. Herriko historia 16 pausotan eman du Hernandorena kultur elkarteak 'Zizurkil 1615. Hiribildu baten eraketa' liburuan. Urrats horiek paneletan bildu dituzte, eta maiatz osoan ikusi ahal izango dira erakusketa batean, Zizurkilgo bi kultur etxeetan.

Ezkeltzu eta Zarateko Haitza mendien hegoaldeko magalean dago Zizurkil. Gain haietatik beherantz egiten du herriak Oria ibaia aurkitzeraino. Hain justu, Pagamendi gainan topatu zuten trikuharri bat, 1954an, K.a. 2500. eta 1200. artean eraikitakoa. Zarateko Benta izenez bataiatu zuten.

X. eta XI. mendeetan biztanleria sedentarioagoa bihurtu zen, eta leku garaietatik 100-200 metroko kotetara jaisten joan zen. Garai hartakoa da Zizurkilgo lehen aipamen idatzia. 1190. urtean Iruñeko gotzainak Baionakoari idatzitako gutun batean aurkitu dute Zichurchil hitza —Gipuzkoako leku batzuk administratzeko eskubidea eskatu zion eskutitz hartan—.

Erdi Aroan San Millan elizaren inguruan komunitate bat gorpuzten joan zen, eta hierarkikoki mailakatutako gizarte egituran, Ahaide Nagusiek eta herriko Donemillaga familiak lortu zuten nagusigoa. Jauntxoen gehiegikeriak eta orduko krisiak eraginda, Zizurkilek herri handiago baten babesa bilatu zuen, eta 1391n Tolosaren auzo bihurtu zen.

Elkarketa horrek 1615. urtera arte iraun zuen, baina zenbait gorabeherarekin. 1450etik 1475era, zizurkildarrek Donostiarekin bat egin zuten, Tolosari ordaindu beharreko zergak gehiegizkoak zirela iritzita. Urte zailak tokatu zitzaizkion Donostiari, ordea: krisian sartu, eta herri osoa kiskali zuen sute bat jasan zuen. Zizurkilek, berriro, Tolosaren auzo izatea erabaki zuen, esperientzia txar haren ondoren.

XVI. mendea oparoagoa izan zen Zizurkilentzat. Herria hazi egin zen, bai biztanlez, bai aberastasunez, eta Tolosarekiko lehen zalantzak sortzen hasi ziren. Zizurkildarren interesak eta Tolosarenak sarritan ez zetozen bat. Gainera, 1608an Legazpik Seguratik askatzea lortu zuen, eta hori legezko aurrekaria bilakatu zen Zizurkilentzat Tolosatik bereizteko.

1615eko urtarrilean, Gaztelako gortearen altxortegiaren zuloa estaltzeko, Filipe III.ak hiribildu titulua saldu zion Zizurkili, 3.700 dukaten truke. Bat etorri ziren erregearen diru gosea eta ordura arte Tolosaren administraziopean zegoen herri txikiaren burujabetza gogoa.

Hernandorena elkarteak eman du datua: "1615ean etxeko jaun bakoitzak 25 dukat ordaindu behar izan zizkion erregeari, eta, [Pablo] Gorosabelek dioenez, 148 bezino zituen orduan Zizurkilek. Gure kalkuluen arabera, etxe bakoitzean 4 edo 5 lagun bizi zirela kontuan hartuta, esan daiteke garai hartan 600 lagun inguru bizi zirela herrian".

Burujabetza eskuratu ondoren, 1631n, Batzar Nagusietara ordezkari bakarra bidaltzeko kostuari aurre egin ezinik, Zizurkilek Zubiberria elkartea eratu zuen Amasa eta Anoetarekin batera, eta 1649an Aiztondoko Alkatetza Nagusian batu zen Adunarekin eta Alkizarekin.

XVIII. mende erdi aldean Zizurkilek bere bidea hartu zuen Batzar Nagusietara joateko, laguntzarik gabe. Heldutasun horrek udal ordenantza osatzera eraman zuen, eta orduan eraiki zuen gaur egungo udaletxea. 1768an onartu zuen Zizurkilek bere armarria, eta udalerri moduan erabat osatua geratu zen.

. Ordiziaren itzaletik irten orduko, herri elkargo bat sortu zuten hiru herriok, beste hirurekin. Baina berdinetik berdinera. Gaur egun ere udal administrazioa eta herri zerbitzu asko banatu egiten dituzte.

Aldea handia dago herri bat beste bati batuta egotetik herri askoren arteko batura egitera. Mendekotasuneko tratutik urruti, indar metaketaren alde egitera igaro ziren 1615ean Altzaga, Arama eta Itsasondo. Herri txikiak ziren orduan ere hirurak —140, 80 eta 360 biztanle ingurukoak, hurrenez hurren—, baina txiki askoren artean bat handiagoa egin nahi izan zuten, Ordizia handi bakarraren aldartera ibili segi baino.

Ordiziaren eskumenetik irten eta berehala osatu zuten hiru herriek Oria Ibaiko Batasuna, 1615ean bertan. Gaintza, Legorreta eta Zaldibia ere gurdi berera igo ziren, elkarrekin Batzar Nagusietara ordezkaria partekatu, foru gehiago bildu, gastuak murriztu eta oihartzun handixeagoa izateko. Beste 230 urte elkarrekin batera segitu zuten Ordiziatik irten ziren zortzi herrietatik seik. Berdintasunezko baturan, ordea. 1845ean desegin zuten Oria Ibaiko Batasuna. Baina XX. mendean ondo sartuta, Altzagak batzeko eskaria egin zion Itsasondori, udalerri txikia zela eta diru urritasuna zuela argudiatuz. 1967an onartu zuten bategitea, eta 1990era arte udalerri bakarra osatu zuten. Harrezkero, berriz udalerri beregainak dira.

Idazkaritza batuta 1927tik

Orain laurehun urte ere, biztanleria eta lurralde murritzekoak ziren Altzaga, Arama eta Itsasondo. Gainontzeko guztiek bezalaxe ordaindu behar izan zuten hiribildu titulua, hala ere. Altzagako eskubidedun 35 auzotarrek 332.713 beloizko marabedi ordaindu zioten Gaztelako Koroari; Aramako 20 auzotarrek, 185.156 marabedi; eta Itsasondoko 91 familiaburuek, 855.469 marabedi.

Egoera demografikoa eta geografikoa ez zaie askorik aldatu, behintzat Aramari eta Altzagari. Gipuzkoako udalerri txikiena da gaur egun Arama, hedaduraz. Biztanle gutxieneko hirugarren herria da Altzaga, Baliarrain eta Orexaren atzetik.

Hala, eta nahiz eta Batzar Nagusietako ordezkariaren karga historikoa desagertu zitzaien, gaur egungo beste gastu batzuk elkarbanatu beharrean dira Altzaga, Arama eta Itsasondo. Udal administrazio mailan, adibidez, idazkaritza multzoa osatzen dute hiru herriek. Idazkari kontu-hartzaile bakarra dago, eta hiru udaletxeetan ematen du zerbitzua. Berdin administrariekin eta beste zenbait udal langilerekin ere. "Hiru herriek osatzen dugu idazkaritza taldea, eta hiru herrietan lan egiten dugu. Gizarte langilea, adibidez, denera zazpi herritan aritzen da", azaldu du Pako Zubeldia altzagarrak, Itsasondon, Araman eta Altzagan administrari denak.

Itsasondoko plazatik Aramara kilometro eta erdi dago; Aramatik Altzagara, 1,7 kilometro. Herri lanetarako, adibidez, bakartzat hartzen dute: "Traktorea ere elkarbanatu egiten dugu", dio Zubeldiak. Medikuak ere hiru herrietan ematen du zerbitzua. Berez, azkeneko 400 urteotan udal independenteak izan badira ere, lotura asko mantendu dituzte benetan. Idazkaritza batasuna 1927tik daukate indarrean. "Orain arte mantendu egin da", dio Belen Mendizabal idazkari kontu-hartzaileak.

Hasieran, duela ia mende bete, batasun administratiboak herriko idazkariari edo sekretarioari bakarrik eragiten zion, "lehen idazkaria bakarrik egoten zelako udaletxean lanean. Idazkari berak zerbitzua hiru herrietan eman zezan sortu zuten taldea. Denborarekin, gaur egun egoera bestelakoa denez, langile gehiago sartzen dira. Lan funtzioak ugaritu ahala, beste udal zerbitzuetako langileak ere banatu egiten dira hiru herrietan, idazkaria bezala", zehaztu du Mendizabalek. Hala, idazkariak asteko egun eta ordu jakin batzuk ditu izendatuta Altzagako, Aramako edo Itsasondoko lanak egiteko —eta udaletxe horietan egoteko—.

Itsasondo, gune nagusia

Landa eremuko herri izateari erabat utzi gabe, hiruren artetik kalea duen udalerri bakarra Itsasondo da. Herri kozkorra da, 666 biztanlerekin, merkataritza eta zerbitzu aldetik osatuena. Laurehungarren urteurrena gogoratzeko asmoz, batzorde bat eratu dute itsasondoarrek. Hitzaldi bat egitekotan dira Kantabriako Unibertsitateko Historia Garaikideko irakasle Susana Truchuelorekin. Ekainaren 11n izango da, 19:00etan, Itsasondoko udaletxean.

Itsasondo 1399an gehitu zitzaion Ordiziari, Arama, Altzaga eta beste bost herri bezala. Administrazio ekonomikoari eutsi zion, hala eta guztiz; baita herri lurren kudeaketari ere. Batasunaren garai modutsu hartan (1409an) eratu zen Enirio-Aralarko mankomunitatea, eta mendizerraren magaleko 15 herri ziren bazkide. Nahiz eta Ordiziaren edo Tolosaren menpeko izan gainontzeko gaietan, mendi baso eta abeltzaintzarako lurren erabilera eurek gobernatzen zuten. Itsasondo Bozue Handiko kide zen.

Behe Erdi Aroan, elkarren aurkari ziren bi jauntxo leinutako familiak bizi ziren Itsasondon: Ibarratarrak, ganboarren alderdikoak, eta Rekalde, Etxeberria eta Isasagatarrak, bestekoak. Itsasondo izena, aditu batzuen arabera, azken etxe horren izenetik datorke.

Arama, txikiaren ezinak

Hiribildu titulua lortu ondoren, ezintasun ekonomikoek batasunetara lerratu zuten Arama. Hainbeste, ezen metropoli izan zuen Ordiziari ere batu zitzaion berriz 1682an, onura handiagoak eskuratuko zituela eta. Ezin konponduek eta sestrek, hala ere, atzera Oria Ibaiko Batasunera bideratu zuten Arama.

Batzar Nagusietarako bilera-egoitza Arama izan ohi zen, bertako San Martin eliza, zehazki. Bozue Txikiko kide izan zen, bestetik. Kokagune estrategikoan dago lekututa herrigunea: Oria errekaren ibarraren zelatari, gaintxo batean, eta Aralar aldetik datorren Amundarain errekaren eta Oriaren gurutzearen gainaldean.

Altzaga, bat eginik iraunez

Altzagak Gipuzkoako 87. udalerri izendapena du zenbaketan. Azkenetakoa izan da sortzen (88 udalerri ditu, gaur egun). Izan ere, Ordiziarekin lehenbizi (1399tik 1615era), Oria Ibaiko Batasunean gero (1615-1845) eta Itsasondoren anparoan azkenik (1966-1990), beregaintasun egoeran bigarren aro luzeena ari da izaten Altzaga azken 25 urteotan. Dirurik ez zuela eta, 1966ko otsailaren 5ean eskatu zuen ofizialki Itsasondori eransteko. Hurrengo urtean batu zitzaion.

Laugarren mendeurrenaren aitzakian, agiri garrantzitsuak berreskuratu dituzte Altzagak, Aramak eta Itsasondok. Beren artxibategi historikoetan ez zeukaten 1615eko hiribildu tituluen eskuizkriburik. Valladolideko artxibategian (Espainia) eskatu, eta jaso dituzte. Lehendik udalerri baziren; orain, frogagiri eta guzti.

Elduaingo iraganaz hitz egiteko orduan, ezin Berastegi aipatu gabe utzi. Gutxienez 1319. urtetik eta 1848. urtera arte, herri lurrak konpartitu zituzten. Hala ere, "ez zegoen ez mugarik, ez mugarririk bi udaletako lursailen artean". Hori dio Paulo Iztueta Armendarizek Berastegiri buruz idatzitako Berastegi. 2 Gatazken tenorean liburuan. Liburu horretan bildu duenez, Berastegi eta Elduaingo mugak aldatu gabe egon ziren ia sei mendean.

Administratiboki, dena den, bakoitzak bere egiturak zituen. Elduainek ere 1615. urtean lortu zuen Tolosatik banatzea, 1374. urtetik harekin elkartuta egon ondoren. Urteetan pilatutako liskarrek eraman zuten Elduain Filipe III.ari desanexioa eskatzera, eta erregeak hiri titulua eman zion. Horretarako, 27.297 erreal ordaindu behar izan zituen orduko batzordeko epaileak zenbatutako 120 biztanleengatik.

1319an lehen aipamena

Elduaingo lehen aipamena 1319. urtekoa da. Aipamen horretan ere Berastegirekin batera azaltzen da, bi herriek Leitzarekin liskarra izan baitzuten mugak zirela eta. Juaninazio Elosegik aipatu duenez —Berastegiko historia aztertzen du berak—, bada 1399. urteko beste idatzi bat ere. Lurren ustiapenaren inguruko auzi batekin lotuta agertzen da Elduain.

Elduainek eta Berastegik herri lurrak batera zituztenez, horiek ustiatzeagatik sortzen ziren gastuak zein irabaziak banatu egiten zituzten; Berastegik bi heren jasotzen zituen, eta Elduainek heren bat. Leitzarango ibarra, ia-ia Andoaineraino, Berastegi eta Elduaingo lurrak ziren, oso lurralde aberatsa burdinolei dagokienez.

Hor, Ollokiegiko burdinola nabarmendu behar da. Luis Miguel Diez de Salazarren Ferrerías Guipuzcoanas liburuaren arabera, 1562. urtean Berastegi Ollokiegiko burdinola erdiaren jabea zen, Elduainek laurdena zuen, eta Domingo Sagastiberri olagizonak beste laurdena. Ondoren, Elduaingo Udalak Sagastiberriri bere zatia erosi zion, eta, ondorioz, burdinolaren jabetza Berastegiren eta Elduainen artean banatu zuten, erdi bana. Banaketa horrek Berastegi haserrarazi zuen, ordura arteko banaketa hautsi baitzuen. 1592. urtean berretsi zuten akordioa.

Burdinolen garrantzia

XVI. mendean burdinolek garrantzi handia zeukaten, eta Elduainen zein Berastegin zazpi ziren ezagunak, Ollokiegirekin batera: Ameraun, Inturia, Plazaola, Berinas, Olazar, Olaberri eta Mustar. Leitzarango ibarrean zeuden guztiak. Ollokiegikoaren jabetza azkenean Elduainek eskuratu zuen. Izan ere, 1848. urtean ondasunak banatzea erabaki zuten, eta Probintziako Kontseiluak mendiak erdi bana zatitzea eta Ollokiegiko burdinola Elduaini ematea erabaki zuen.

Olaberri, Olazar, Berinas eta Mustarko burdinolak 1848. urterako ahaztuak zeuden, eta Ameraun eta Plazaola Berastegiren esku geratu ziren. Plazaola, Ameraun eta Ollokiegi, gerora, zentral elektriko bihurtu ziren.

Lurrak 1848. urtean banatu bazituzten ere, lurrak saltzeko aukera 1810. urtetik aurrera izan zuten. XVIII. mendearen bukaeran eta XIX. mendearen hasieran egindako gerra gastuak zirela eta, estatu administrazioak zerga bereziak ezarri zituen, eta udalek ordaindu ezin zutenez, lurrak saltzeko baimena jaso zuten. Elduain eta Berastegi egoera horrek behartuta hasi ziren lurrak saltzen, eta 1847. urterako gehienak salduta zeuzkaten. Horregatik erabaki zuten elkarrekin zituztenak zatitu eta berriro mugarritzea.

Batzarrak

Elduaingo ordezkariak herriko eliz zimitorioan batzartzen ziren batzuetan; beste batzuetan, berriz, kontzeju zaharrean. Horiek izaten ziren elkartzeko tokiak, gehienetan. Bestelakoa zen egoera Elduain eta Berastegiko ordezkariek elkarrekin zituzten herri lurren eta abarren inguruan hitz egin behar zutenean: bi herrien arteko bilerak Bideraungo parajean egiten zituzten, eta eguraldia aproposa ez zenean, Areiztun auzoko etxeetan; Telletxean, Areiztunen edo besteren batean. 1755. urtean erabaki zuten bilerak egiteko Bideraungo etxea eraikitzea eta Francisco Iberok egindako planoak jarraituta egin zuten. Hurrengo mendean bota zuten etxea.

. Udalerri izaera dueneko 400. urteurrena ardatz hartuta, 1053tik gaur arteko kontakizuna egingo dute ormaiztegiarrek, herri antzerkian. Seguragandik aldendu eta herri beregain bihurtzea asko ordaindu zuten, ordea. Bai dirutan, bai ahaleginetan.

Laurehungarren urteurrena herri antzerki batekin ospatuko dute Ormaiztegin, bihar (22:00etan, Zubipe kiroldegian). 50 herritarrek baino gehiagok antzeztuko dute zortzi eszenako istorioa, kuadrillaka eta taldeka antolatuta. 1615ekoa izango da agerraldi nagusia, urte hartako apirilaren 25ean hartu baitzuten kargua udal agintariek, estreinako aldiz. Antzerkiaren eguna, biharkoa, efemerideagatik aukeratu dute.

Ormaiztegik 1615eko otsailaren 4an eskuratu zuen hiribildu titulua. Herriaren lehenengo aipamena 1053koa da, kontratazio batekoa. 1384ko martxoaren 22an Segurari lotu zitzaion, lapurren eta ahaide nagusien erasoetatik defendatzeko. 231 urte egon zen Segurako foruaren eta alkatearen menpe. Mugarriak, herri mendiak eta ondasunak mantendu zituen bien bitartean, ordea.

Gainontzeko herriek bezala, Ormaiztegiko auzotarrek ere Filipe III.aren Koroari ordaindu behar izan zioten, tituluaren truke. Denera 3.075 dukat kosta zitzaien, 123 eskubidedun auzotarreko 25na dukat. Alderaketarako, On Kixote eleberri garaikidean azaltzen denez, mediku batek urtean 300 dukat irabazten zituen; idi on batek 15 balio zuen, eta txekor batek, 5 dukat.

Garesti ordaindu eta atera zitzaien, hala eta guztiz. "Ormaiztegi zorrak itota geratu zen, mailegua maileguaren atzetik eskatu beharrean. Burua altxatu ezinik ibili ziren gure arbasoak urtetan, eta okerrena mendearen bukaeran etorriko zen: gosete izugarria", idatzi du Elixabete Garmendia kazetari ormaiztegiarrak BERRIAn, 1615 iritzi zutabean.

Bi urterako, elkartuta atzera

Hala, hiribildu titulua besapean, Ormaiztegik 1615 bukaeran hartu zuen zegokion eserlekua Batzar Nagusietan. Baina 1617an San Estebango Batasuna eratu zuen Astigarreta, Gudugarreta, Zerain eta Mutiloarekin, batzarretako ordezkariaren gastuak gutxitzeko eta herri txiki gehiagorekin batuta eragin indarra irabazteko. 1637an Zegama gehitu zitzaien taldean, eta 1679an Areriako alkatetza nagusira aldatu zen Ormaiztegi —garai hartan antzeko helburuak zituen elkargoak—.

Galera ekonomiko eta soziala saihesteko Seguraren ingurumarira joan zen, eta larrutik ordaindu zuen bi mende geroago ere askatasuna. Dirurik ez artean, eta "ola bat eraikitzeko, eskribauari ordaintzeko, 1625ean Behobia defendatzera joan behar zuten soldaduentzat bolbora, soka eta abar erosteko" eskatu behar izan zuen, Garmendiaren arabera.

Hiribildu tituluak berekin ekarri zizkion, hala ere, alkatea izendatzeko eskubidea, eta jurisdikzio zibila eta kriminala. Hala, 1700ean, goseteari aurre egiteko, udalak sei idi jartzeko modua eta ahalmena izan zuen, herritarrek jango bazuten. Gariaren prezioa hirukoiztu egin zen urte hartan, espekulazioagatik: anegako 30 errealetik 100era, bi hilabetean.

Kontu horiek eta gehiago antzeztuko dituzte ormaiztegiarrek, bihar. Gidoiaren idazketa ere haiek egin dute: "Jasotako pasarte historiko guztietatik, grazia gehiena edo txinparta pixka bat zeukatenak hartu ditugu. Horrela osatu da gidoia, pixkanaka", dio Aitor Iraeta zinegotziak.

Musikak indar berezia hartuko du. "Abestiak landu ditugu. Herriko gazte batek, Lide Telleriak, lehen aldiz parte hartuko du horrelako obra batean, bakarlari bezala. Eszena nagusiaren sarrera emango du. Gero, herriko abesbatzak hiru ekarpen egingo ditu. Atal bat bertsotan ere izango da". Iraganeko laztasunak ospakizun giroan gogoratuko dituzte orain 2015eko ormaiztegiarrek. Historiak bere kostua izan ostean.

. 1027. urtean ageri da, lehenengoz, Berastegiko haranaren aipamena. 1374. urtean elkartu zen Tolosarekin, eta duela 400 urte lortu zuen independentzia, baina ez erabatekoa; izan ere, 1848. urtera arte Elduainekin batera egon ziren berastegiarrak.

Berastegik 1614. urteko martxoaren 19an eskatu zuen Tolosatik banatzea, orduko lege bat baliatuz. Garai hartan ez zegoen bakarrik, ordea: Berastegi eta Elduain batera zeuden. 6.725 dukat ordaindu zuten independentzia lortzeko, orduan zituzten 269 biztanleengatik. Horrez gain, beste 300 dukat ere pagatu behar izan zituzten eskribau-gastuak jasotzean.

Berastegiko Paulo Iztueta Armendariz idazle eta filologoak Berastegi. I. Hiritartzearen bidetik liburuan jaso duenez, Filipe III.a Espainiako erregea urte horretan Donostiara joan zen, eta 120 berastegiar joan ziren ongietorria egitera; bide batez, "hark egindako mesedearengatik" eskerrak eman nahi izan zizkioten. "Handikiro ospatu zuten udal autonomiaren lorpena. Baina larrutik ordainduta, 66 baserri geratu baitziren hipotekatuta".

Liburuan jaso duenez, Elduain eta Berastegi izan ziren Tolosatik aldentzen lehenak. "Berastegik, behingo unibertsitateak, hotsandiko hiri izendapena hartzen du, herri noble eta leiala, bere udaletxeko armarrian hizki handiz idatzia datorren bezala [Villa Noble y Leal]". Independentzia lortuta, alkateak eskumen gehiago lortu zituen, eta lehen instantziako epaitegia ere herrian bertan egon zen.

Interes kontrajarriak

Berastegi eta Elduain Tolosako jurisdikziopetik banatzeko erabakia hala arrazoitzen du Iztueta Armendarizek: "Hasieran auzotzeko zeuden defentsarako arrazoiak desagertu egin ziren, eta, gainera, une jakin batetik aurrera interes kontrajarriak zeuden". Izan ere, Berastegik leku estrategikoa zuen, eta historia luzea atzean. Lehen aipamena 1027. urtekoa da. Nafarroako Antso III.a Gartzez Nagusiak Iruñeko apezpikutzari eman zion idatzi batean Berastegiko harana aipatu zuen.

Nafarroa eta Gipuzkoaren arteko mugan egoteak hainbat buruhauste ekarri zizkion Berastegiri. Aipagarriena Beotibarko guda baino lehen jasan zuen sarraskia, 1321. urtean. Herria erre zuten, eta zelaietako zuhaitzak moztu.

Tolosarekin 1374. urtean elkartu zen, baina auzi ugari izan zituzten. Horietako bat 1479. urtean hasi zen. Bizilagunen pasabidea eta Leitzarango burdinola zituen oinarrian: Oletako jabeek Belauriate eta Urdadeainetik pasatu nahi zuten. Azkenean auzia Berastegiren aldekoa izan zen. 1570. urtean ere, beste auzi bat izan zuten. Belauriarte eta Leitzarango bideen inguruan izan zen hori ere, eta Tolosak irabazi zuen.

Auzi horiek guztiak izan ziren, antza, Berastegiren independentzia ekarri zutenak. Berastegik Nafarroarekin eta Andoainekin errepide komunikazio zuzena nahi zuen, eta Tolosak, Arabatik zein Nafarroatik zetozen bideen erdigunea izan nahi zuen artean ere, salgaien gaineko zergak kobratu ahal izateko.

Era berean, eskualdeko testuinguru soziopolitikoa eta ekonomikoa aldatuz joan zen, eta 1484tik aurrera auzotzean zeuden hasierako arrazoiak desagertu egin ziren. "Batetik, probintziako politika orokorrari zegokionez, kontuan izan behar da nola zegoen egituratuta Batzar Nagusietan parte hartzeko ordezkaritza-sistema (...) Zentralitatea Tolosak zeukan; Tolosaldeko herri txiki asko bere jurisdikziopean zeuden. (...) Bestetik, Tolosan auzotutako herrien artean, Berastegik arrazoi espezifiko batzuk zeuzkan, batik bat ekonomikoak, bien arteko harreman administratiboa zailtzen zutenak. Tolosaldeko herrietan bera zen indartsuena [Berastegi], Elduainekin batera, bera mendietan eta lurretan herri-ondasunez hornituena, eta horien ustiapenerako egokien zerizkien proiektuak bideratzeari ekin zioten".

Berastegi eta Elduain 1848. urtera arte egon ziren batera. Banatzerakoan, Elduak, nahiz eta Berastegirik aparte geratu, Berastegirekin jarraitzea erabaki zuen.

. Bidegurutze funtzioa bete zuen Erdi Aroan Beasainek, eta garrantzi estrategikoa eman zion kokaguneak. Herri txikia zen, ordea, eta 1399an Ordiziaren babesa aurkitu zuen, haren auzo bihurtuz. Azken 400 urteetan, bera bihurtu da erakargune.

Beasain Goierri eskualdearen burua da, gaur egun. Azkeneko 150 urteetan, industriaren bilakaerak eta garraio bideen muinean egoteak ahalbidetu diote nagusitasun hori —1863an iritsi zen trena, eta Erdi Arotik errege bideen bidegurutze zen—. Orain 400 urte, baina, Ordiziaren menpeko herrixka zen.

Gudugarreta eta Astigarreta ere udalerri izaerako hiribilduak izan ziren. Batasun berean topo egin zuten XX. mendearen hasieran -gaur egun Beasainen auzo dira-, baina bide desberdinei jarraituta. Segurako hiriaren menpe egon ziren bi herrixkak, 1384tik 1615era. Gudugarreta 1882an sartu zen Beasainen barruan —1860an 91 biztanle besterik ez zuen—; Astigarreta, 1929an.

Beasaingo gaurko beste auzo berezi bat, Arriaran, Itsasoko herriarekin bat eginik egon zen Erdi Arotik, Areriako alkatetzaren garaira arte. 1927an batu zitzaion Arriaran Beasaini. Goraxeago dagoen auzoa, berriz, Garin, inoiz ez da udalerri beregaina izan, beti Beasainen auzoa baizik.

Beasain, bidegurutzean

Beasaingo herriaren lehenengo erreferentzia 1200. urtekoa da. Aizkorriren magaleko San Adriango pasabidearen aipamen batean ageri da. Izan ere, Arabatik eta Iberiar penintsularen barrenetik Bidasorantz zihoan bidean zegoen Igartza.

Antzinako komunikazio bideen korapilo izateak eman zion Igartzari —eta hedaduraz Beasaini— garrantzi estrategikoa. Igartzako zubiaren ondoan zeukan izen bereko jauntxoak dorretxea, inguruan burdinola, benta eta dolarea zituela. XIX. mendean, San Adriango galtzada zaharraren ordez, Gatzaga-Irun errege bide berriak eta Donostia-Altsasu errepideak —Etzegaraten barrena— hartu zuten indarra, komunikazioetan. Haiek ere Beasainen lotzen ziren.

Estrategikoa bai, baina Erdi Aroan babesgabea ere bazen Igartza inguru hura. Bidelapurren, jauntxoen eta forurik gabeko kontzeju baten erasanak sufritu beharra zeuzkan. Hala, inguruko beste zortzi kontzejurekin batera, Beasain ere Ordiziako hiri gotortuaren auzotasunera igaro zen, 1399. urteko apirilaren 8an. Goierriko beste zortzi herrik gauza bera egin zuten Segurarekiko, hamabost urte lehenago.

Autonomia beharrak eta XVII. mende hasierako estatuaren porrotak eraginda —1607an ordainketa etena izan zen—, 216 urte geroago hiribildu beregain bihurtu zen atzera Beasain. 1615ean, Ordiziaren menpetik irteteko, hiribildu titulua erosi zuten Beasaingo bizilagunek. Eskubidedun auzotar bakoitzeko 25 dukat ordaindu zuten. 196 auzotar ziren gutxi gorabehera, eta denera 780 bat bizilagun —242 auzotar eta 600 biztanle, Martin Garcia Garmendia ikertzailearen arabera—. Titulua 1.859.766 beloizko marabedi kobratu zien Gaztelako Koroak.

Bestetik, herri lurrak ere saldu behar izan zituzten. "Modu horretan saldu zen 2.750.000 metro koadroko azalera, metro bakoitza herri lur onenen artean kokatua, lehen sailekoak baitziren. Horrenbestez, 1615eko Beasain txiki hartan, 95.000 beloi erreal inguru bildu ziren", dio Garcia Garmendiak. Beasaingo herrigunea 1615ean, eta bere bilakaera liburua argitaratu du ikertzaileak.

Lurren pribatizazioa

Herriaren kontzeju lur guztien %18 esku pribatuetara bihurtu ziren. Eragiketa "politiko eta finantzarioa" izan zen hura, Garcia Garmendiaren iritziz. Lur komunak galduta, herria txirotu egin zen, eta herritarrei bizimodua aurkitzeko zailtasunak handitu zitzaizkien: "Zeharkako ondorioetako bat euskaldunen emigrazio endemiko eta ohikoa are gehiago areagotzea izan zen". Nagusiki, Amerikara abiatu ziren. 1700-1800 bitarteko ehun urteetan Gipuzkoatik urtean 1.200 pertsonak emigratu zutela uste da. "Kopuru oso handia da hori, kontuan izanik XVIII. mendearen hastapenetan Gipuzkoako probintziak 120.000 biztanle eskas zituela".

Ez zen eragin bakarra izan. Herrietako oligarkia indartuta irten zen hiribildu titulua eskuratu orduko, botere posizioan zeuden jauntxoek, jabeek eta dirudunek hartu zutelako indarra, lurrak erosita eta udal berrian postuak hartuta. Hiri titulua 1615eko otsailaren 4an eskuratu zuen, eta Gaztelako errege Filipe III.a urte hartako azaroaren 2an Beasainen zen. Igartzako burdinolara bisita egin zuen. Industria izan du harrezkero motorra, Goierri osoa erakarriz.

Beasainen, Loinazko San Martinen festaburuan —Santa Ageda bezperarekin bat egiten du— ospatu dute aurten hiribildu izendapena lortu zuteneko 400. urteurrena. Otsailaren 4an ekitaldi instituzionala egin zuen udalak. Bestetik, Beasaingo Paperak ikerlan bildumaren 22. zenbakia (2014ko azarokoa) gaiari eskaini diote.

. Ondoko herriekin elkarlanean aritzea beharrezkoa izan du Baliarrainek historian. Aurrena Tolosaren babesa bilatu zuen, eta 1615etik aurrera Amezketako Baturan eta Iruerrietan egon izan da. Gaur egun burujabe da berriz.Baliarrainen inguruko lehen er...

. Baserria izan da Anoetako arima bostehun urtean baino gehiagoan. 1960ko hamarkadako industrializazioak, ordea, paisaia goitik behera aldatu zuen.

Tolosa eta Anoetaren arteko lotura 1374. urtean hasi zen. Bat eginda, anoetarrek herri lurren gastuak ordaindu behar izan zituzten, lurren administrazioari eutsi ahal izateko. Baina Tolosarekin ezkondutako Tolosaldeko beste hainbat herrik bezala, diru arazoak izan zituzten, eta auzia izan zuten Valladolideko Auzitegi Gorenean. 1435. urtetik 1450. urtera izan zituen liskarrak Tolosarekin, azken horrek eskatzen zizkion ordainketak zirela eta. Valladolideko auzitegiak arrazoia eman zien azkenean, eta itun bat sinatu zuten. 1615. urtean lortu zuten anoetarrek burujabetza, 11.443 erreal ordainduta.

Horrela, Probintziako Biltzarretan lekua izatea lortu zuten, baina hari eustea garestia zenez, 1742. urtean Alkizarekin batera Ainsuko Batura osatu zuen. Ondoren, 1815ean, Hernialde batu zitzaien, eta Ainsuberreluz izena hartu zuten.

Agirietan azaltzen diren inguruko lehen herrixkak Burdin Arokoak dira, Kristo aurreko lehendabiziko milurtekoak. Hor kokatu behar dira Basagain mendiko gailurrean topatutako aztarnak ere. Herrixka babesten zuen harresiaren aztarnak eta etxebizitzen arrastoak topatu dituzte bertan, baita zeramika lan batzuk ere. Ezin da baieztatu, ordea, Burdin Aroko Basagain eta Erdi Aroko Anoetaren sorrerak lotura dutenik, bien artean mila urte baino gehiago baitaude. Hala jaso du Aranzadi Zientzia Elkarteak Tolosaldea Historia Bildumaren barruan argitaratutako Anoetako Baserriak liburuan.

Anoetaren lehen aipamenak topatzeko, XIII. mendera jo behar da. Gipuzkoa Gaztelako erresumaren dinamika politiko eta ekonomikoetan hasi zen parte hartzen orduan, eta Nafarroako erresumatik behin betiko banandu zen. Oria ibaiari jarraiki, merkataritza bide garrantzitsua sortu zen, eta herrixkak sortu ziren Oria ibaiaren ondoan. 1256. urtean Tolosa sortu zen —baita Ordizia eta Segura ere—, inguruan zituzten herrixketako bizilagunen etorrerari eta Gaztelako Alfonso X.a erregeak emandako hiribildu foruari esker.

Anoetak ere hartu zuen parte prozesu horretan. 1349. urteko agiri batean jasotzen denez, anoetar askok jo zuten Tolosara. Tolosa hiribilduko biztanleen zerrenda bateko izen gehienetan, haien jatorrizko nekazari-komunitatea aipatzen da: Anoeta, Elduain, Ikaztegieta, Berrobi...

Erdi Aroaren bukaeran, nekazaritzako lurrak, basoak eta larreak okupatuta zeuden. XV. mendetik jada udalerriaren natur baliabide nagusiak XVI. mendeko eran zeuden banatuta.

Agirietatik ondoriozta daitekeenez, Anoeta ez zegoen nobleziaren botereetara makurtuta, eta baserrien komunitatea izan zen taldearen erabakiak hartu eta herriaren bilakaera zuzendu zuena. Horrenbestez, XV. mendetik XVI. menderainoko lehen fasean, baserriak izan ziren protagonista. Nagusitasunari urte luzez eutsi zioten baserriek. Horien bigarren zabalkundea XVII. mende bukaeran hasi eta XVIII.aren hasieran eman zen. Baserri berriak sortu ziren, nahiz eta euren lurrak ez ziren nekazaritzarako horren oparoak. Azken baserriak hirugarren fase batean eraiki zituzten, XIX. mendean. Lursail nahikorik ez, eta Iturralde izan zen eraikitako azken baserria.

Bostehun urte baino gehiagotan, beraz, baserria izan da Anoetako arima. Baina 1960. urtean baserrien krisia etorri zen. Nekazaritza eta abeltzaintza ustiategi tradizionalak baztertu, eta industria eta hirugarren sektorea garatu ziren. Horrek paisaia aldatu zuen Anoetan, eta iraultza demografikoa ekarri. Ordura arteko baserri eta nekazal eremuen paisaiari, etxebizitza eraikinek eta zenbait industrialdek hartu zioten tokia, eta horrek guztiak, bat-batean izan ez bazen ere, herriko kultura eta gizarte moduak aldatu zituen.

Kukua armarrian

Ohikoa da herrietako biztanleei ezizenak jartzea; anoetarrek ere badute berea: kukuak dira. Tolosaldean ugaria da kukua, eta Anoetan egiten omen ditu lehen ku-ku hotsak: esaten da Osintzulo eta Basagain mendi inguruan entzuten direla.

Anoetarren artean kukuaren ikurra errotuta dagoenaren seinale da armarrian ere badagoela. 2004an aldatu zuten, aurrekoak zituen elementuak ez zituztelako bere sentitzen —erlijio kutsua eta monarkiaren ikurrak zituen—.

Aranzadi Zientzia Elkartearekin elkarlanean diseinatu zuten armarri berria; anoetarrak ordezkatzen dituen hiru elementu ditu: Oria ibaia eta Basagain mendia, Basagain Burdin Aroko herrixka eta kukua. Hiru ideia batu nahi izan zituzten armarri berrian: lurraldearen barneko natura eraldatzean osatzen dela historia. Herritarrek osatzen dutela, alegia.

. Amezketak eta Tolosak harreman baketsua izan zuten 241 urtez, baina prozesu korapilatsu batean sartu ziren bi herriak, amezketarrei burujabe izateko grina piztu orduko.

Ameçeta, Amezcueta, Amezquetta, Amesquita nahiz Amezketa. Hamaika grafia eta forma erabili izan dira, mendeetan barrena, Txindokiren magaleko herri horri deitzeko. Eta, izen horien guztien etimologia edo jatorria zein den erabat ziurtatzerik ez den arren, argi dago herriaren ingurumari naturaleko ametz ugariek zerikusi zuzena dutela.

Gaur egun, 949 biztanleko herria da; antzina, ordea, ez zuen herri titulu hori izan, harik eta XI. eta XII. mendeen artean Amezketa bizileku egonkor izateko pausoak eman zituzten arte. Garai hartantxe hasi ziren erregeak hango eta hemengo komunitateei villa titulua ematen, baina, Alfontso X.ak ez zion Amezketari halakorik eman; hiribilduek interes ekonomiko, urbanistiko eta juridikoak beharrezko zituzten. Horrela, Amezketak ez bezala, Tolosak eta Segurak urte hartan eskuratu zuten hiribildu izateko eskubidea; besteak beste, erregeak kokaleku estrategikotzat hartu zituelako.

Izenak izen eta tituluak titulu, 1353. urtekoa da Amezketari buruzko lehen aipamena, egungo Jauregi Handin bizi ziren nobleen harira. Izan ere, hiribildu tituluak eskaintzen aritu ondoren, estrategia aldatu zuten bai Nafarroak eta bai Gaztelak, eta, beraz, ezinbestekotzat jo zuten Gipuzkoaren jabe egitea, Europari hain lotua baitzegoen. Gipuzkoa, ordea, Gaztelako zati zen 1200. urteaz geroztik; Nafarroako erregea adiskide gipuzkoarren bila hasi zen, horrela. Egia esan, arrakasta handirik ez zuen lortu, eta Lazkao, Berastegi eta Amezketako hiru familia indartsuren babesa besterik ez zuen jaso; hortik dator Jauregi Handikoen aipu historikoa.

Tolosari lotua, baina aske

1353ko lehen aipu hartatik urte gutxira, 1374an, Tolosaren babesa izateko hitzarmena sinatu zuen Amezketak. 1374 eta 1392 artean beste 24 herrik ere prozesu bera egin zuten, baina, Amezketaren kasua berezi samarra izan zen, borondatez uztartu baitzen hiribilduarekin; Amezketak ez zuen segurtasuna eta agintaritza eskain ziezaiokeen Tolosak.

Horrela, Tolosaren menpe egonagatik, amezketarrek eskumena zuten lurren jabetzaz eta eguneroko bizitzako arazoez erabakiak beren gisara hartzeko; horrek bi herrien arteko harreman baketsu bati bide eman zion. Bien arteko distantzia zela medio, ez zuten liskarrik izan, esaterako, mugarriekin, eta, era berean, Amezketako zirkulazioa oso eskasa zenez, ez zuten zergarik kobratzen bertako lurretatik pasatzearen truke.

Bi herrien arteko leialtasuna halakoa izanik ere, amezketarrei independente izateko grina piztu zitzaien, 241 urtez Tolosaren gerizpean bizi izan ondoren. Txindokipeko herrixka hazi egin zen demografikoki, batetik, eta XVI. mendeko egoera ekonomikoa ere suspertu egin zen, bestetik. Azkenik, monarkiak gain behera zeuden, eta, ondorioz, haien diru kutxak ere bai.

Azken arrazoi horri heldu, eta Amezketak eta beste zenbait herrik burujabetza aldarrikatzeari ekin zioten 1538. urtean, prozesu korapilatsu bat abiaraziz. 1602an, Valladolideko kantzelaritzara jo zuten beren asmoak azaltzera, eta 1607an jaso zuten ezezkoa. Zazpi urte geroago, ordea, Errege Zedula batek onartu egin zien eskaturiko eskubidea. Tolosak zedula hari aurka egin zion txosten bat idatziz, eta Hernando de Ribera Madrilgo lizentziatua eskualdera joan behar izan zen, afera epaitzera.

Azkenean, 1615eko urtarrilaren 26an, Amezketak eta beste bost herrik akordioa sinatu zuten Errege Ogasunarekin, Madrilen: herri izaera eskuratzearen truke, herritar bakoitzeko 25 dukat ordaindu beharko zituzten. Otsailaren 4an, horrela, Filipe III.aren eskutik jaso zuen Amezketak hiribildu titulua, Herri Noble eta Leialaren kategoriaz.

Garai hartan, eskubide osoko 303 bizilagun zituen herriak; etxe baten jabe zirenak edo zergak ordaintzen zituztenak, alegia. Beste 43, berriz, dudako herritarrak ziren, herrian bertan bizi baziren ere aurreko baldintzak ez zituztelako betetzen. Modu horretan, 7.575 dukat ordaindu behar izan zizkion Amezketak Errege Ogasunari; 2.651.250 marabedi, guztira. Herriko kutxetan hainbeste marabedi ez, eta herri lurrak saltzeko erabakia hartu zuten, burujabetzaren alde. Amezketarrek 1617ko apirilean sinatu zuten, azkenik, ordain karta.

. Lehenagokoak dira Amasaren aztarnak Villabonarenak baino. 1615ean, Amasa Tolosatik banandu zen, eta hiribildu independente moduan osatu; handik lau urtera, bat egin zuten bi udalerriek. Gaurdaino.Goi Erdi Aroan, haranetan antolatzen zen Gipuzkoako ...