. Gipuzkoako 29 herri hiru herrioi atxikita egon ziren duela 400 urtera arte. Babesa eman zieten, baina harremana liskartsua ere izan zen. Hiribildu berriekin, pisu ekonomiko eta politikoa galdu zuten Tolosak, Ordiziak eta Segurak.

Gipuzkoako 30 herrik 400 urte bete dituzte aurten. Ordura arte, Tolosa, Ordizia eta Segurari atxikita zeuden horietatik 29: Ordiziak zortzi herri zituen, Segurak zazpi, eta Tolosak hamalau. Urnieta ere hiribildu bihurtu zen 1615ean; Donostia, Aiztondo eta Hernaniri atxikita zegoen. Hiribildu berriak sortzeak eragina izan zuen Tolosa, Segura eta Ordiziarengan.

TOLOSA

Erabaki gune izana

XV. mendean sortu zen Gipuzkoako Ermandadea, lurraldeko herriak bildu zituena eta egungo gobernu sistemaren sorburua. Tolosak izan zuen zeresanik: batetik, bere bultzatzailerik nagusiena Domenjon Gonzalez de Andia tolosarra izan zelako —garai hartan Batzar Orokorretako eskribaua—, eta, bestetik, inguruko 25 herri urte batzuk lehenagotik Tolosako jurisdikzioaren menpe jarrita zeudelako babesa lortzearen truke; hartara, Tolosak Gipuzkoako lurraldearen zati handia ordezkatzen zuen ermandadean.

Tolosara atxikita zeuden hamalau herri hiribildu bihurtu ziren 1615ean. Abaltzisketa, Albiztur, Alegia, Altzo, Amezketa, Amasa —1619an Amasa eta Villabona elkartu ziren—, Andoain, Anoeta, Baliarrain, Berastegi, Elduain, Ikaztegieta, Orendain eta Zizurkil. Beste zenbait herri ere saiatu ziren hiribildu bihurtzen, baina urte horretan hamalau horiek eskuratu zuten izaera berria.

Hainbat arrazoi izan ziren herriek Tolosatik banatzeko nahia azaltzeko. Batetik, ahaide nagusiek indarra galdu ahala, udalerri nagusiekiko lotura karga moduan ikusten hasi ziren herriak, babes moduan baino gehiago. Bestetik, baziren zenbait herri urteak zeramatzatenak banaketa eskatzen. "Berastegi eta Elduaindik, batez ere borrokatzen ziren Leitzarango bidea ireki nahi zutelako, Nafarroatik zetozen produktuekin merkataritza harremanak izateko Tolosako aduanan zerga ordaindu behar izanik gabe. Andoain ere berdin, Leitzaran ondoan zegoelako. Alegiak hiribildu izaera zuen, baina bere alkateak ezin zuen justizia osoki administratu. Amezketak ere hainbat auzi zituen Tolosarekin, eta banatzea eskatzen zuen, beraien arteko harremanek bestela auzi gehiago sortuko zituztela eta", azaldu du Estibaliz Gonzalez Dios historia ikerlariak. Tolosako Udalak bultzatuta, eta Eusko Ikaskuntzarekin batera, ikerketa lan bat egin dute garai horri buruz. Orain gutxi bukatu du Gonzalez Diosek Tolosaldea 1615: hamalau hiribilduren sorrera lana.

Koroaren diru beharra ere arrazoietako bat izan zen. "Urte batzuk lehenago Valladoliden zeuden herri horiek guztiak auzitan independentzia lortu ahal izateko, eta ezezkoa jaso zuten". Erregeak aukera hori eman zuen 1614an; hori bai, diruaren truke. Beste arrazoi nagusi bat Batzar Nagusietako ordezkaritza zen. "Herriek eskatzen zuten ordezkaritza izatea. Tolosak bere suengatik edo botoengatik bozkatzen zuela zioten, baina ez zietela azaltzen nola hartzen zituen erabakiak".

Botere aldaketa Gipuzkoan

Banatze prozesua izan aurretik, Gipuzkoako Batzar Nagusietan Tolosak esaten zuena aurrera zihoan, askotan Ordiziak eta Segurak lagunduta. Hiribildu berrien sorrerarekin, Tolosak indarra galdu zuen Gipuzkoan, eta beste udalerri batzuk irabazi; horietan nabarmenena Donostia.

Azpeitiak eta Azkoitiak boto pertsonalak eskatzen zituzten; hau da, udalerri bakoitzak boto bat izatea. Herrien banatzeko ahalegin horretan, hiribildu horiek ikusi zuten aukera Tolosak boto kopurua galtzeko. Behin Tolosak boterea galdu zuenean Batzar Nagusietan, Donostia izan zen hiribildu indartsuena. Urnieta eta Pasaia zituen bere jurisdikzioaren barruan Donostiak, eta horiek ere hiribildu izan nahi zuten, baina Donostiak Gortean zenbait hari mugitu zituen hori ez gertatzeko.

Tolosatik banatu ondoren sortutako hiribildu berriak Donostiaren alde egiten hasi ziren, banaketan beren alde jokatu zuelako, eta, beraz, Tolosatik Donostiara pasatu zen erabaki gunea Gipuzkoan.

ORDIZIA

Feria, metropoliko aztarna

Historiografiak ohituraz eta inongo frogarik gabe esan duenaren aurka, Ordiziako hiribildua Segura eta Tolosa baino hamabi urte geroago eratu zuten, eta ez urte berean. 1268ko uztailaren 30ean datatuta dago sorrera agiria, Gaztelako eta Leongo Alfontso X.a erregeak sinatua. Gasteizen foruak eta eskubideak eman zizkion.

Hain zuzen, Seguraren eta Tolosaren erdibidean kokatu zuen hiri gotortu berria koroa gaztelarrak, Gipuzkoa zeharkatzen zuten bi errege bide nagusietako bat zaintzeko —beste bideak, Leintz-Gatzagatik sartu, eta Deba ibarra gurutzatzen zuen—.

Ordizia toponimoa bera oso antzinakoa da, eta hiriaren sorrera gutunean ageri da. Villafranca izenak errege eskubidedun hiria zela aditzera ematen zuen, hari ordaindu beharreko zergetatik salbuetsita baitzegoen. Aurretik, San Bartolome inguruan zegoen Ordiziako bizitokia. Seguran bezala, alboko muinoan antolatu zuten gero hiria.

Errege hiri moduan, XIV. mendeko mugimendu politikoetan indar handia hartu zuen. Nafarroako Erresumari aurre egiteko tresna ziren hiribildu horiek, batetik. Ahaide nagusien botereari erantzuteko eta menperatzeko gune erregearentzat, bestetik.

Hala, 1399ko apirilaren 8an, inguruko zortzi herrixka —Altzaga, Arama, Ataun, Beasain, Gaintza, Itsasondo, Legorreta eta Zaldibia— eta Lazkaoko etxe batzuk batu zitzaizkion Ordiziari —Maizaundi, Izagirre biak eta Garmendia; 1648ra arte egon ziren horiek—. Hango alkatea zuten epaile, eta Ordiziako forua eskubide.

Kanpai hotsera, elizan

Auzotasun agiria sinatzeko ekitaldia Andre Mari elizan egin zuten, "kanpai hotsen deira". Herri bakoitzeko ordezkariak elkartu ziren, pertsonalki, edo beste batzuen bidez. Administrazio ekonomikoak, lurren mugaketak eta batzar irekiek —auzo alkate bat buru zela— herri bakoitzaren esku segitu zuen. Baina eskumen zibila eta kriminala hiribilduaren menpera igaro zen. Ordiziako alkatea eta zinegotziak urtero aukeratzen zituzten.

Erregeak lurralde eremu zabalagoaren gaineko kontrol eta eragin zuzena lortu zuen bat egitearekin. Ordiziak, berriz, pisu handiagoa Gipuzkoako Batzar Nagusietan. 30 hiri eta haranen artetik bat zen, eta 8. postuan bozkatzen zuen. Bere menpeko herrixkenak batuta, 105 suren indarra zeukan Ordiziak batzarretan —bere 34ez gain—, eta 863 eskubidedun bizilagunen ordezkaritza.

Behin Gipuzkoako ermandadeek ahaide nagusiak betiko azpiratu zituztenean, 1439an, hiriak geratu ziren barne politikaren jagole bakar. Eta Koroak jakin izan zuen bere interesen mesederako ziren gune horiek zaintzen: 1512an Ordizia sute batek kiskali zuenean —Nafarroaren konkista hasitako urtea zen—, hiria lehenbailehen suspertzeko astero azoka egiteko baimena eman zion Gaztelako erregina Juanak.

Babesa bai, diru premiek erregetza bestelakorik egitera bultzatu zuten arte. 216 urte lehenago hiribilduei atxiki zizkien herriak atzera askatzeko, biztanleko 25 dukat kobratu zituen errege Ogasunak, herrixkengatik. Ordiziak indarra galdu zuen batzarretan, baina behinolako metropoli izaerari eutsi dio gaur arte, feriarekin.

SEGURA

Mugaren zaintzailea

Gaztela eta Leongo erresumak 50 urte nahikoak izan zituen bere menpeko lurralde hartu berria kontrolatzeko azpiegiturak eraikitzeko. Gipuzkoa, Araba eta Bizkaiko lurrak Nafarroari 1200ean erauzi ondoren, 1256an jada estrategikoki kokatutako hiri gotortuekin zipriztindu zuen Gipuzkoa, bide komertzialak babesteko. Horietako hiri bat izan zen Segura, 1256an Alfontso X.a errege gaztelarrak eraikia, "Villa segura", hiri seguru izateko. Gasteizko forua zuen Segurak ere.

Aurretik ere bazen bizitokirik. Erraztiolatza parajean herrixka bat zegoen aztarnak badira, gaur egungo San Andres ermitaren inguruan. Hiria atzeko muinoan eraiki zuten, harresiz inguratuta.

Seguraren loraldiak gainerako Erdi Aro osoa iraun zuen, XVIII. mendera arte. Hirigunea asko zabaldu zen, lau hektareako hedadura hartzeraino. Oraindik Seguraren hirigintzak Erdi Aroko morfologia du. Harresien barruan, 26 ur putzuk ahalbidetzen zuten ur hornidura, eta bost ate zeuzkan: nagusiak goikoa (Gaztelakoa deitua) eta behekoa.

Gipuzkoako ermandadearen jatorrizko 23 hirietako bat da Segura. Horren aztarna da gaur egun oraindik Batzar Nagusi ibiltariek bertan egiten duten bilera, uztailaren 2an, txanda egokitutako urtean.

Eragin eremua hazten

Arabatik San Adriango pasabidean barrena zetorren errege bidea segurtatzeko hiri izatea zen hasierako zeregina; denborarekin, ordea, mugako defentsa-leku funtzioa ere hartu zuen, Nafarroa eta Gaztelaren arteko ika-miketan. Eragin indarra handitzeko, Seguraren inguruko herrixkak jurisdikzio haren menpera igaro ziren, 1384ko ekainaren 6ko auzotasun agiriaren arabera.

Gaur egun Goierri den lurraldearen mendebaleko erdi osoa menperatu zuen Segurak, lurraldez. Haren menpeko bihurtu zen Urretxuko hiria ere, 1383an bizilagunen eskariz eratua —eta ez, Segura bezala, erregearen ekinbidez—. XV. mendean zenbait herri Areriako alkatetza nagusira joan baziren ere, Seguraren auzo izan ziren Legazpi (1608 arte), Astigarreta, Gudugarreta, Idiazabal, Mutiloa, Ormaiztegi, Zegama eta Zerain.

Istiluak piztu ziren euren artean. 1470ean, Segurak bere menpeko herrixkei hainbat gastutan parte hartzeko eskatu zien: hiri gotortuko itxiturak, dorreak, ateak, lubakiak, kartzela eta harresiak konpontzen; alkate, fidel, agintari, pregoilari, prokuradore, morroi, mezulari eta ordezkarien soldatak ordaintzen; eta Seguran gauero zaintza egiten zuten ofizialaren eta lau zaindariren soldatak ordaintzen. Inoiz ez zituztela ordaindu eta aurrerantzean ere ez zeukatela asmorik kexatu arren, epaitegiek gastuei aurre egitera behartu zituzten herriak, Seguraren alde.

Herriak 1615ean bereizi zirenean, su kopuruan erdira jaitsi zen Seguraren bozketa ahalmena Batzar Nagusietan, 116tik 60ra.

. Hiru herriren zati izateak Urnietaren historia baldintzatu du. 1615eko herri izendapenetan azkena izatera behartu zuten Hernani, Donostia eta Aiztondorekin izandako tirabirek, eta, behin lortuta ere, milaka buruhauste sortu ziren XIX. mendea ondo s...

. Aizkorripean egoteak eta Arabarekiko bide nahiz mendi loturek Zegamari norabide historikoa zedarritu diote. Ladron de Zegama leinuari gaina hartutakoan, Segurarekin bat egin zuen, baina mende bat geroago, askatzea izan zuen helburu, XV. mendetik aurrera.

Zegamak lotura berezia izan du Arabarekin, historikoki. Aizkorri-Aratz mendilerroaren alde banatara daude, eta San Adrian edo Leizarrateko pasabideak lotu ditu biak. Baina baita gehiagok ere. Erdi Aroan, Zegama menpean zuen Ladron de Zegama jauntxoa Gebara gazteluko (Barrundia, Araba) ladrondarren jatorrikoa zen. Bere garaian Gebarako eta Zegamako Ladron leinuak aurkari izan baziren ere, geroago bideak zaintzeko ituna egin zuten. Eta armarri berbera hartu zuten beren ezkututarako: Arabako ermandadeena.

Hain zuzen, Zegamaren lehen aipamen idatzia Arabako agiri batean agertu da. 1320an, Aguraingo eta Zalduondoko herriek mendien erabileraz izan zuten auzi batean idatzi zuten, lehen aldiz. Lehenagokoa da Zegamako aurreneko giza bizitokia. San Bartolome eliza XI-XII. mendeetarako bazegoen, inguruko "familien elkargune" izateko, Juan Carlos Mora historialariak Zegama, 1615: hiribildua liburuxkan dioenez. Hiribildu deneko 400. urteurrenaren harira atera du liburuxka udalak.

XIV. mendea giltzarria izan zen Zegamaren etorkizunerako. Batetik, Nafarroarekiko gatazken lehen lerroan egoteak erasoak eta lapurretak ekarri zituen. Bestetik, orduan indartu zen San Adriango bidea, Gaztelako lautadatik zetozen gaiak Europara eramateko eta Nafarroako erresuma saihesteko. Erromesentzat Donejakue bidea ere bazen. San Adrianen erabilera lehenagokoa zen, hala ere; 1010. urtean ermita bat bazen koban.

Mende hartan uzta txarrak, izurriteak, klima aldaketa eta biztanleriaren jaitsiera izan ziren, gainera. "Garai txarra" izan zen, Moraren arabera. Zegamarrek bi aukera zituzten: Ladron de Zegama leinuaren menpe geratzea edo Segurako hiribilduaren babesera joatea. Bigarrena hartu zuten.

Gabezia, ezintasun eta babesgabetasun aldian bihurtu zen Zegama Seguraren auzo, 1384ko ekainaren 12an. Mende hori txarra izan zen, oro har, baina ez zen hala izan hurrengoa. XV. gizaldia "hedapenaren mendea" izan zen. Zegamarrek San Martin eliza eraiki zuten, jatorrizko biltokitik beherago, haranaren erdian. Herriaren antolamendurako egitura bat ere finkatu zuten. Eliz atarian elkartzen ziren familiek bizilagunen artean erabaki ohi zituzten kontuak: bide eta zubi konponketa, herri mendien ustiaketa, ordezkari izateko herritarrak aukeratu... Segurako jurisdikzioak loturik ez zeuzkan hari muturrak bakarrik jos zitzaketen, noski.

Zegamarren desadostasunak berehala hasi ziren, Seguraren agintearekiko. XV. eta XVI. mendeetan auzi-eske batzuk izan zituzten. 1495ean, aldaketa garrantzitsua egin zuten, erabakimena bizilagunek hartzeko bidean: San Martin elizaren patronatua herriarengana igaro zen, ordura arte nagusi zen Ladron de Zegamari kenduta. Haren armarria hartu zuten, herriarena izateko. Horrez gain, Seguran egiten ziren arma-alardeetara joateri uko egin zioten zegamarrek, gainontzeko herrixkek bezala. Segurako alkatea beren herrietara joateko eskatu zuten. 1572an egin zuten banatzeko lehen ahalegina, eta 35 urte geroago, 1607an, Gaztelako erregearen diru kutxa hutsik geratu zenean, erraztu zen bidea.

Askatuta, baina ez aske

Legazpik 1608an irekitako atetik irten ziren Zegama eta beste lau herri —Zerain, Mutiloa, Ormaiztegi eta Idiazabal— 1615eko urtarrilaren 26an, udalerri berrien baldintza juridikoak eta fiskalak zehazten zituen askatasun ebazpena jasota. Erregearen baieztapena eta boterea hartzeko agindua otsailaren 4an atera zen.

Duela laurehun urte, hiribildu titulua Koroari erosteko, 310 zegamarrek —eskubidedun auzotarrak ziren— 25 dukat ordaindu zuten bakoitzarengatik: 7.783 dukat edo 2.910.938 beloizko marai (gaur egungo 129 euro). Herri lurrak mugatu zituzten, eta une hartan Seguran epaitzeko zeuden auziak herrira eraman.

Andres Ugarte izendatu zuten alkate, apirilaren 5ean, eta Juan Beruntza alkateorde. Biak joan ziren 1615eko maiatzaren 2an Elgoibarko Batzar Nagusietara, Zegamaren ordezkari.

Finantzaketa arazo izan zuten. Titulua ordaindu ahal izateko, 3.571.875 maraiko mailegu bat hartu zuten. Gastu gehiago ere baziren, eta ez zen nahikoa izan: hurrengo urtean 1,9 milioiko beste mailegu bat behar izan zuten, eta herri lurrak saldu.

Udal agintari izateko baldintzek —25 urtetik gorako gizona, kaparea eta gaztelaniaz jakitea— herritar gehienak aparte utzi zituen. Udal boterea gutxi batzuen esku geratu zen, gero ere. 1637an, Zegamako Herri Elkartea sortu zuten sei herriren artean, batzarretako ordezkaritza batuta.

. Lazkaoko jaunaren menpe ez ezik, bi erresumaren mugan ere gelditu zen Zaldibia, Gaztelak Gipuzkoa hartu eta Nafarroarekiko harremanak gaiztotu ondoren. Handik urte gutxira, Ordiziaren babesaren bila ibili zen, baina ehun urterako hasi ziren desadostasunak.

Zaldibiako hamasei bizilagun joan ziren 1399ko apirilaren 8an Ordiziara, beren herria hiribilduaren menpe eta babespean utziko zuen agiria sinatzeko ekitaldira. Ordiziako Andre Mari elizan izan zen batzarra, eta, Zaldibia bezala, inguruko beste zazpi herri geratu ziren 131 urte lehenago sortutako errege hiri gotortuaren auzo edo kolazio moduan.

Bi premiak eragin zuten administrazio haren menpe sartzea. Ahaide nagusien borrokek kalte handiak eragiten zituzten herrixketan, eta babesik gabe sentitzen ziren. Lazkaoko jauna zen Zaldibiaren jabe, errealitatean; agintea hark kontrolatzen zuen, errenta eskubideak zituen, eta elizan lehentasunezko lekua. Gainera, zaldibiarrak armetara eraman zitzakeen, ahaideen arteko borroketan edo Gaztelako erregearen mendeko gisa, bere interesen alde erabiltzeko. 1480ra arte, jauntxoen esku zegoen hiri ez zen dena.

Bestetik, Nafarroako erresumatik erauzi ondoren, Gaztelaren eta Nafarroaren mugan geratu zen Zaldibia. Ausa gaztelua zen lekuko, orain Gaztelu deitzen den mendian (901 m).

Alde batekoen eta bestekoen oldarraldien lehen lerroan zegoen. 1321ean eten ziren erabat gipuzkoarren harremanak Nafarroarekin, erresumaren defentsa beharraren deiari uko egin —Gaztelako tropak Gasteiz aldean ziren— eta arerioarekin lerrokatu zirenean. Beotibarko gudu odoltsuan amaitu zen senideen arteko gatazka.

Zaldibia herri izena 1399ko atxikitze agirian agertu zen lehenengo aldiz, baina 400 bat urte lehenago gorpuztuta zegoen bizileku gisa. 1027an, Iruñeko Erresumari zegokion. 1134 eta 1150 arteko agiri batean, Santa Fe de Champayn eliza aipatzen da. Bi gune zeuden XII. mendean Zaldibian, baseliza banaren inguruan antolatuak: Kanpaingo Santa Fe —egungo herrigunean—, eta Nafarroarekin nabarmen lotutako San Saturnino —Saturdi deitua—.

Baturako urte erdiak teman

Ordiziaren agintepean egon zen 216 urteetan (1399-1615), Zaldibiak ordezkaritza bakarra zinpeko bat zuen, auzo alkate modukoa. Herritarrek eliz atarian batzar irekian aukeratzen zuten, baina ez zuen ez aginte makilarik, ez aginpide zibilik eta kriminalik.

Zigor eskumena eta agintea Ordiziako alkatearenak ziren Zaldibiarako ere. Menpeko herrietako ordezkariak urtean behin joaten ziren Ordiziara, irailaren 29an. Hiriko —eta, horrenbestez, barruti guztiko— alkatea eta agintariak aukeratzen zituzten. Zaldibiak bi boto-emaile zituen —Ataunek eta Beasainek bina; Legorreta, Gaintza, Itsasondo eta Arama-Altzagak bana—.

Babesaren ordainetan, zaldibiarrek hiribilduko zergak ordaindu behar izaten zituzten. Luze gabe sortu zen eztabaida. 1500ean —ordurako jauntxoen mehatxua ahuldua zen—, zaldibiarrek su kopuruaren arabera segitu nahi zuten zergak ordaintzen, baina Ordiziak bizilagun bakoitzaren aberastasunen arabera eskatu zien dirua. Paradoxikoki, badirudi hiribilduaren menpeko herrietakoak aberatsagoak zirela, oro har, Ordiziakoak bertakoak baino. Auziak hogei urte iraun zuen, eta Ordiziaren eskakizunen aldeko epaia atera zen, 1527an. Baina zauria irekita zegoen.

Ika-miketan jarraitu zuten auzitegietan, eta garai bateko batasun hura gero eta garratzago bihurtu zen. Epai batzuk herrixken aldeko ere eman zituzten. 1540an, adibidez, otsoek eta hartzek akabatutako ganaduari prezioa jartzea kolazioen eskubidea zela ebatzi zen, ez hiribilduarena.

Azkenean, Gaztelako errege Filipe III.ak 1615eko otsailaren hasieran onartu zuen Ordiziaren, Seguraren eta Tolosaren menpeko herriei jare egitea, eta hilaren 13an saldu zion Zaldibiari hiri gutuna. Herriko 143 etxek edo auzotarrek 39.325 erreal (oraingo 59 euro) ordaindu zioten errege ogasunari, herriari "hiri noble eta leial" tituluak emateagatik.

Armarrian esapide okerra

Udalerria berriz mugarritu —inoiz ez zuen galdu lurren gaineko eskumena—, udala eratu eta alkatea izendatu zuten orduan. "Askatasunaren eguzkiak, oraindik negu usainean, 1615eko otsailean ekarri zuen lehen udaberria. Herri bereizia sortutakoan, orduko ohituran, armarria ere asmatu zuten: bi zaldi, bata bestearen gainean, Zaldiz ta oñez esapidearekin eta errege koroarekin burutua", idatzi zuen Joxe Mari Sukiak 1975eko Monografía histórica de Zaldibia liburuan.

Antza denez, garai hartako biztanleek Zaldibiaren sorburuko izaera ahaztuxea zeukaten ordurako. Zaldibia izenaren etimologia ez baitator zaldi eta bi zenbatzailearen baturatik, zaldi bide edo ibi-tik baizik.

Izan ere, Gipuzkoaren eta Nafarroaren arteko berezko komunikazio bideetako bat zen Zaldibia eta bailara. Garraiolarien pasabidea zen, baita Donejakue bideko erromesena ere.

"Zaldibia-k ferratutako abereen bidea, zaldien bidea esan nahi du. Aralar aldera, bide horren jarraipena den mandubio-k kargarako piztien bidea —mandabidea— esan nahi duen bezala", zuzendu zuen 1927an Jose Adriano Lizarralde fraide zaldibiarrak.

Udalerri gisa, hamabost forurekin parte hartu zuen Zaldibiak 1615ean Elgoibarko Batzarretan. Juan Urtesabel eta Juan Garcia Estensoro ziren ordezkariak. Batzarretarako eta administrazioa kokatzeko, udaletxea eraiki zuten. Kanpandegi etxe ondoan zubia 1692an eraiki zuten, gero ere Nafarroarako joerak eta Aralarko artzainen ibilerek iraun baitzuten.

. Pasabide izaera izan du Ataunek, antzinatik. Esanahi hori dauka izenak, baita izanak ere: Nafarroaren eta Gaztelaren arteko mugan, Nafarroako Estatuaren esku egon zen XIV. mende bukaera arte. Lazkaoko jaunak menperatu zuen gero, berea balitz bezala...

. Enirio-Aralar mankomunitatearen barne eman ditu mendeak Orendainek. Eremu hori garrantzi handikoa izan da inguruko herrientzat. Oria ibarrarekin ere harreman estua du herriak, Tolosari lotua egon zelako eta ondoren Aizpurua Batasuneko parte izan zelako.

Orendainen izena ez da azaltzen agirietan XIV. mendearen erdira arte. Gipuzkoako Orendain herriarena, behintzat. Ernesto Gonzalez Castrok Orendain, Txindoki eta Oriaren artean liburuan azaldu duenez, bazen Orendain izeneko herri bat, Nafarroan, gaur egun desagertuta dagoena, Mañeruko bailaran, Lizarrako merindadean, eta hari buruzko agiriak badaude, XII. eta XIII. mendeetakoak. "Informatikaren eta ordenagailuen gure mundu honi aurrea hartuz, agiri horiek moztu eta itsatsi, eta gure Orendaini egokitu zizkioten. Zuloa estali zuten. Horrela, gure Orendaini buruzko notiziak XIV. mendetik XII-XIII. mendeetara lehengoratu zituzten", idatzi du Gonzalez Castrok.

Lehen aipamenak, beraz, XIV. mendekoak dira: 1350ean, Iruñeko Elizbarrutiaren barruan dagoen parrokia gisa agertzen da Orendain; 1374an, Tolosako auzotasuna eskuratzen duten bilguneetako baten eran; eta 1384. eta 1390. urteetan, Enirio eta Aralar Batasunaren barruan, Amezketako Batasunaren parte diren kolazio edota eliza bati atxikitako auzotarren bilguneetako baten moduan.

Orendain betidanik egon da lotuta Enirio-Aralar mankomunitatera, eta egun ere horren parte da. "Enirio mendiak eta Aralar mendilerroak erabateko garrantzia dute Orendain eta inguruko beste hamalau herri txikiren historian eta ongizatean", azaldu du Gonzalez Castrok. Haren historian aldaketa handia ekarri zuen 1374. urteak. XIII. mendean Gaztelako erregeek hiribilduen sorrera bultzatu zuten, eta XIV. mendean herri txikiak taldekatzen hasi ziren hiribildu horien aldera. Orendainen kasuan, Tolosa hiribilduari lotu zitzaion urte horretan. "Herri txikiek bere autonomiaren parte bati uko egiten diote hiribilduaren mesedetan, eta, trukean, segurtasuna eta bere produktuentzako irtenbidea jasotzen dute. Baina hiribilduari ere mesedegarri zaio, ikuspegi sozial eta komertzialetik begiratuta".

Hasierako segurtasun hori, baina, urteak pasatu ahala menpekotasun bihurtzen joan zen hiribilduei lotutako auzo eta herrientzat, baita Orendainentzat ere. "Denboraren poderioz, areagotu egin ziren agintekeria kasuak, hiribilduaren mesederako eta elkartutako herrien kalterako, neurri interesatuak, era askotariko ustelkeria eta nagusikeria kasuak salbuetsi gabe. Horri guztiari gehitu behar zaio udalbatzetako parte hartze mugatua". Herriek hiribilduaren erabakien eta gastuen zehaztapenean eta kudeaketan parte hartu ahal izatea eskatu zuten. Azkenean, herri independente izateko prozesua martxan jarri zuten Tolosari lotuta zeudenek, eta 1615ean jaso zuten baimen hori. Horrek sekulako zama ekonomikoa sortu zien, eta Orendain ez zen salbuespena. Bizilagun bakoitzeko, herriak 25 dukat ordaindu behar izan zuen, bakoitzak 9.375 marabedi. Orendainek egiazko 117 bizilagun eta dudazko bost zituenez, 1.096.875 marabedi ordaindu behar izan zituen, gehi kostuak: guztira, 1.153.125 marabedi. Kostu horri aurre egiteko, udalak Segurako Maria de Jauregiren eskutik 2.000 dukat jaso zituen, "zentsu modura".

Batzar Nagusietan parte hartzeko eskubidea lortu zuen, eta kostu horri aurre egiteko, beste herri batzuekin batu zen. Baina horretarako ez zituen aukeratu Enirio-Aralar mankomunitatean Bozue Nagusiko kideak, Alegia eta Ikaztegieta baizik. Izan ere, hiribildu izaera lortzerakoan, Orendainek eta beste zenbait herrik mankomunitatean ordura arte ez zituzten jabetza eta jurisdikzio eskubideak aldarrikatu zituzten. Ezezkoa jaso zuten, eta prozesu horrek seguruena eragina izango zuen Batzar Nagusietarako kideak bilatzeko unean. Batetik, beraz, Aralarri begira zegoen, eta, bestetik, Oria ibarrera.

Gipuzkoako Batzar Nagusietara begira, Orendainek 11 boto zituen, eta desiratutako eskubidea lortu bazuen ere, gastu handiak zekartzan. Horregatik, Aizpuruako Batasunean elkartu zen Alegia eta Ikaztegietarekin batera. Batzar Nagusietan txandaka ordezkatu ziren: Alegia hiru aldiz, Orendain bi aldiz eta Ikaztegieta behin. Batasun eskritura hogei urtean behin berritzen zen, eta azkena 1865ean egin zen. Ordurako Gipuzkoako gizartea asko aldatu zela dio Gonzalez Castrok: "Krisi urteak ziren. Batzarrak hilzorian zeuden, baina Orendainek eta Aizpuruako Batasunak azken unera arte eutsi zioten, 1876-1877 urteetara arte".

Gaur egun herri independentea bada ere, orain gutxi Orendainek beste batasun batean parte hartu zuen. Izan ere, 1966. eta 1988. urteen artean Iruerrieta izeneko udalerri elkartua osatu zuen ondoko Ikaztegieta eta Baliarrainekin batera.

. Segura auzo herri boteretsuaren menpe ia bi mende eta erdi egon ziren, 1384tik 1615era. Bereizi ondoren, 90 urteren buruan lortu zuten azpiegiturak eraikitzea eta norbere egiturak indartzea. Gaur egun, inoiz baino batuago daude bi udalerriak.

Meategiekin estu lotutako herriak izan dira Mutiloa eta Zerain azkeneko 500 urtean. Aizpea-Barnaola-Troi meatze barruti aberatsaren sarbide eta bizileku izan dira. Meatzari, garraiolari eta meatzeen ingurura bildu ziren langile ugarien topaleku. Antzinatik ustiatu izan dira mendi horietako meategiak —horren lekuko haizeolen aztarna diren zepadiak—, baina 1512an jarri zuten Aro Modernoko zutarria: Gaztelako erregeak otaloratarrei eman zien Aizpeko meategien ustiapena eta jabetza.

Mutiloaren lehen aipamena 1144koa da. Zerain bi mende geroago azaldu zen agirietan, 1384ko martxoaren 20an, Santa Maria de Basarte edo Santa Maria la Asunta de Zerain izenez. Hain zuzen, egun horretan geratu zen Zerain Segurako hiribilduaren menpe, ofizialki. Baita Mutiloa ere, eta inguruko beste zazpi herrixka: Astigarreta, Gudugarreta, Gabiria, Idiazabal, Legazpi, Ormaiztegi eta Zegama.

Beren herri lurren gaineko eskumenari eutsi zioten herrixkek. Horrela, nola Mutiloako sei etxek hala Zerainek, Fernan Perez de Aialari Altzaniako eta Aizkorriko lurrak erosten parte hartu zuten, 1401ean. Baita 1440an belardi komunatuak arautzeko idatzian ere. Gaur egungo Urbiako partzuergoaren hastapena hori izan zen.

Arlo batzuetan zeukaten askatasunak, ordea, ez zien lasaitasun handiagorik eskaini Seguraren jurisdikziopean egoteagatik bete behar zituzten gainontzeko zereginetan.

Segurako gastuei, muzin

Dagoeneko 1399. urtean, Segurako alkatearen esanetara jarri eta hamabost urtera, hainbat herrik tributua ez ordaintzeko eskaera egin zuten. Zerga kobrantzan izandako gehiegikeria batzuek haserretu zituzten herrixketako bizilagunak. Geroago, 1470ean, beste auzi bat sortu zen Seguraren eta haren menpean zeuden herrien artean. Hiribilduaren defentsa berritzeko gastuetan parte izateko eskatu zien Segurak besteei: herriko itxiturak, harresiak, dorreak, ateak, lubakiak eta kartzela konpontzeko gastuak banatu nahi zituen. Baina baita alkatearen, fidelen eta errejidoreen soldatak, eskribauena, herriko pregoilariarena, morroiena, kontzejuko mezulariarena, prokuratzaileena eta probintziako batzarretara bidalitako ordezkariena ere. Horrez gain, gastu gehiago ere bazituen Segurak: gauero zaintza egiten zuten lau zaindariena eta haien ofizialarena, eta ekaitz handien gauetako zaintzaileena.

Menpeko herrixkek ere horiek guztiak ordaintzeko betebeharra zutela iradoki zuen Segurak. Herriek erantzun zioten "inoiz ez" zituztela ordaindu, eta aurrerantzean ere ez zutela dirurik jarriko. Salvatierra de Iraurgiko (Azpeitia) Juan Perez de Bikuña jarri zuten epaile. Herrixkek ere ordaindu beharra zeukatela ebatzi zuen hark, 1.000 doblako isunarekin mehatxu eginda.

Norbere bidea, 1615ean

Babespeko herrien eta hiribilduaren arteko ika-mikek 1615era arte izan zuten zioa. Urte hartan, Filipe III.a Gaztelako erregeak hiri-gutunak saldu zizkien, eta hiribildu beregain bihurtu ziren Mutiloa eta Zerain ere.

Berehala samar hasi ziren bertako azpiegiturak prestatzen. Hala, Zerainen 1705ean hasi zuten udaletxe berria, Seguratik banatu eta 90 urtera. Olabide baserriari erositako lurretan altxatu zuten herriko etxea. Sei urteko lanen ondoren, 1711n bukatu zituzten udaletxea, alondegia, labea, zalditegia, ostatua eta gaur egun ospetsu den kartzela. Hain zuzen, udaletxe horretan ospatu dute zeraindarrek 400. urteurrena ere, urte honen hasieran. Herritarrek bilkura bat egin, eta plaka berezia jarri zuten.

Hiribildutik bereizi bai, baina bi urtera (1617an) beste herri elkargo bat eratu zuten Mutiloak, Zerainek, Gudugarretak, Astigarretak eta Ormaiztegik: San Esteban Errekako Bailara Elkartea. 1637an Zegama batu zitzaien.

Elkarte espirituak bizirik dirau, oraindaino. Zerainek eta Mutiloak bi herrien arteko harremana estutu, eta ildo estrategiko komunetan batera jarduteko lan-mahaia osatu zuten, 2013ko urrian. Medikua, idazkaria eta gizarte laguntzailea bi udalerriek banatzen dituzte. Mutiloako ume txikiak Zeraingo haur eskolara joaten dira —larriagoak, Segurakora—, gimnastika saioak Mutiloan ematen dituzte, dantzakoak Zerainen... "Bi herriak batzea, elkarlana eta auzolana bultzatzea" du helburu mahai horrek.

Lotura hori, kontzeptuetan ez ezik, fisikoki ere gauzatu da. 2006an ireki zuen aldundiak Mutiloa eta Zerain zuzenean batzen dituen errepide berria. Inoiz baino gertuago daude orain.

Miguel de Aranburu Gipuzkoako Historialarien Elkartea liburu bat idazten ari da, 400. urteurrena ardatz hartuta. Zerain, Zegama, Idiazabal, Mutiloa eta Gabiriako herriak dira partaide. Irailerako, bestetik, Aizkorpe bailarako herrietan barrena mendi ibilaldi bat egiteko asmotan dira, Antonio Berasategi historialari idiazabaldarrak gidatuta.