarari ekitaldian parte hartu genuen. Hainbat futbol estadiotan egin ziren ekitaldiak, eta toki onena egokitu zitzaigun guri: San Mames. Izugarria izan zen". 38.000 lagun sartzen dira futbol zelai horretan. "Horrenbeste jende ez zegoen han, oholtzak ere tokia hartzen zuelako, baina sekulakoa izan zen".

Ez zioten beste batzuen bideari jarraitu, profesionaltasunerantz, baina telebistan ere atera ziren haien ibilerak noiz edo noiz, Txirri, Mirri eta Txiribiton pailazoen eskutik: "Piter Ansorena [Mirri] irakasle izan nuen musika eskolan, eta hark jakin zuenean gu ere pailazoen munduan genbiltzala, beraiekin elkarlanean aritzera animatu ninduen, eta, hala, telebistako saio batzuetan parte hartu genuen; haiengandik ikasi genuen zerbait".

Telebistako saioez eta Bai Euskarari ekitaldiaz gain, 1987ko Kilometroen jaia ere aipagarria da haien curriculumean. Izan ere, orain 25 urte Zarautzen ospatu zen Gipuzkoako ikastolen aldeko jaia, eta beraiek Kilometroen abestian eta grabatu zuten diskoan hartu zuten parte. Saltsaren erdi-erdian zeuden, izan ere: "Koldo [Carbonell], irakasletza ikasketak amaituta, Zarauzko ikastolan lanean ari zen, eta gure aita ere ikastolan ibilia zen. Parte hartzeko eskatu ziguten, eta guk baiezkoa eman genuen". Urbietaren aitak abestia egin zuen. Zerbait gehiago egiteko asmoari helduta, disko bat plazaratzea pentsatu zuten, eta herriko eta eskualdeko hainbat abesbatza eta musikari bildu zituzten. Kakax, Kokox eta Kirrikik, berriz, gidoi bat landu zuten abestitik abestirako haria eramateko elkarrizketen bitartez. Kilometroen egunean bertan, berriz, bizpahiru saio egin zituzten: "Zarauztarrak izanik eta hirurok ikastolan ibiliak izanda, animatu egin ginen; gainera, ikastolako aurreneko promoziokoa nintzen ni, Andoni Egañaren kurtso berekoa". Aurrez beste hainbat saio ere eginak zituzten beste herri batzuetako Kilometro, Ibilaldi, Herri Urrats eta halakoetan: "Halakoetatik beti deitzen ziguten".

Musika eskolan ernetako egitasmoa

Zarauzko Musika Eskolan irakasleen laguntzaile moduan zebilen hirukotea pailazo lanari ekin aurretik. "Santa Zezilia egunean, urtero zerbait ospatzearren, film bat eman eta gero, merienda egoten zen umeentzat", gogoratu du. Haurrentzako film egokienak, ordea, Walt Disneyrenak izaten ziren, Urbietak gogoratzen duenez; gaztelaniazko filmak guztiak ere. Eta horri buelta ematea bururatu zitzaien urte batean: "Filmak alde batera utzi eta beste zerbait egiteko, umeentzako antzerki bat prestatzea pentsatu genuen. Umeei pailazoak gustatzen zitzaizkienez, pailazoen saio bat prestatu genuen". Lau lagun elkartu ziren: Urbieta bera, Carbonell, Lukas eta Joxean Elola. 15-20 minutuko gidoi txiki bat zuen saio bat eskaini zuten. Handik hilabete batzuetara, herriko Santa Marina auzotik deitu zieten, saioa berriz egiteko, eta egin egin zuten. Zarautzen hiruzpalau aldiz errepikatu zuten, eta Errenteriako dei harekin hasi ziren herritik kanpora ere ikuskizunak ematen. Elolak, saio batzuen ondoren, utzi egin zuen taldea. Umorez gogoratzen ditu hasierak Urbietak: "Penagarri ibiltzen ginen, gauza guztiekin alde batetik bestera. Baina 16-17 urte genituen, eta adin horretan, dena aurrera!". Asteburuetan eta udan aritzen ziren haurrei irribarreak ateratzen. Ez, ordea, uda osoan: "Abuztua jai hartzen genuen, kar-kar".

Euskal Herrian euskaraz jarduten zuten pailazo gutxienetakoak ziren, gainera: "Garai hartan Kixki, Mixki eta Kaxkamelon, orain Txirri, Mirri eta Txiribiton direnak, eta gu, beste talderik ez zegoen euskaraz". Gaur egungo loraldirik ez zegoen artean, baina beraiek utzi aurretik ezagutu zuten gaurko Pirritx, Porrotx eta Marimototsen hasierako bertsioa; Takolo, Pirritx eta Porrotx, alegia: "Takolo eta Koldo [Carbonell] oso lagunak ziren. Haiek Lasarten zerbait egin nahi zuten, euskara indartzeko premia ikusten zutelako, eta gogoan dut gu ikustera etortzen zirela; animatu ziren eta begira noraino iritsi diren". Hala ere, Pirritx, Porrotx eta Marimototsen arrakastak inbidiarik ez diola sortzen dio: "Ikusten ditut, gustatzen zaizkit, lagunak ditut eta elkarrekin lan egin dugu, baina inbidiarik ez dut sentitzen. Momentu hartan sentituko nukeen, baina orain urrutitik ikusten ditut gauza horiek, oso urrutitik".

Uste du gaur ibili izan balira beste zerbait egingo zutela: "Haurrekin diskoa kaleratzea edo halakoren bat otuko zitzaigun, baina garai hartan ez genuen halakorik pentsatu ere egiten. Orain, Pirritxek eta hauek urtero bat ateratzen dute. Guk ikuskizuna egiteko baliatzen genuen musika; haiek ikuskizunaz baliatzen dira diskoak eta bestelakoak saltzeko. Beste mundu bat da". Ondo pasatzea zen hirukotearen helburua, "eta haurrak ordubetez aho zabalik edukitzea begira; hori da pailazo batentzat benetako arrakasta".

Gipuzkoako urtegiak urtebeteko euri eskasiari aurre egiteko prest daude, eta lehorteak bi urte iraun beharko luke arazo larriak sortzeko. Goialdeetan dauden auzo eta gune jakin batzuk kenduta, lurralde osoa urez hornitzeko ahalmena dute. Banaketa kalitatea ziurtatuta egon arren, ordea, saneamendua eta erabilera murriztea dira, orain, lurraldeko baliabide hidrikoak ondo kudeatzeko erronkak.

Bederatzi urtegi daude Gipuzkoan, lurralde osoan barreiatuta. Horietatik bik, gutxi gorabehera populazioaren erdiari ematen diote zerbitzua: Añarbek eta Endarak. Txingudi, Oiartzualde, Donostia eta Buruntzaldeko hainbat herritara iristen da horietako ura. Biak, ordea, lur sailez Nafarroan daude: Irun eta Hondarribia Lesakako Enararekin lotuta daude; gainontzekoak, berriz, Aranoko Añarben.

Gipuzkoako ur sareko beste zazpi urtegiek ezaugarri ezberdinak dituzte, besteak beste, tamainari eta xedeari dagokionez. Esaterako, Ataungo Lareo urtegiko ura 1.500 pertsona inguruk soilik jasotzen dute, eta xedea Agauntza ibaiaren "emari ekologikoa bermatzea" da, Gipuzkoako Foru Aldundiko Ur Unitatearen buru Patxi Tamesen arabera. Besteek, berriz, bestelako tamaina eta betebeharra dute: edateko ura bermatzea. Hala eta guztiz ere, oraindik orain, hainbat populazio gune gelditzen dira saretik kanpo. "Altuera handian dauden herri txiki eta auzoak dira", argitu du Tamesek. Horiek beren baliabide propioak erabiltzen dituzte.

Tamesen arabera, Gipuzkoako urtegiak "urtekoak" dira; hau da, urtebeteko lehorteari aurre egiteko gaitasuna ematen diote lurraldeari. "Lehorteak bi bat urte iraun beharko luke arazo larriak egoteko"; baina bestela "osasun onean" dago sarea.

Gipuzkoako edateko uraren sarea azaleko uraz hornitzen da, oro har. Urtegiek euri ura eta ibaien emaria biltzen dituzte. Salbuespena Debabarrenaren ingurua da. "Putzuetatik ura hartzen duen inguru bakarretakoa da; lur azpiko ura eta Kilimongo iturburukoa erabiltzen dute han", azaldu du Tamesek.

Hiru erakundek kudeatzen dituzte Gipuzkoako bederatzi urtegiak: Txingudiko zerbitzuak mankomunitateak, Añarbeko Urak eta Gipuzkoako Ur Partzuergoak. Lehenengo biek urtegi bana kudeatzen dute, Endara eta Añarbe, hurrenez hurren. Gainontzeko zazpiak, berriz, partzuergoaren esku gelditzen dira.

Gipuzkoako urtegien sareaz hitz egin daiteke, loturarik gabeko sistemak izan beharrean; hainbatetan, konektaturik azaltzen direlako emariak ziurtatu eta istripuen aurrean erantzuteko gaitasuna bermatzeko. Horren adibidea da, besteak beste, Urkulu urtegia. Haren helburua Debagoieneko herriak hornitzea bada ere, "duela urte gutxi Urkulu eta Eibarko banaketa sarea elkartzen zituen lotura egin zen", Tamesen arabera.

Saneamendua eta murriztea

Zerbait naturala dirudien arren, Gipuzkoaren gehiengoan kontsumorako ura ur tratatua da. Izan ere, urtegietatik etxeetarako bidean landugabea izatetik edatekoa izatera pasatzen da. Hori da, hain zuzen ere, EUA edateko uren araztegi planten egin beharra.

Edateko on bilakatu ondoren, biltegietara garraiatzen da, eta bertatik etxebizitza eta lantegietara banatzen da. Duela urte batzuk, prozesuaren tarte horretan zegoen ur sarearen arazo nagusietako bat. Izan ere, kanalizazio zahar eta ezegokiaren ondorioz, ur asko galdu egiten zen. Azkeneko urteetan egindako lanen ondorioz, kopuru hori murriztu egin da eta egoera onargarritzat jotzen dute aldundiko arduradunek eta baita Eguzki talde ekologistako kideek ere. Aldundiaren ordezkariak azaltzen duenez, arrazoi ekonomikoa dago horren atzean: "Ura zenbat eta garestiagoa izan, orduan eta errentagarriagoa izan zaie udalei hori konpontzea".

Ur sareak dituen erronka nagusietan ere bat egiten dute Tamesek eta Eguzkiko kide Garikoitz Plazaolak. Saneamendua, hau da, erabilitako ura garbitzea eta berrerabiltzea, eta erabilera murriztea. Hala ere, Plazaolak azaldutakoaren arabera, erakundeek hitzez azkenekoaren alde egiten badute ere, "praktikan egiten diren politikek ez dute hori ziurtatzen, eskaintza zabalean oinarria dutelako".

Erregea eta bufoia ikuskizuna emango dute astelehenean Ander Lipus aktoreak eta Andoni Egaña bertsolariak. Unai Elizasu ariko da gai-jartzaile lanetan. Floreaga eskolako aretoan izango da emanaldia, 15:30ean. Protagonistek bertsoa eta antzerkia, antzezlea eta bertsolaria uztartzen dituzte oholtzan. Norgehiagoka horretan, ordea, nor izango ote da nagusi? Tokian tokiko egoeretara egokituta, bat-batekotasunetik ere badu emanaldiak.

Rocka, reggaea eta ska. Hiru musika estilo horiek eta hamar musikariren lana uztartuz, dantzarako eta festarako aukera ederra eman ohi du Ze Esatek! taldeak. 2009tik, sortu zenetik, bi disko kaleratu ditu taldeak; 2010eko martxoan lehena eta 2011ko az...

Ikasleek euren hurbileko ingurunean hondakin gutxiago sortzeko kanpaina bat jarri du abian San Marko mankomunitateak. Errenteriako sei ikastetxetan hasi dute kanpaina hori, eta, apurka-apurka, mankomunitatearen barruan dauden hamar udalerrietako esko...