Haserrea sentitzen dut oraindik, haserre bizia, sabela ziztatzen duen horietakoa. Gerora baretuko da seguru, eta orduan etorriko dira tristura, hutsunea eta negarra. Baina oraintxe bertan barneko gorrotoak ematen didan indarrarekin, gertatutakoaren er...

Orain dela gutxi azpiegitura proiektu handien kontra Donostian egin zen manifestaziora elkarrekin joan ziren Leon eta Kastillo. "Elkarrekin? Beharko! Txanpon bereko bi aldeak dira eta!", hartu dit kargu aldamenetik ari zaidan batek. Arrazoi du. Beharbada, elkarrekin joan zirela idatzi beharrean, elkarrekin ondo hartuta joan zirela edo horrelako zerbait idatzi behar nuen; manifestazioan zalantzarik gabe parte hartu zutela, alegia.

Baina Leon eta Kastillo txanpon bereko aldeak direla bezain egia da elkarri bizkar emanda bizi direla eta, ondorioz, eztabaidak sarri baino sarriago izaten dituztela. Donostiako manifestazio hura ez zen salbuespena izan.

Bulebarretik euripean abiatu bezain laster, antolatzaileek banatutako esku orria irakurtzen hasi zen Leon, eta, horrekin batera, arbuiatutako proiektuak zerrendatzen: AHTa, Pasaiako kanpo portua, errauskailua, Donostialdeko metroa…. "Metroa?", harritu plantak egin zituen Kastillok (plantak baino ez, manifestazioetara joan aurretik deialdien xehetasunak irakurri ohi dituen horietakoa baita). "Bai, metroa —berretsi zion Leonek—, zergatik harritzen haiz?". Kastillok ez zuen erantzuteko aukera pasatzen utzi, jakina.

Haren iritziz, metroa proiektu bat baino gehiago etiketa bat da, edo nahi bada, Jaurlaritzak hainbat proiektu zaku berean sartzeko erabiltzen duen etiketa. Proiektu horietatik batzuk interesgarriak ez ezik oinarrizkoak ere izan daitezke garraio publikoa sustatuko bada. Esaterako, zenbait tartetan trenbidea ez bada bikoizten, nekez areagotuko da inoiz zerbitzuen maiztasuna.

"Eta inork ez dik ezer horren kontra —argudiatu zuen Leonek—. Baina proiektu horien guztien izarra eta, azken batean, etiketaren beraren sorburuan dagoena Donostiako pasante delakoa duk. Neurriz gaineko proiektu erraldoia duk, eta garestia, are gehiago krisi garaian".

Kastillok ez zion arrazoi kendu, baina ez zen horregatik ñabardurak egin gabe geratu. Gipuzkoan garraio publikoa sustatzeko balizko proiektu guztiak premiaren, inbertitzeko dagoen diruaren eta, azken batean, eragingarritasunaren arabera zerrendatuko balira, pasantea seguruena azken postuan agertuko litzateke (beharbada azken aurrekoan, AHTa kontuan izanda, baina tontoenak ere badaki horrek ez duela garraio publikoaren sustapenarekin inolako zerikusirik). Beraz, ados: ikuspuntu askotatik begiratuta, metroa proiektu eztabaidagarria da. Baina balizko eztabaida hori ez da inolaz ere AHTaren, Pasaiako portuaren edo errauskailuaren inguruan egin daitezkeenen senide. Ez, behintzat, Kastilloren iritziz.

San Martinetik pasatu eta atzera berriz Bulebarrera iritsi ziren. Kioskoko ekitaldiari adi, Leonek eta Kastillok elkarren arteko eztabaidan behin-behineko etenaldia egitea adostu zuten. Metroaren inguruan egin den propaganda lotsagarria, handikeria, finantzaketa arazoak, lehentasunak… gauza asko geratzen dira pendiente. Ondoren jarraituko zuten, etxeko bidean. Topoan.

2012an Andoainen ospatuko den Kilometroak jaiaren egitarauaren harira, goi mailako hainbat kirolari herriko ikasleekin izan dira asteon. Naroa Agirre, Sonia Lopez, Kattalin Olasagasti, Dani Estrada, Eñaut Zubikarai, Joseba Llorente eta Abel Barriola, hain zuzen. Goi mailako kirola ikasleei gerturatzeaz gain, ikastolaz gaindiko ikasle ororen parte hartzea sustatu nahi izan du Andoaingo ikastolak.

• Iaz aldundiak atzemandako zerga iruzurra, milioi eurotan. Aldundiak 312 milioi euroren zerga iruzurra atzeman zuen iaz. Igoera handiena PFEZ pertsona fisikoen errentaren gaineko zergan izan da, %39,4koa.

Pasa den astean gure poeta mediatikoenetako bat Frantzian izan zen, sukaldaritza makrobiotikoari buruzko ikastaro bat egiten. Bueltakoan bazkaritara gonbidatuko ninduela esan eta isilik geratu nintzen, baina alde egin zuenetik kezkatuta nabil. Oso parrandero fina zen nik ezagutzen nuen hura, eta beldur naiz bueltan etorri dena zer bilakatuko ote den. Alkohola oso Yin omen da, eta gure poetak te txinatarrez betetako termoa bizkarrean duela egin beharko ditu urteroko Sonar-eko dantza saio luzeak. Pizgarririk gabe azkar asko egiaztatuko du alboan dituen lagunak —besteok pizgarririk ez dugu faltako, dedio!— ez direla berak gogoratzen zituen bezain tipo berezi eta dantzari trebeak.

Ez dira bi edo hiru izan azkenaldian dieta makrobiotikoarekin bizi direla jakinarazi didaten hurkoak. Eta bai, larriagoa iruditu zitzaidan adibidez ehunka artaburu Power Balance pultserarekin harro ibili ziren bolada hura. Edo Azpeitia hankaz gora jarri zuen krisialdi bitxia, beste hainbatek coaching ikastaro garestiak ordaintzeagatik bizitza aldatuko zitzaiela uste zutenekoa. Baina Yin eta Yangaren kontu honek ere arduratuta nauka. Izan ere, bizimodu hori usadio orokor bihurtuz gero, akabo sagardotegi heze eta pub ilunen negozioa. Eta haiekin, bizioak beste ezeren gainetik maite ditugunon bizimodu traketsa.

Badut Xato txakurrari otordu begetariano zorrotzak ipini dizkion lagun lorezain xelebre bat ere. Ohitura aldaketak zomorroa biziberritu omen du, eta itxura hobea izateaz gain inoiz baino jostagarriago dabilela ere entzun diot —lagun lorezainari, Xato ez dut zuzenean ezagutzen—. Dieta makrobiotikoa bere egin duten asko antzeko susperraldi baten peskizan dabiltza, jakina. Gizarte modernoaren izurritea dirudien bizkarreko mina hobetze aldera batzuk. Geroko ilunagoa duten gaitzekin beste asko. Gorputzak tirriki-tarraka kexu handiegirik gabe erantzuten digunok ez dugu zortea tentatu nahi izaten, ordea. Eta, miso zopa gozo askoa den arren, nik behintzat arima deabruari salduko nioke Iratiko gazta jateari uko egin baino lehen.

Ahal ditugun bekatu ezberdin gehienak ahal dugun maizen egiten ditugunok ez gaitu gure osasunak askorik kezkatzen. Dieta makrobiotikoa hasten duten askok matxuraren bat izan dutenez, berriz, ezin bizimodu horren balizko onurak argitu. Zaila baita jakiten horiek denak bizitza luzeagoa izango duten ala ez. Baina, anaiak behin esan zidan bezala, tokatzen zaiena luze demonio egingo zaie behintzat!

Aspaldi paradoxa irudi zitzaidan, baina duela gutxi bonbilla normalean baino biziago piztu zitzaidan. Izan ere, euskaldun kontziente orok badaki, euskara komunikatzeko edo euskaraz komunikatzeko, batzuetan, gero eta gutxiago baina oraindik askotan, beste hizkuntza batzuk erabili behar direla. Jende gutxik jartzen du zalantzan mezuak guztietara iristeko gaztelaniaz ere komunikatu egin behar direla, hainbat arrazoirengatik: jende guztiak ez daki euskaraz; badaezpada, euskara hutsean agian denek ez dute ulertuko; edo, ikuspegiaren arabera, gaztelania ere hemengo hizkuntza da; beraz, naturaltasunez bi hizkuntzak erabiliko ditugu. Hala ere, dirudienez, frantsesarekin ez da hori gertatzen. Edo hori behintzat pentsatu nuen, duela aste batzuk Bilbon Egin dezagun bidea manifestazioaren bukaerako hizlariak entzun eta gero. Manifestazioa Euskal Herri osoari zegokion arren, hizkuntza dela-eta, gaztelania ez bezala, frantses hizkuntzak edo frantses hiztunek ez zuten hor islarik, zeren diskurtsoa, euskaraz aparte, gaztelaniaz besterik ez zen eman. Ipar Euskal Herriko biztanleek, beraz, denek euskaraz dakite? Edo halako ekitaldietara etortzen diren guztiek behintzat? Edo ez dakitenak gaztelaniarekin moldatzen dira? Edo igual ez dira asko eta, beraz, ez dute asko inporta?

Baina, nahiz eta horrekin bonbilla piztu zitzaidan, gaia ez da manifestazio horren hizkuntza erabilera; hori egoera orokorra islatzen duen adibide bat besterik ez da. Pirinioetako beste aldeko biztanle asko hizkuntzaz ez dira euskaldunak, baina asko ez horrela erabaki dutelako, baizik eta aukera izan ez dutelako edo kontrako egoera bizi izan dutelako. Eta aintzakotzat har dezagun jatorrizko frantses hiztunak ere euskaldun bihur daitezkeela, edo hori behintzat da gure interesa.

Hala ere, Hego Euskal Herriko biztanle askok gaztelania ere beren hizkuntzatzat hartzen duten arren, frantsesak ez omen du estatus bera. Gaztelaniak baino askoz urrunago dirudi, Frantziarena edo frantsesena hain zuzen ere, ez Ipar Euskal Herriarena. Ez da euskaldunon parte baten bigarren (edo lehenengo…) hizkuntza gisa ikusten, baizik eta frantsesa egiten duenak badirudi hurrengo momentuan bandera trikolorea atera eta Marseillaise kantatzeari ekingo diola.

Eta, hala ere, esango nuke euskal-gaztelar elebidunentzat frantsesa ikastea, frantsesez erraz komunikatzea lortu arte behintzat, oso esperientzia ona izango litzatekeela. Hainbat arrazoirengatik:

Hasteko, gauza berriak ikasten ditugunean, batez ere seguru sentitzen ez garen ohol batzuen gainean, nolabait ere ikasbide horrek apalago sentiarazten gaitu. Gure inguruan normalean eraikitzen ditugun hormak (hizkuntzarekin nahiko lotuak…) neurri batean desagertzen dira gauza berriei irekitzen gatzaizkienean, eta hobeto ulertzen dugu ahul diren beste batzuen egoera ere. Gure kasuan, helduak izanez, euskara ikasten dutenen bizipenak, hain zuzen.

Ikuspegi abertzale batetik, buelta asko eman gabe eta nahi eta nahi ez, frantsesa ere Euskal Herriko hizkuntza da, Euskal Herrian hitz egiten, lan egiten eta bizitzen delako. Baina, ikuspegi abertzalerik gabe ere, Ipar Euskal Herriko biztanleek hemengoen antzeko egoerak bizi dituzte: bi hizkuntz komunitate, bata bestearen alboan; bi nortasun, askotan botere egoera batean; bi kultura nagusi (eta gehiago, atzerriko migrazioak kontuan hartuz); hezkuntzan hizkuntza ibilbide ezberdinak. Gaur egungo frantses hiztun asko txikitan oraindik euskaldunak ziren, edo haien aurreko belaunaldiak bai behintzat. Horiek zein ikuspegi dute gaur egun? Eta frantses jatorrikoek eta beste hizkuntza komunitate batzuek? Nolakoa da haientzat elkarbizitza hori? Euskara erakargarria iruditzen zaie? Garrantzitsua? Folklorikoa? Baztertzailea?

Hori guztia jakin dezakegu Ipar Euskal Herriko frantses hiztunekin hitz egin eta gero. Eta hartan datza frantsesa ikasteko beste arrazoi bat: praktikatu egin dezakegu. Ez da oporretara itxaron behar frantsesez hitz egiteko. Edozein asteburutan erabil dezakegu eta baita, bizilekuaren kokapenaren arabera ere, arratsalde batean bertan... Eta frantsesez hitz egin dezakegu, era berean, kostaldeko zerbitzari, dendari eta ostalariek behin eta berriro gaztelania eskaintzen diguten arren, zeren euskara gure arteko hizkuntza ez den bitartean ez baitu zertan gaztelania izan, frantsesa ere izan daiteke...

Eta, azkenik, Ipar Euskal Herriko frantses hiztunekin ez ezik, gure inguruko hainbat lagunekin ere izan daiteke frantsesa zubi hizkuntza, euskaraz komunikatzeko bidean: senegaldar eta Ipar Afrikako jatorrikoekin, besteak beste. Aire pixka bat emango lioke frantsesak Hego Euskal Herrian batzuetan itotzen gaituen gaztelania-euskara bikote bizioso horri, eta zubiak, gainera, bi aldeetatik eraikita, alde bakar batetik eraikita baino sendoagoak izaten dira.

Lapurtutako haurren tramak ez dauka mugarik, gizakiaren gaiztakeriak mugarik ez duen bezalaxe. Geroz eta kasu gehiago ari dira argitara ateratzen, eta zaila egiten zait sinestea zenbat jende aberastu zen bere garaian negozio zikin horrekin. Apaizak, mojak, medikuak, erizainak, alkateak... Nola izan daiteke pertsona bat hain ustela?

Apaizek eta mojek, Jaungoikoaren izenean, bidea libre zuten edozertarako; "ez duzu testigantza faltsurik eta gezurrik esango. Ez duzu lapurretarik egingo". Ala! Diru mordoxka baten truke bi mandamentu oso-osorik porkulo hartzera! Eta mediku zein erizainen kasuan, berriz, zer esanik ez; barrua behar da emakume baten erraietatik atera berri duzun haurra gezur zikin batekin estali eta zeure burua aberasteko! Zuetako nazkagarri batzuk, merezi ez baduzue ere, bizirik zaudete oraindik; jakin ezazue neure indar guztiekin gorrotatzen zaituztedala. Eta, hori, ni kontu honetan ikusle soil bat naizela jakinda, pentsa ezazue ze gorroto sentituko duen iruzur hau bizitzea tokatu zaionak.

Haurrak lapurtzen zizkieten biktima perfektuak hiru multzotan banatzen ziren. Ama gazteak, batetik; lehendik haur gehiago zituzten emakumeak, bestetik; eta bederatzi hilabete konplitu baino lehen erditu zirenak, azkenik. Eta haurrak adopzioan hartu zituzten familia askok ez zuten iruzur honen berririk, adopzio normal bat izango balitz bezala tramitatzen zen. Hori izan da haien diru iturria: amatasuna. Horrela aberastu ziren urte mordoxka batean munstro horiek, ama gogotsu baten ilusioarekin eta ama zauritu baten ahuleziarekin.

Gai honek ekarri duen anabasaren ondorioz, ametsetan ibili naiz bart gauean; lapurtua izan nintzela amestu dut. E-mail baten bidez iritsi zait berria —horrelakoxeak dira ametsak, irrealak eta kapritxosoak—; mezua irakurtzen hasi naiz, honela dio: "Aitziber, 1982an, Donostian jaio zinen, eta zure amari hilda jaio zinela esan zioten. Zaldibiako familia batek adoptatu zintuen, beraiek ez daukate lapurreta honen berririk, adopzio normal bat egin zutelakoan baitaude. Hiru milioi pezeta ordaindu zituzten zugatik. Zure ama biologikoa Hernanikoa da, eta zurekin harremanetan jartzeko irrikan dago". Eta orain, zer? Mezuari erantzun diot, esku dardaratiekin teklak zapalduz: "Gustura ezagutuko dut nire ama biologikoa. Gustura akabatuko dut haren besoetatik lapurtu ninduen erizain, apaiz, mediku eta gainerako putakume kuadrilla; baina ez dut sekula nire Joxepiren aldamenetik alde egingo, bederatzi hilabeteko haurdunaldian bere barruan egon ez banaiz ere, 29 urtean bere alboan egoteak nire ama bihurtu duelako". Bat-batean izerditan esnatu naiz; amesgaizto bat izan da! Goizeko 06:53 direla esan didate mesanotxeko ordulari digitalaren zenbaki gorriek. Amets txar batek uzten duen tristura ozpin hori sentitu dut sabelaldean, jaiki egin naiz, ea kafesne batek goxatzen nauen. Otsailaren 17ko goizeko 08:00ak: kafesne beroa esku artean dudala, amari deitu diot, bere urtebetetze egunean zoriondu eta gaueko oroitzapen ustelak betiko ahazteko intentzioarekin: "Ama txiki!! Zorionak!!! Bazkaltzea jungo naiz etxea bale?".

• 2007tik gazteen lokaletan izandako suteak. Azken bost urteotan, Gipuzkoan 21 sute piztu dira gazteek biltzeko erabili ohi dituzten lokaletan. Suteen arriskuaz ohartarazteko kanpaina abiatu dute Gipuzkoako Foru Aldundiak eta Sueskolak.

Matrikulazio garaia ikastetxeetan. Eskaintzak han eta hemen. Eta eskolak, urtero bezala, etxeko lan ugari bere motxilan. Gero eta gehiago: neska-mutilak berdintasun balioetan heztea, etorri berri diren familietako seme-alabak gure gizarte-moldeetarako prestatzea, ikasleak txikitatik teknologia berrietan trebatzea... eta, nola ez, klasiko bat: euskalduntzea.

"Eskolak euskaldundu behar du!" esaten da maiz, eta bati burura etortzen zaion galdera da ea noiz utziko ote dion herri honetan eskolak gizartea euskalduntzeko ardura hori modu ia esklusiboan bere gain izateari.

Eskolaren emaitzak aztertzen dira. EAEn adibidez, alderatu egiten da nolako emaitza akademikoak lortzen dituzten ikasleek Europako batez bestekoarekiko, matematikan edo ingelesean, esate baterako. Eta, nola ez, aztertzen dira ere euskara eta gaztelaniako gaitasunean ikasleek lortzen dituzten emaitzak. Nolako erraztasuna lortzen duten etxetik erdaldun diren 10 urteko neska-mutilek euskarazko ipuinak kontatzeko, zenbateko lexiko ezagutza duten ikasleek euskaraz eta gaztelaniaz 16 urtera heltzean, eta abar.

Ikasleak matematikan beren adinerako curriculumean aurreikusitako ezagutzak bereganatzera iristen ez badira, eskolari begiratzen diogu. Baina, euskarazko edo gaztelaniazko gaitasunarekin gauza bera gertatzen denean, eskolari bakarrik begiratu behar al zaio? Eskola al da, akaso, ikasleek euskarazko eta gaztelaniazko eguneroko elikadura —erabilera erreala, besteak beste— jasotzeko duten leku bakarra? Bistan da EAEko milaka ikaslerentzat euskarari dagokionean eskolak ia iturri bakar izaten jarraitzen duela. Baina... iturri horretatik jasotakoarekin ikasleek nahikoa ez duten kasuetan... hainbat urtez eta hainbeste eman duen iturri bakar horri begira jarraitu behar al dugu? Eta beste iturriak?

Esate baterako, Eustat-eko datuen arabera, 1991n EAEko biztanleen %13,8k egiten zuen euskaraz etxean. 2001ean %13,6 ziren hala egiten zutenak. Ia aldaketarik ez. Eta galdera da: EAEko familien erabileran euskaraz egiten dutenen proportzioa denbora horretan, maila berean mantendu ordez, %14tik %22ra pasa izan balitz, eskolak —gaur egungo eskola horrek berak— orain adina euskaldunduko luke, edo gehiago? Utz dezagun familia. Gatozen aisialdira, zinemara, adibidez. Haur eta gazteentzako zinemak nolako bilakaera izan du 20 urtean? Sektore horretan eskaintza berri eta erakargarriaren erdia euskaraz balitz gaur egun, eskolak gaur egun baino errazago eta hobeto euskaldundu-ko luke, edo ez? Edota gazteentzat erreferentziazkoak diren gizarteko pertsona helduak, telebistan eta kalean egunero eredugarri zaizkienak, horiengan euskara urtetik urtera gehiago erabiltzen dela ikusiko balute, eskolak errazago euskaldundu-ko luke, edo ez?

Matrikulazio garaia pasako da, eta etorriko da ikasturte berria. Egingo dira ebaluazio berriak ere. Eta, seguruenik, horietan ikusiko da ikasleen %X bat ez dela iristen EAEko gizartearen gehiengo oso nabarmen batek ontzat ematen duen helburura: biharko helduak, gaurko haur eta gazteak, derrigorrezko eskolaldia amaitzean ofizialak diren bi hizkuntzetan hitz egiteko gauza izatea.

Eta, hala bada, berriz ere entzungo dugu... "zerbait egin behar zaio iturri horri. Zerbait aldatu behar da eskolan!" (beste guztia berdin uzteko).

• Obra publikoetarako iaz egindako eskaintzak, milioi eurotan. Eraikuntzako patronalaren datuen arabera, iaz Gipuzkoan orotara 443 milioi eurotako aurrekontua duten eraikuntza lan publikoak eskaini ziren, 2010ean baino %68 gutxiago.