Eider Goenaga Lizaso

Hirugarren astez ari dira Donostiako espazio publikoa okupatzen. Baimenik eskatu gabe, Gipuzkoa plazan, Bulebarrean zein Egia auzoan garatu dute euren jarduna orain arte. Zubietako errauste plantaren kontra abiatutako kanpaldiak eta Gipuzkoa Zutik mugimenduak, ordea, gainditu egin du errauste plantaren gaineko eztabaida; bai barrura begira, kanpaldian lantzen ari diren gaien aniztasunari erreparatuta, eta baita kanpora begira ere, mahai gainean jarritako gogoeta gaiei dagokienez: espazio publikoaren erabilera eta haren pribatizazioa, desobedientzia eta indarkeriarik eza aktiboa, mozal legea, herritarren parte hartzea, protestarako espazioak...

"Interesgarria ari da izaten. Gipuzkoa Zutik-ek errauste planta sinbolo gisa erabili du, eta hasieratik izan du intentzionalitate hori. Errauste plantak sistema bat ordezkatzen du, kudeaketa eredu baten ondorio da; eta, hain zuzen ere, kudeaketa politiko zehatz hori salatzeak ahalbidetzen du hamaika borroka eta aldarrikapen borroka berean txertatzea", dio Beñat Apalategi Eleak mugimenduko kideak. Ildo beretik egiten du irakurketa Joxemi Zumalabe fundazioko Jokin Azpiazuk: "Erabakiak hartzeko modua, oligarkia txiki zein handiak babesteko apustua... Ez da soilik errauste planta edo hondakinen kudeaketa, baizik eta horri buruz hartzen diren erabakiak non eta norekin hartzen diren, zeinen interesak babesten diren, eta non gelditzen diren herritarrak".

Baimenik gabe

Ertzainek eta udaltzainek Gipuzkoa plaza hutsarazteak oihartzun eta zabalpen handiagoa eman dio mugimenduari. "Espazio publikoa okupatu behar bada, eskatu egin behar du norbaitek", erantzun zuen gaiari buruz galdetuta Eneko Goia Donostiako alkateak, BERRIAri emandako elkarrizketa batean. Baimena ez eskatzea, ordea, erabaki kontzientea dela eta salaketa egiteko modu bat dela diote Apalategik eta Azpiazuk. "Baimenik ez badute eskatu, ez da ahaztu zaielako edo burutik eginda daudelako. Espazio publikoaren erabilerari buruzko eztabaida mahai gainean jartzen ari dira; nork erabil dezake espazio publikoa, nola erabil daiteke, norena da. Ez dut uste eztabaida baimenen gainekoa denik, zerbait sakonagoa da; baina agintariek, segur aski, ez dute eztabaida horretan sartu nahi", dio Azpiazuk.

"Desobedientzia ariketa praktiko eta teoriko ikaragarri" gisa ikusten du Apalategik Gipuzkoa Zutik-en jarduna. "Kaleak herritarronak direla, gureak direla aldarrikatzen dute, kaleak protestarako espazioa direla, eta ez zaiola inori baimenik eskatu behar horretarako". Hala, "beraiek hainbeste darabilten" Espainiako Konstituzioak kalean protesta egiteko eskubidea aitortzen duela azpimarratu du Eleak-ekoak. "21. artikuluak era baketsuan biltzeko eskubidea aitortzen du, eta esplizituki esaten du ez dela baimenik behar horretarako".

Horrez gain, azken hamarkadan Donostiak espazio publikoaren galera izugarria pairatu duela eta Gipuzkoako Zutik-en kanpaldiak horri buruzko gogoeta egitera ere bultzatzen duela uste dute Azpiazuk eta Apalategik. "Espazio publikoaren okupazioaz hitz egiten dugunean, nik uste dut dena jarri beharko genukeela mahai gainean, baita Donostian ematen ari den espazio publikoaren pribatizazio basatia ere", dio Apalategik. Terrazekin eta ostalarien interes pribatuen mesedetan, Donostia "irensten" ari direla uste du. "Parte Zaharrean badaude kale estuak, non terraza bat jarri duten eta oinezkoa ezin den pasatu. Eta hori espazio publikoa esku pribatuetan uztea da; Gipuzkoa Zutik-en batzarrak, berriz, irekiak dira, eta herritar orok parte har dezake".

Ordena publikoa

Afera honek ordena publikoaren gaia erdi-erdian jartzen duela uste du Joxemi Zumalabekoak ere. Azpiazuren arabera, azken 10-15 urteetan hainbat aldaketa eman dira, herritarren bizimodua goitik behera aldatu dutenak. "Donostiako toki batzuetan ibiltzea bera ere oso zaila bihurtu da, Parte Zaharreko toki batzuetan ia ezinezkoa da mugitzea, turista kopuruaren ondorioz. Egoera horrek esklusio bat sortzen du, bertako bizilagunen esklusioa. Baina hori ez da ordena publikoaren alterazio gisa ikusten, agintariek onartutakoa delako". Ildo horretan, 50 lagun Gipuzkoa plazan biltzeak eta 50 japoniar aterki baten atzetik batera eta bestera ibiltzeak eragin antzekoa dutela iritzi dio, baina sistemak bat onartu eta bestea deslegitimatu egiten duela.

Agintarien erantzunarekin ere kritiko agertu da Azpiazu. "Argi dago agintean daudenek ez dutela inoiz txalotu kalearen erabilera hori". Joxemi Zumalabekoaren arabera, gizarte osasuntsu bat da bere desadostasuna adierazteko gaitasuna daukana, eta horrek agintariak "posizio zail" batean jartzen ditu. "Aukeratu egin behar dute hori osasun sintoma gisa ulertu eta, hortaz, planteatzen diren eskaerei kasu egin eta euren politikak birplanteatu; edo pentsa dezakete gertatzen ari dena anomalia bat dela, gaixotasun seinale bat dela, eta patologia bat bezala tratatu". Lehen aukera "arduratsuagoa" litzatekeen arren, oro har, sistemak bigarren aukeraren alde egiten duela uste du Azpiazuk.

Indarra eta indarkeriarik eza

"Kanpaldiak elkarbizitzarako arauak ez dituela betetzen esan du Goiak, eta nik uste dut oso adierazpen larriak direla. Aurpegi galanta behar da horrelako adierazpenak egiteko, jende guztiak ikusi duenean zein izan den ertzainen eta udaltzainen jokabidea, nork erabili duen indarkeria", nabarmendu du Apalategik. Haren ustez, hala ere, "agintariak jarrera horretan atzera egiten ari dira". Izan ere, Gipuzkoa Zutik-ek manifestaziorako bakarrik eskatu du baimena, eta gainerako ekintza guztiak jakinarazpenik egin gabe gauzatu ditu. "Adierazgarria da Gipuzkoa Zutik-ek diputazioa eta Kutxabank dauden eraikina inguratu duenean, nahiz eta mozal legeak espresuki debekatzen duen, ez dutela poliziarik bidali. Ikusten da beraiei ere ez zaiela interesatzen, jada nahiko irudi kaskarra eman dutela, eta hori zaintzen ari direla", iritzi dio Eleak-ekoak.

Ildo horretan, Joxemi Zumalabekoak dio agintean dagoenak indarra erabiltzen duela hori kapitalizatzeko modua ikusten badu. Etxe kaleratzeen kontrako plataformak jarri ditu Azpiazuk adibide. "Etxe kaleratzeen kontrako mugimenduak diskurtsoari buelta ematea lortu zuen; imajinario kolektiboari buelta ematea oso konplikatua da, eta beraiek lortu dute. Alegia, 'errua gurea da, gu sartu gara zorretan eta orain ezin dugu ordaindu' esatetik, beste aldera pasatu ziren: 'guk ez dugu errurik, honen ardura beste batzuena da, zuena da, zuek sartu gaituzue egoera honetan' esatera. Horren kontra jo nahi bada, oso zaila da justifikatzen".

Kanpaldian daudenen erantzuna, beraz, "oso inportantea" dela eta izaten ari dela iritzi dio Azpiazuk. "Ertzaintzak egindako hesiaren aurrean dantzan hastea, edo eseri eta batzarra egitea... Argi gelditzen da ez dutela inolako asmorik akzio-erreakzio dinamika batean sartzeko, mugimenduak berak eta bertan dagoen jendeak berea egiten jarraitu nahi dute". Azpiazuren hitzetan, "jende gehiago batu dezaketen erantzunak" dira horiek.

Apalategiren aburuz, "erantzun kultura berri bat" garatzen ari dela ikusten da. "Jendeak barneratua dauka polizia agertzen denean zein jarrera izan behar duen, eta bai ertzainen eta bai udaltzainen aurrean, jendearen jarrera automatikoki eman da, modu natural batean, eta da 'hemendik bota nahi gaituzue; bada, lurrean eseri eta elkarri helduko diogu'".

"Segur aski protestak egiteko modua aldatu da, baina nik uste dut asko dagoela sakontzeko gogoeta horretan", gaineratu du Azpiazuk. Indarkeriarik eza aktiboaren aldeko apustuak motibazio ezberdinak dituela eta horri buruz eztabaida luzea eta sakona izan daitekeela dio Joxemi Zumalabekoak. "Batzuentzat apustu estrategikoa da, beste batzuentzat, apustu etikoa. Ez da gauza bera esatea 'honek funtzionatzen digu eta horregatik erabiltzen dugu' edo esatea 'hau da egin behar duguna, honetan konprometituta gaude eta sinistuta gaude hau dela bidea'". Eztabaida hori ematen ari dela eta inportantea dela iritzi dio Azpiazuk.

Laborategia

Desobedientzia eta borroka molde berrien harira, herri harresien esperientzia aipatu dute biek aurrekari gisa; baina Gipuzkoa Zutik-en kanpaldiak M-15 mugimenduarekin dituen antzekotasunak gehiago nabarmendu dituzte, mugimendu bakoitzaren tamaina gorabehera. "Nik ez nuke Gipuzkoa Zutik-ekoa ohiko herri mugimendu gisa definituko; ez dakigu oso argi zer den, ez dakigu nola identifikatu, baina ez nuke herri mugimendu hitza erabiliko. Laborategi esperimental moduan ikusten dut gehiago, gizarte eredu berri bat sortzeko esperimentu moduan. Ildo horretan, azken hamarkadan hemendik gertu izan dugun laborategi ikaragarriena M-15ekoa izan zen. Hura ere, hau bezala, oso parte hartzailea, irekia, aniztuna, transbertsala eta kaotikoa izan zela esan dezakegu. Baina oso-oso gauza interesgarriak atera ziren handik, oso bide ezberdinak egin dira". Adibide bat jartzearren, etxe kaleratzeen kontrako mugimenduaren arrakasta aipatu du berriro Azpiazuk.

M-15 eta Gipuzkoa Zutik-en artean "hamaika paralelismo" ikusten ditu Apalategik, "eta oso interesgarriak, gainera". Eleak-ekoaren arabera, hasi da etorkizuneko fruituak izan daitezkeenak ematen. "Ez dakigu kanpaldiak zenbat iraungo duen, baina Gipuzkoako herri eta eskualdeetan hasi dira mugitzen eta antolatzen. Kanpaldiaren harira espazio bat sortzen ari da, aldarrikapen ugariren bilgune izan daitekeena. Gipuzkoa Zutik pizgarri moduan ari da funtzionatzen. Ikusiko dugu zer gertatzen den".

Eider Goenaga Lizaso

Garbera merkataritza guneak 46.000 metro koadro hartzen ditu, baina haren azalera nabarmen handituko da luze gabe. 25.000 metro koadro gehiago eraikitzeko hitzarmena sinatu zuten otsailean Donostiako Udalak eta Unibail Rodamco enpresak —Garberaren jabea—. Hitzarmena sinatu zutenean udal arduradunek azaldu zutenez, hainbat urrats administratibo egin behar dira obrei ekin aurretik —tartean, Donostiako Plan Orokorra aldatzea—, baina lanak 2017ko irailean hasi nahi dituzte. 2019aren hasierarako ireki nahiko lituzkete Garbera berriaren ateak.

Merkataritza gune handiek eta horietan kokatzen diren saltoki zein marka ezagunek, ordea, ez dute soilik Garberan aurkituko kokalekua. Izan ere, Donostiako Udalaren egitasmoen artean hainbat proiektu daude, hirigunean zein hirigunetik kanpo, merkataritza guneak eraiki edo handitzeko.

Iazko urrian, Ernesto Gasco Merkataritza eta Ekonomia Sustapenerako zinegotziak (PSE-EE) merkatari txikien aldeko apustua egin zuen. "[Espainiako] Auzitegi Gorenaren sententziak esaten duena esanda ere, ez da merkataritza gune handietarako garaia. Merkataritza gune berriak irekitzea ez da gure eredua izango. Donostia aurrerantzean ere kalitatezko merkataritzaren erreferente izatea nahi dugu, saltoki txikien berezitasun eta erakargarritasunari eutsiz".

Handik lau hilabetera, Unibail Rodamcorekin sinatutako hitzarmenaren aurkezpenean, diskurtsoa aldatu zuen Gascok. "Gure merkataritza guneen erakarmena oso inportantea da, eta ezin dugu gutxietsi, batez ere kontuan hartuta Baionan irekitako merkataritza gunean Ikea bezalako erreferentziazko markak daudela, eta bisitatzen gaituztenen %50ek hara joateko interesa agertu dutela".

Hain zuzen ere, Gascok aipatutako Auzitegi Gorenaren epaiak ireki dio bidea Garbera handitzeko egitasmoari. 2009an egin zuen Unibail Rodamcok Garbera handitzeko eskaera, baina jarduera ekonomikoetarako eta merkataritza ekipamenduetarako lurzoru publikoaren sorrera arautzen duen Eusko Jaurlaritzaren lurralde plan sektorialarekin egin zuen topo. Plan horrek 25.000 metro koadrora mugatzen zuen merkataritza guneen gehienezko azalera. Odon Elorza alkate sozialistak Garbera handitzeko ahaleginak egin zituen arren, EAEko Auzitegi Nagusiak ontzat jo zuen Jaurlaritzaren plana.

Unibail Rodamcok eraman zuen Jaurlaritzaren plana auzitara, eta iazko irailean Gorenak baliogabe utzi zuen. Epaiaren arabera, saltoki handien azalera mugatzeko arrazoiek ez zioten interes orokorrari erantzuten, merkataritza irizpideei baizik. Behin oztopoa ezabatuta, Donostiako Udalaren eta Garberaren arteko akordioa erdiestea denbora kontua baino ez zen izan.

Gorenaren epaiak Jaurlaritzaren plana baliogabetu arren, EH Bilduk uste du udalak bazuela aukera merkataritza guneen azalera mugatzeko. "Gorenak dio irizpide ekonomikoak erabili zirela merkataritza guneen azalera mugatzeko, eta horregatik baliogabetu zuen. Baina, borondatea balego, udalak aukera luke plan orokorra aldatu eta muga horri eusteko, bestelako argudioak erabilita; lurralde antolaketa, ingurumena, mugikortasuna... hamaika argudio daude muga jartzeko", azaldu dio Hitza-ri Rikardo Burutaran EH Bilduko zinegotziak.

GARBERA

1997an ireki zuten Garbera. Halako saltokirik apenas zegoen inguruan, eta lehenengotakoa izan zen; baina bai Unibail Rodamcok eta bai Eroskik "zaharkitua" gelditu zela argudiatu zuten hura handitzeko eskaera egin zutenean. Eneko Goia alkateak ere garai berrietara egokitzeko beharra aipatu zuen, otsaileko agerraldian. "Inguruko lurraldeetan merkataritza guneen ezarpena eta bilakaera nolakoa izan den ikusita, eta Donostiako merkataritzarentzat lehia handia dela kontuan hartuta, uste dugu beharrezkoa dela moldaketa batzuk egitea Garberak lehiakor izaten jarrai dezan".

Moldaketa horiek Garberako aparkalekua dagoen gunean egingo dira batik bat. Merkataritza gunearen zabalpenak aparkalekua hartuko du, eta ibilgailuentzako tokia lurpeko aparkaleku bat eraikita atonduko dute. Hasiera batean, 3.600 ibilgailurentzako tokia izango da, 700 toki gehiago egiteko aukerarekin. "Pare bat marka handi" erakartzeko itxaropena agertu zuen Gascok prentsa aurrean, bestelako xehetasunik eman gabe.

Garbera handitzea Donostiarentzako "onura nabarmena" izango dela azaldu zuen Goiak. Udalak 7,3 milioi euro jasoko dituela kontraprestazio moduan, eta enplegua sustatuko duela: 500-600 lanpostu eraikuntza lanetan, eta 550 lanpostu saltokia martxan jartzean. Horrez gain, merkatari txikiei keinua egin zien Goiak. "Garbera zabaltzeko proiektuak inguruko merkatari kopuru esanguratsu bati begirako integrazio neurriak eta lankidetza politikak aurreikusten ditu, bezeroak erakarriz Donostia merkataritza alorreko jomuga erreferentziala izan dadin".

Merkatari txikiak, 2009an, Garbera zabaltzeko lehen ahalegina egin zutenean, egitasmoaren aurka agertu ziren. SShops-Donostia elkarteak, esaterako, lanpostu berrien sorrerari buruzko datua jarri zuen zalantzan; lanpostuen sorrera hiriko saltoki txikietan lanpostuak galtzearen kontura izango zela adierazi zuen. Halaber, hiritik kanpo dauden saltoki handiek hirira jendea erakartzen duela ukatu zuen. "Zaila da arratsalde berean Garberara erosketak egitera joatea, eta ondoren zentrora jaistea. Edo batera edo bestera joango zara, ez bietara", esan zuen SShops-eko ordezkari Lourdes Lazarok.

SAN BARTOLOME

Donostian irekiko den beste saltoki handi bat San Bartolomekoa izango da; Easo kalea eta Aldapetako aldapa gurutzatzen diren tokian. Aldapetako muinoa zulatuko dute hura egiteko, eta Donostiako metroaren irteera bat joango da bertan, baita hotel bat ere. 8.000 metro koadro izango ditu.

Merkataritza gune horren proiektua aurreko udalak —EH Bildu zegoen gobernuan— onartu zuen, alderdi guztiekin adostuta. Baina, Burutaranek dioenez, udal gobernuak bere filosofian aldaketak egin ditu. "Hasiera batean hirugarren sektoreari begirako egitasmoa zen, baina komertzioei muga jartzea zen asmoa. Baina orain hartu duten erabakia da inori mugarik ez jartzea. Alegia, norbait etortzen bada 8.000 metro koadroko denda handi bat jarri nahi duela esanez, ez dauka mugarik". EH Bilduk proposamena egin zion udal gobernuari bertan jarriko diren saltokien azalera mugatzeko —marka handiak etortzea saihesteko— eta elikagai dendarik ez jartzeko —Eroski bat joango baita hortik oso gertu—. "Baina ez dute onartu, eta zabalik utzi dute edozein marka eta edozein tamainako saltokiak irekitzeko".

ILLUNBE

Gaur egun, Illunben ez dago ez saltokirik, ez zinemarik, ez eta taberna edo jatetxerik ere; soilik Donostia Arena dago martxan, eta 30 urtez erabiltzeko akordioa du sinatua Gipuzkoa Basket taldeak udalarekin. Baina Gorenaren epaiak aukera berriak irekitzen ditu gune horri begira. Izan ere, gaur egun eraikitakoaz gain, 14.000 metro koadro gehiago eraiki daitezke Illunben, eta azalera osoa —ia 35.000 metro— merkataritzarako erabiltzeko aukera dago.

Baina Illunberen jabetza Donostiako Udalarena da, eta udalak saldu egin nahi du, jabe pribatu baten esku utzi. Udalak apirilean iragarri zuenez, ekainean aterako dute lehiaketara Illunbe, eta 18 milioi euroko irteera prezioa izango luke. Jabe berriak 3 milioi euroko kostua izango luketen sarbide berrien obrak hartu beharko lituzke bere gain.

Eider Goenaga Lizaso

Niri esaten didatenean azterketa bat gainditu dutela, hunkitu egiten naiz. Muxuak eta besarkadak... Kontaktu fisiko hori pila bat gustatzen zaie. Esklusibotasun hori sentitzea... ez baitaude ohituta. Etxe batean gazte asko bizi dira, eta oso ondo zainduta daude; batzuetan txundituta gelditzen naiz zer lan egiten duten beraiekin. Baina ez daukate esklusibotasunik. Eta nirekin daudenean, sentitzen dute ni naizela beraientzat bakarrik, eta beraiek direla niretzat bakarrik. Hori nahi dute, eta gustatzen zaie: goraipatzea, hunkitzea, sentitzea gure bizitzaren parte direla... eta hala dira". Elixabete Rikondok bi neska izan ditu iloba: 15 urtekoa bat, familia biologikoarekin itzuli zena eta oraindik harremana mantentzen duena; eta 13 urtekoa bestea —egun, Izeba proiektuaren barruan—.

2009an sortu zenetik Izeba egitasmoan parte hartu duten 130 osaba-izebetako bat da Rikondo. Ana Esnaola bezala. Hitza-n Izeba proiektuari buruzko hitzaldi bat zegoela irakurri, hara joan, eta berehala hartu zuen erabakia. "Nik ere nahi dut iloba bat". 16 urte zituen Rukshar Ahamed gazte pakistandarrak Esnaolak egitasmoan parte hartzeko pausoa eman zuenean. Egun, gazteak 19 urte ditu, eta jada ez daude egitasmoaren barruan, baina eusten diote oraindik harremanari.

"Ume eta gazte hauentzat plus bat garela iruditzen zait. Daukaten errealitate horretatik kanpora, harrera zentrotik kanpora, goxotasun bat jasotzen dute; zentroan dituzten betebehar, arau eta ordutegietatik kanpora, osaba-izebek zerbait ezberdin egiteko aukera ematen diegu, kapritxo batzuk ematen dizkiegu". Osaba-izebek ilobekin egiten duten bezala, araurik eta betebeharrik gabeko aisialdi denbora bat eskaintzen zaie gaztei. Batzuetan, nahikoa da lagun egitea, etxeko sofan jarri eta telebista elkarrekin ikustea, edo erosketak egitera elkarrekin joatea, elkarrekin bazkaldu edo afaltzea; beste batzuetan, osaba-izebek iloba zinemara, hondartzara edo ezohiko zerbait egitera eramaten dute. "Guk ematen diegun jarraibidea da gauza bereziegiak ez egitea. Gauza normalak egin behar dira; umeak eta gazteak zure bizimodura atxiki behar dituzu. Azken finean, normaltasun hori bizi ahal izatea da egin nahi diegun eskaintza, familia giro natural eta ohikoan bizitzea", azaldu du Izeba proiektuaren arduradun eta Baketik-eko kide Kristina Soaresek.

Gipuzkoako Foru Aldundiak eta Baketik fundazioak 2009an egindako hitzarmenaren fruitua da Izeba proiektua. Diputazioaren babes sistemaren barruan eta bere tutoretzapean dauden ume eta gazteei eskaintzen zaien bitarteko bat da. Harrera zentro edo etxeetan dauden adingabeekin izeba edo osaba rola betetzen duten familien sare gisa definitu du Soaresek egitasmoa. "Programa hau 2009an jaio zen, gazte atzerritar asko iritsi zelako Gipuzkoara familiarik gabe. Behar horri erantzuteko bitarteko gisa sortu zen, gazteei familia giroa eskaintzeko, eta, aldi berean, haien inguruan zegoen irudi eta pertzepzio ezkor hori hausteko", azaldu du Soaresek. 6 eta 17 urte arteko ume eta nerabeek har dezakete parte programan, nahiz eta haien egoera ez den beti bera izaten. "Guk bereizketa egiten dugu, ez hainbeste atzerriko eta bertako umeen artean, baizik eta familiak hurbil dituztenen eta urrun dituztenen artean". Familia gertu dutenak, gehienak bertakoak, 2012an hasi ziren egitasmoan parte hartzen.

Osaba-izeben bila

2009tik, 130 familia eskaini dira ilobak hartzeko, baina kopuru hori ez da nahikoa, eta foru aldundia eta Baketik fundazioa boluntario gehiago lortzeko kanpaina betean dabiltza. Gaur egun, hogei adingabe daude osaba-izeba familia bat izateko zain; 14-17 urte bitartekoak dira horietako hamabost. Soaresek azaldutakoaren arabera, uneotan, nerabeen adin tarte hori hartuko duten boluntarioak behar dituzte batik bat. "Guk, normalki, ez dugu lehentasunik jartzen nerabeei dagokienez. Saiatzen gara, familien ezaugarriak eta nahiak kontuan hartuz, gazte eta umeen ezaugarrietara gehien egokituko diren familiak lortzen. Eta bikoteak egiten ditugu. Egia da, halere, jende gehiago eskaintzen dela txikien osaba-izeba izateko, eta adin tarte hori gehiago mugitzen dela. Horregatik, agian, gaur egun behar handiagoa dago nerabeentzat".

Hain zuzen ere, osaba-izeben zain dauden adingabeak pilatu zaizkielako abiatu dute boluntarioak bilatzeko kanpaina. "Normalean, hamar bat egoten dira zain, eta familiak tantaka agertzen dira, hilean bat edo bi. Zerrenda mugituz joaten da. Baina, orain, hogei ditugu zain, eta ezin diegu zerbitzu hau eskaini". Soaresek dioenez, ez litzateke batere arazorik izango, kanpainari esker hogei boluntario beharrean 50 lortuko balituzte. "Hilean bizpahiru eskaera berri iristen zaizkigu zentroetatik, eta, seguruenik, urte amaierarako beharko dira 40-50 boluntario gehiago".

Baketik-ek bi zerrenda izaten ditu esku artean. Osaba-izeba nahi edo behar duten adingabeena, eta osaba-izeba izan nahi duten boluntarioena. "Familiak aurkezten direnean, elkarrizketa egiten diegu, familiaren egunerokoa nolakoa den ezagutu, familiaren denbora librea nola antolatzen den jakin, zaletasunak zeintzuk diren... Ezaugarri horietan sartzen da, era berean, seme-alabak dituzten edo ez, seme-alaben adina, pertsona bakarreko familia den... Adingabeen informazioa ere gure esku dagoenez, konpatibilitateak bilatzen ditugu, eta proposamena egiten diegu bi aldeei". Bi aldeek onartzen dutenean hasten da harremana.

Nerabeei programan parte hartzeko borondatea baino ez zaie eskatzen; familiei, berriz, borondatea eta "gutxieneko konpromiso bat". Astean behin gutxienez kontaktua izatea eskatzen zaie. "Egonkortasun bat lortu eta harreman bat sortzeko gutxienekoa da hori". Hortik aurrera, familiak eta adingabeak erabakitzen dute zeintzuk izango diren harremanaren ezaugarriak. "Batzuek meriendako tartetxo hori eskaintzen dute; beste batzuek asteburu osorako eramaten dute umea edo gaztea etxera".

Harremana sendotzen

Soaresek onartzen du lehen harremana "nahiko modu artifizialean" egiten dela. "Nahiko hotza izaten da, baina, harrera etxekoen eta Baketik-en laguntza eta koordinazioarekin, pixkanaka, sendotuz joaten da, harremana normalizatu arte". Rukshar Ahamed gazteak oso gogoan du Ana Esnaola ezagutu zuen eguna. Izeba proiektua zer den azaldu zioten, eta parte hartzea erabaki zuen. "Legorretako zentroan nengoen, eta behin, eskolatik iritsi nintzenean, esan zidaten banuela izeba bat. Oso pozik nengoen. Ana hurrengo asteazkenean etorriko zela esan zidaten, eta egun horretan oso urduri nengoen, egun osoa eman nuen etxean hura etortzeko zain".

Zalantzaz beteta hasi zuen harremana Esnaolak ere. "Hasieran, banituen nire kezkak. Nire seme-alabak kanpoan daude, eta ni bakarrik bizi naiz etxean. Batzuetan, Rukshar etortzen zen, meriendatzen genuen elkarrekin, eta arratsalde osoa pasatzen zuen etxean, telebista ikusten edo sakelakoarekin. 'Gustura ote dago? Ez al da aspertuko?', pentsatzen nuen. Beste batzuetan, gauzak egiten genituen elkarrekin, paseotxo bat, irteeraren bat. Eta nik, neure artean: 'Ondo dagoela ematen du'. Zentroan galdetu ere egin nuen, eta lasai egoteko esan zidaten, oso gustura etortzen zela".

"Orain bazkaltzera eta afaltzera gonbidatzen nau tarteka", dio Ahamedek. "Orain, 19 urte ditu, eta ez da lehen hainbat etortzen etxera, baina noizean behin bai. Oso atsegina da, eta egiten ditugu gauzak elkarrekin", gehitu du Esnaolak.

Izeba-iloba harremanaren nolakotasunak ere kezka sortu zion bere garaian Rikondori. "Nik izeba-irakasle rola hartu nuen, eta, hasieran, zalantza banuen, baina konturatu naiz ona izan dela. Elkartzean, galdetzen nien: 'Zer moduz astea? Zer moduz azterketak? Etxeko lanik baduzu? Aurkezpenen bat egin duzu? Irakaslearekin ondo?'. Denborarekin konturatzen dira benetan inporta dizula, eta orain bera etortzen da astean egin duena kontatzera, nik galdetu baino lehen".

18 urtetik aurrera

18 urterekin foru aldundiaren babes sistematik at gelditzen direnean osaba-izebek gazteei babes handia ematen dietela dio Kristina Soaresek. "Estres handiko egoera izaten da gazteentzat, eta osaba-izebak helduleku bat dira beraientzat". Une hori oso inportantea da gazteen bizitzan, babesgabe gelditzen dira bat-batean, eta haietaz kezkatzen den norbait izatea oso garrantzitsutzat du programaren arduradunak. Ahamedek oso gogoan du une hori: "Etxea utzi baino lehen, oso urduri nengoen. Eta Anak esan zidan lasaitzeko, jarraituko genuela elkar ikusten. Urrun bidaliko ninduten kezka nuen [Lazkaon bizi da Esnaola], baina, azkenean, Alegiara joan nintzen, eta jarraitu dugu harremanetan".

Gazteak adingabe diren bitartean, bai foru aldundiak eta bai Baketik-ek jarraipen estua egiten diote harremanari. Behin 18 urte egitean, Izeba proiektutik at kokatzen da harremana. "Hala ere, guk jarraipen bat egiten jarraitzen dugu. Ez hain zorrotza, tutoretzapean daudenean bezala, baina gure laguntza eskaintzen jarraitzen dugu". Gaur egun, 93 gaztek dute harremana osaba-izebekin, baina horietako gehienen harremana egitasmotik kanpokoa da, 56 kasutan gazteak adin nagusiak baitira jada.

Izan ere, osaba-izebek ezin diote besterik gabe utzi osaba-izeba izateari. "Nik beti nire iloba gisa aurkeztu ditut; 12 iloba ditut, eta bi neska hauek bat gehiago dira", dio Rikondok. "Nik ez daukat iloba propiorik, baina Rukshar nire iloba da", Esnaolak.

Harrera etxeen osagarri

Edurne Gonzalezek harrera etxeetan lan egiten dutenen ikuspegia ematen du, Izeba proiektuari dagokionez. Harrera etxe bateko arduraduna da, Larratxo fundazioan, eta osaba-izeben ekarpenak gazteei onura handia egiten diela dio. "Guk harrera etxean eskaintzen diegu testuinguru ahalik eta normalenean bizitzeko aukera. Haien bizimoduak errutina eta arau batzuk ditu, eta edozein nerabek dituen betebeharrak dituzte". Osaba-izebek harrera etxeek eman ezin duten familia alternatiba bat eskaintzen dietela dio. "Edozein familiatan gertatzen den bezala, gurasoek arauak jarri eta exijitu egin behar dute, baina badaude beste pertsona batzuk, izan aitona-amonak, izan osaba-izebak, eta horiek exijentzia txikiagoko aisialdi momentuak eskaintzen dizkiete".

Gazteentzat, harrera pisua ez den toki bat, etxe bat edukitzea oso garrantzitsua dela azpimarratu du Gonzalezek. "Etxe bat dutela sentitzen dute, familia bat dutela, beraiena bakarrik dena, eta ez dutena pisuko beste zazpi kideekin partekatu behar. Izan ere, hezitzaile taldea partekatu egiten dute, baina Izeba familia bakoitzarena da". Horrek "berezi" sentiarazten ditu gazteak.

Gonzalezek azpimarratu du harrera etxeak gazteen oinarrizko behar guztiak betetzen dituela. "Baina, gure baliabidearen ezaugarriengatik, hainbat gauza ezin dizkiegu eman, eta, ikuspegi emozional batetik, osaba-izeben ekarpena handia da. Izan ere, gazte hauek behar handi-handiak dituzte. Bakoitzak bere motxila darama, bizi esperientziaz betetakoa, eta, maila emozionalean, bete gabeko behar handia dute, osaba-izebek modu ezin hobean betetzen dutena".

Motxilaren ideia Rikondok ere erabiltzen du, bere ilobei buruz ari denean. "Nire ilobak oso gardenak dira, eta dena kontatzen dizute. Askotan, beren istorio pertsonalak kontatzen dizkizute, eta orduan konturatzen zara nolako motxila daramaten, eta, hala ere, zer normalak diren. Gogorra da zein babes gutxirekin bizi izan diren entzutea, zenbat sufritu duten entzutea".

Eider Goenaga Lizaso

Udal kudeaketan genero ikuspegia txertatzeari aspalditxo ekin zioten Gipuzkoako udalek; aurreko hamarkadakoak dira zenbait udalen lehenengo berdintasun planak. Baina udal txiki ugari daude lurraldean, eta horiek zail dute euren kabuz berdintasun plangintza bat landu eta garatzea. Horri erreparatuta, 2011n Gipuzkoako Foru Aldundiak Berdinbidean programa jarri zuen abian; 10.000 biztanletik beherako herrientzako laguntza programa bat, herri horietan berdintasun politikak abian jartzeko. "Programan sartu ginen, eta betaurreko moreak janzten hasi ginen udaleko denak", azaldu dio Hitza-ri Urnietako EAJko zinegotzi Miren Martiarenak (Urnieta, 1981).

Berdinbidean martxan jarri zenetik dago Urnietako Udala programaren barruan, eta baita Elgeta, Leintz-Gatzaga eta Antzuola biltzen dituen Bideberri mankomunitatea ere. Karmele Korta (Arrasate, 1969) da Bideberriko gizarte langileetako bat. "Gu geure kabuz hasi ginen berdintasun gaia mugitzen, nola egin oso ondo jakin gabe. Diagnostiko bat egin eta plana lantzen ari ginen Berdinbidean sortu zenean, eta guretzat sekulako aukera izan zen". Berdinbidean-eko teknikariengandik ezagutza, esperientzia, aholkularitza, dinamizazioa eta orientazioa jaso dituztela dio.

Berdintasun teknikari bat izatea ezinezkoa zaie 10.000 biztanletik beherako herriei, eta are zailagoa da hori 1.000 biztanletik beherako herrientzat. Hutsune hori borondate hutsarekin eta gogoarekin betetzea ezinezko jotzen dute. "Teknikariek dute halako gaietan ezinbestekoa den ezagutza hori, eta guk gogoa bai, eta borondatea nahi adina daukagu, baina borondateak ez du teknikarien ezagutza eta esperientzia ordezkatzen", dio Amaia Azkuek (Villabona, 1983), Berdinbidean programan sartu berri den Berastegiko Udaleko alkateak (EH Bildu). Aurten izena eman duten 11 udal berrietako bat da Berastegi. "Aurkezpen bileran izan ginen, otsailean, eta guretzat oso interesgarria izan zitekeela iruditu zitzaigun", dio Azkuek. Ondoren, herri guztien partaidetzarekin egin diren bi mintegietan izan dira, eta maiatzean teknikariak Berastegira joan eta haiekin batera lanerako plangintza bat egiteko desiratzen dago alkatea.

Berdinbidean-en izena eman duten udal berrien zerrendan dago Villabona ere. Eneko Urdangarin (Zarautz, 1965) zinegotzi jeltzaleak dioenez, hasi dira berdintasun arloko bide orria zehaztuko duen lan mahaia osatzen. "Otsaileko bileran izan ginen, ondo iruditu zitzaigun han aurkeztutakoa, eta buru-belarri sartu gara honetan. Aldundiak bi teknikari bidali dizkigu, dinamizatzaile eta aholkularitza ematen digutenak, eta haiekin ari gara".

Teknikariek eta arduradun politikoek osatutako mahai bat izendatzea da udalak egin behar duen lehen egitekoa, eta Villabonan, gobernuko kideez gain, oposizioko alderdietako ordezkariak (EH Bildu eta PSE-EE), gazteria eta gizarte arloetako teknikariak, gaztelekuko dinamizatzaileak eta gazteekin aritzen diren begiraleen ordezkariak daude mahaian.

Kezka handiena, izan ere, gazteekin dutela azaldu du Urdangarinek. "Mikro-indarkeria jarrerekiko joera eta onarpena sumatzen dugu gazteen artean, bai hizkuntza aldetik, bai irudi aldetik, eta horrek kezka eragiten digu; horregatik sartu ditugu gazteria arlokoak mahaian". Aurrerantzean egingo duten lanaren bizkarrezurra izango da lan mahaia, eta, ondorioz, bertan daudenek lanerako konpromiso erabatekoa dutela azpimarratu du zinegotziak. "Ibilbide luzeko lan bat da, eta lantaldeak hori bermatu behar du. Berdintasunaren gaia lehen mailara ekarri behar dugu; ezin dugu utzi sei hilabetean porrot egin dezan, udalgintzan hainbat proiekturekin gertatzen den bezala".

Zeharkakotasuna

Bost urte daramatzate Urnietako Udalean Berdinbidean-eko teknikariek zedarritutako ibilbidea egiten. Aurreko berdintasun planaren ebaluazioa lantzen ari dira orain, eta bestea abian jarri nahi dute, urtea amaitzerako. Martiarenaren esanetan, genero ikuspegia udalean txertatzea izan da bost urteotako lan esanguratsuena. "Guk badugu genero arloko prestakuntza duen teknikariren bat, baina hasieratik argi geneukan ez genuela berdintasun gaia soilik gizarte zerbitzuekin lotu nahi, udaletxe guztiaren lana zela. Ildo horretan, oso ondo etorri zaigu programa hau, zeharkakotasun hori lantzen lagundu digutelako, udaletxeko sail eta teknikari guztiak barne hartuta".

Udaleko langileen artean kontzientziazio lan handia egin dutela nabarmendu du zinegotziak, sentsibilizazioari pisu handia eman diotela. "Gizarte zerbitzuetan nahiko argi zuten beraiei bazegokiela, baina beste alor asko ere ukitzen ditu berdintasunaren gaiak. Hirigintzan, esaterako, ez zekiten nola landu genero ikuspegia; eta hor, adibidez, puntu beltzen gaia landu da. Hasieran, arkitektoak ere —emakumea da bera— esaten zigun baietz, ikusten zuela berdintasunaren gaia inportantea zela, zerbait egin behar zela, baina iruditzen zitzaiola bere arloarekin ez zuela zerikusirik. Kosta egiten zitzaion betaurreko moreak janztea, baina jantzi ditu". Martiarenak dioenez, dagoeneko udaleko arlo guzti-guztietan dago txertatuta genero ikuspegia: "Sail guztietan hartzen da kontuan genero ikuspegia; udaletxeko idazkariarengandik hasi, eta kontratu guztietan, diru laguntza lerro guztietan, berdintasun klausulak dauzkagu ezarrita; herriko elkarteei laguntza ematen diegu, ikastetxe eta gurasoekin ere ari gara...".

Bideberri mankomunitateak bestelako bidea egin duela azaldu du Kortak. "Gu gizarte zerbitzuetarako mankomunitate bat gara, Debagoieneko hiru herri txikik bat eginda sorturikoa. Eta guk egin dugu lan hau orain arte; baina berdintasunaren gaiak gizarte zerbitzuak gainditu egin behar ditu, zabaldu egin behar da, bai herrietara eta bai udaletara". Orain artean, herritarrengana iristea izan da Bideberri mankomunitateak egindako lanaren ardatza. "Gauza asko egin ditugu herritarrei begira —autodefentsa ikastaroak, maskulinitate tailerrak, gaztetxeekin elkarlanean egindako ekintzak—, aktibazio bat lortu da, eta iruditzen zait lan hori nahiko ondo egin dugula", dio Kortak. Beste pauso bat eman nahi dute, ordea. Mankomunitatetik atera, eta gaia udaletan txertatu behar da, herri bakoitzeko erakundeetan. "Gure erronka, orain, zeharkakotasun hori lantzea da, udalak eta udaletako organo guztiak gai honetan inplikatzea. Hori da Berdinbidean-ek orain ipini digun lan ildoa, genero ikuspegia udaleko arlo guztietan txertatzea".

Elgeta, Antzuola eta Leintz-Gatzaga herri txikiak izan arren mankomunitatean antolatuta egotea egin beharreko lana garatzeko lagungarria izan dela aitortu du Kortak: "Herri txikientzat oso zaila da gizarte arloko edozein programa abian jartzea". Berastegik, ordea, bakarka hasiko du bidea, eta lan mahaia, hasiera batean, alkateak eta gizarte langileak osatuko dute. "Gu herri txikia gara, 1.000 biztanle ingurukoa, eta gure gizarte langilea ere astean bitan bakarrik etortzen da, egunean sei ordu. Herri handiagoetan gizarte langile bat baino gehiago izaten dute, guk osoa ere ez. Beretzat gain karga bat izango da, baina gogoz dago, eta ni ere bai. Lan mahaia teknikariak eta nik osatuko dugu, baina prest gaude gaia serio hartzeko, eta astean denbora tarte bat horri eskaintzeko. Berdinbidean-ek kronograma bat aurkeztu digu, eta hori bete beharra dago", dio Azkuek. Partaide berriak bidea egin ahala gehituko direlakoan dago. "Nik harrera ona espero dut; herriko eragile guztiengana joango gara, eta denen inplikazioa bilatuko dugu".

Besteengandik ikasi

Berdinbidean-ek beste herri txikien esperientziak ezagutzeko eta trukatzeko ematen duen aukera oso baliagarritzat jo du Berastegiko alkateak. "Gure tamainako herriekin egotea, haien esperientziak entzutea, beti da aberasgarri. Adibidez, Asteasuk aurreko legealdian ere parte hartu zuen programan, eta atera zituzten ondorio batzuk; guk ere hortik ikas dezakegu".

Biztanleriari erreparatuta, Asteasu, Irura, Altzo, Lizartza, Ikaztegieta edo Legorreta izan litezke Berastegirentzat ispilu. Villabonarentzat, berriz, Zestoa, Urnieta, Astigarraga, Lazkao edo Oiartzun. Programak Villabonari ispilu egokia bilatzen lagun diezaiokeela uste du Urdangarinek. "Zuk ikus dezakezu Zarautzen proiektu batek oso ondo funtzionatu duela, eta saia zaitezke martxan jartzen. Baina Zarautzek 20.000 biztanle baino gehiago ditu, berdintasun teknikari bat du, herriaren soziologia ere ezberdina da. Ezin da guretzat eredu izan. Beste herri batzuetan bilatu behar dugu ispilua".

Oraingoz parte hartu duten bi mintegietan besteen esperientziak entzute hutsa lagungarri izan zaiola dio Urdangarinek. "Adibidez, Zestoako alkateak komentatu zuen nola bere alaba etxera joan zitzaion futboleko praka batzuekin, eta nola galdetu zion zertarako zen praketako sare hori. Tontakeria dirudi, baina horrelakoak etengabeak dira. Harro-harro, ahoa betetzen zaigu nesken futbol taldea aterako dugula esaten, baina neskek mutilen arropa erabili behar dute, eta mutilentzat arropa berria erosteko, berriz, diru pila xahutzen da. Eta horrelakoak pixkanaka gainditzen joan behar dugu".

Ezagutzaren garrantzia

Herriak elkartzen diren mintegietako batean aipatu zuen udal ordezkari batek herrian izandako bortxaketa baten kasua ere. "Guk halakorik ez dugu izan, zorionez, baina mintegi batean atera zen gaia. Teknikariak eta politikariak prestatuta gaude horri aurre egiteko? Nik, zinegotzi gisa, noski, adierazpenak egingo ditut hurrengo egunean, gertatutakoa salatzeko. Eta gero, zer? Norbaitek joan beharko du neskaren etxera, babesa eman beharko zaio, aurrera egiten lagundu, agian ikastetxean ere lanketa bat egin behar da...". Urdangarinen arabera, gaiari buruzko ezagutza ezinbestekoa da halako egoera batean, eta hori abiatu berri duten bidean eskuratuko dutelakoan dago. "Gai hauetan ezin duzu hanka sartu. Pentsa, gertatzen da bortxaketa ostiral gauean, eta zuk larunbatean edo igandean erantzun bat eman behar duzu. Baina, noski, nola ez dakizun zer egin eta aldundian ez dagoen inor, neskari esaten diozu bueltatzeko asteartean... Bada, hori ez da modua".

Martiarenak ere halako gaiek udaletxeko langile eta ordezkariengan kezka sortzen dutela dio. "Gertatzen dena da gauzak egin nahi dituzula, baina gai batzuk ez dakizula nondik hartu. Borondatearekin ez da nahikoa. Gai konplexuak dira, egoera oso bortitza. Gerta liteke neska zein mutila herrikoak izatea, biak adingabeak izatea; eta, adingabeak badira, babestu egin nahi duzu pertsona hori, baina nola babestu? Emango dugu izena edo ez? Salaketa publikoa eginez gero, emakumea biktimizatuko dugu edo ez? Hori ondo egin nahi duzu, eta ezinbestekoa da adituen aholkularitza".

Eider Goenaga Lizaso

Emakumeak, 1936ko gerran, ama, alaba eta emazte baino gehiago izan ziren. Emakumeak, 1936ko gerran, errepresioaren biktima soilak baino gehiago izan ziren. Emakumeak, 1936ko gerran, eta gerra ostean, protagonista izan ziren: milizianoak, fronteko erizainak, espetxeratuak, fusilatuak, ekintzaileak, sortzaileak, errepresaliatuak, lubakiak egiten ibilitakoak, torturatuak, bortxatuak, erbesteratuak, langileak, familiari eutsi ziotenak... Eta horiei guztiei egin nahi diete aitortza, igandean, Intxorta Egunean. Emakume erresistente eta errepresaliatuen omenaldian 40 emakumek jasoko dute aitortza, Elgetan. "Omenaldi eta aitortza ekitaldia izango da, gure historiaren zati inportante bati egindakoa. Badakigu askoz gehiago izan zirela, eta izen asko geldituko direla aipatu gabe, baina saiatu gara, sinbolikoki, talde guztiak ordezkatuta egon daitezen", azaldu du Julia Monge feminista eta Intxorta 1937 taldeko kideak (Arrasate, 1957).

Feminismoan betidanik ibili da murgildua Monge, eta duela hainbat urte memoria historikoaren gaiarekin buru-belarri hasi zen lanean. "Elgetan museoarekin eta omenaldiekin hasi ginenean, nik banuen kezka bat, eta zen irudi erabat maskulinoa ematen zela. 'Bai, baina badakigu emakumeak egon zirela', esaten zuten batzuek. Jakitea ez da nahikoa, ordea. Ez badituzu bereziki aipatzen, ez dira ikusten".

Hala, ikusezintasun horretatik ateratzea helburu, urtero egin dute ahalegina emakumeak ere presente egon zitezen. Inflexio puntua, ordea, 2012an jartzen du Mongek. Urte horretan, Arrasate 1936, emakumea, gerra eta errepresioa dokumentala aurkeztu zuten. "Gerrako gertaerak eta gerraren eragina aztertu genituen, baina emakumeen testigantzekin, emakumeen ikuspuntutik, emakumeak protagonista hartuta". Dokumentalak sekulako arrakasta izan zuela dio Mongek, eta aurkezpen ugari egin dituztela urteotan. "Horietan zerbait ikusi badugu ikusi dugu orduko emakumeek bizitakoa gai unibertsala dela. Arrasateko gertaerak dira, Arrasateko protagonistak, dokumental lokala da, baina, aldi berean, unibertsala. Hemen bizitako bera bizi izan zuten gerra garaian beste tokietako emakumeek ere".

Emakumea gerrako biktima gisa aurkeztu da beti, eta Mongek ez du ukatzen hala izan zela. "Biktima izan ziren, noski, oro har herria izan zen biktima, eta emakumeak ere bai. Baina inportantea da nabarmentzea, biktima ez ezik, protagonista izan zirela. Emakumea ez zen subjektu pasiboa izan, aktiboa baizik: sortzailea izan zen, erresistentea... aurrera egin zuen".

Aurtengo Intxorta Eguna antolatzeko, eta omendu beharreko emakumeen zerrenda egiteko, lan handia egin dute Intxorta 1937ko kideek. "Esparru guztiak ukitu nahi genituen, gerra garaitik hasi eta diktaduraren amaieraraino, eta horretarako ate asko jo ditugu. Abanikoa zabaldu genuen, eta abaniko hori osatzeko protagonista bila ibili gara". Elkarrizketak, argazkiak eta grabazioak, memoria historikoa lantzen duten beste taldeekiko elkarlana, pista bati segika egindako dokumentazio eta ikerketa lana, hildakoen senideak bilatzea... Horren emaitza izango da igandeko omenaldia.

"Nekatuta gaude, baina nolako emakumeak ezagutu ditugun...". Emakumeei "erreferente aktibo, gogor eta baikorrak" falta izan zaizkiela dio Mongek, eta omenduko dituztenek eredu hori osatzen dutela. Zerrenda osoa errepasatu ezinean, abanikoa osatuko duten hainbat andreren errepasoa egin du Mongek.

ESTHER ZILBERBERG

Gerrako frontean miliziano moduan aritutako emakume asko brigadistak ziren, faxisten kontra borrokatzera atzerritik etorriak. Horietako biren berri zuten Intxorta 1937 taldeko kideek. "Intxortetan badago leku bat La Belga deitzen diotena, eta badakigu hor Belgikatik etorritako bi emakume aritu zirela metrailadore batean, tiratzaile gisa. Guretzat sinbolo moduko bat ziren, eta erotu egin gara haien bila, baina ez dugu ezer topatu", azaldu du Mongek. Haritik tiraka, ordea, Elgetan ez, baina Euskal Herrian eta Iparraldeko Frontean ibilitako brigadista baten erreferentzia topatu zuten: Esther Zilberberg Estoucha (1910-1994). "Poloniarra zen jaiotzez, baina Belgikatik etorri zen Euskal Herrira. Semea topatu dugu, Parisen. Amaren biografiarekin Estoucha liburua idatzi zuen semeak, eta hura etorriko da omenaldira".

Judua, komunista eta medikua zen Zilberberg. Belgikan egin zituen medikuntza ikasketak, eta amaitu berria zuen karrera Irundik barrena Euskal Herrira heldu zenean. Mediku lanetan jardun zuen frontean, Perezagua batailoi komunistarekin. Horrez gain, Emakume Antifaxisten Bilboko Batzordeak argitaratzen zuen Mujeres aldizkariarentzat idatzi zuen, Juanita Lefevre izenarekin —1936ko neguan, Legutioko batailan zauritua izan ondoren, aldizkari horretako erredaktore buru izendatu zuten—.

Bere egunerokoan honela jaso zuen Zilberbergek frontean bizitako gertaera bat: "Egun batean, mendi kaskoan jarritako metrailadore batetik oso hurbil nintzela, tiro egiten ari zen gizona faxisten suak hil zuela ikusi nuen. Zer egin? Tiratzailearen tokia hartu nuen, eta etsaia zetorrela ikusi nuenean, uste dut begiak itxi nituela, baina tiro egin nuen".

1937ko ekainean, Bilbo erortzearekin batera, Zilberberg Santanderrera joan zen. Mediku eta irrati esatari gisa jardun zuen han. Baina hura ere erori zen faxisten esku, eta Zilberbergek Katalunian amaitu zuen guda, Nazioarteko Brigadetako mediku gisa. Gerra amaitzen ari zela, Frantziara joan zen, eta han nazien kontrako erresistentzian aritu zen, Jeanne Dubois izengoitiarekin. Atxilotu, torturatu eta Mauthausengo kontzentrazio esparrura eraman zuten.

CECILIA G. GILARTE

Cecilia Garcia Gilarte idazle eta kazetariak (Tolosa, 1915-1989) 20 urte zituen gerra piztu zenean. Ordurako, haren izena ezaguna egiten ari zen, bai literaturgintzan eta baita kazetaritza munduan ere. Anarkista sutsua zen, Burgostik (Espainia) etorritako langile familia bateko alaba. 11 urte zituela argitaratu zuen Bartzelonako aldizkari batek haren lehen artikulua; nerabezaroan CNT sindikatuaren berriemaile gisa hasi zen lanean; eta, gerra piztu aurretik, hiru eleberri idatzi zituen.

"Emakume indartsua zen oso. Frontean aritu zen berriemaile gisa, eta sekulako sorkuntza lana egin zuen, bai gerran eta bai gerra ondoren ere. Mexikora erbesteratu zen gero, umeekin. Beraz, fronteko kazetari izateaz gain, denetik egin zuen; ama izan, senarraz arduratu, sorkuntzarekin jarraitu...", nabarmendu du Mongek. Iparraldeko Frontean egin zuen gerrako berriemaile lana, eta haren kronikak CNT Norte, Frente Popular eta El Liberal egunkarietan argitaratu zituzten.

1937ko irailean, Iparraldeko Frontea erori zenean, Frantziatik barrena Kataluniara joan zen, eta han eutsi zion 1939ra bitartean. Tartean, bere lehen alaba jaio zen. Gerra amaituta Miarritzera joan ziren Gilarte eta haren familia, eta 1940an, Bigarren Mundu Gerraren ondorioei ihesi, Mexikora joan ziren. Han egin zituen hurrengo 24 urteak. Mexikon zela, Izquierda Republicana alderdian afiliatu zen Gilarte, eta sorkuntza lanarekin jarraitu zuen —saiakerak, antzerkia, eleberriak, kazetaritzako lanak...—, baita Sonorako Unibertsitatean irakasle aritu ere.

1964an itzuli zen jaioterrira, eta bertan sortu zituen azken idatziak; 1975ean, La soledad y sus rios bere azken liburua argitaratu zuen. 1989an zendu zen, 74 urte zituela.

ANTTONI TELLERIA

Jaso duten testigantza hunkigarrienetako bat Anttoni Telleriarena izan dela dio Mongek —iaz egin zioten omenaldia Telleriari; aurten, haren senideek beste omendu bati emango diote Egiaren Iturria eskultura—. Elgetakoa zen Telleria, eta gerra piztu zenean 14 urte zituen. "Emakumea gerrako harrapakina da gerra guztietan, eta gurean ere bai. Baina bortxaketen gaia tabua da".

Intxortako frontea erori zenean heldu ziren Francoren soldaduak Telleria bizi zen baserrira. "Erresistentziak iraun zuen zazpi hiletan, baja asko izan zituzten. Pasatu zirenean, soldaduei edozertarako baimena eman zieten, 48 orduz". Egindako lana saritu behar zen. "Eta eduki zuten saria. Elgetan jende guztiak zekien emakumeak bortxatu zituztela".

Hil baino bi urte lehenago erabaki zuen Telleriak hitz egitea. "Anttoni gurasoekin bizi zen baserrian. Soldaduak hura bortxatzera joan ziren, aitak aurre egin zien, eta buruan tiro bat jota hil zuten. Aita laguntzera makurtu zenean, Anttoniri ere tiro egin zioten eskuan; behatz batzuk falta zituen. Ondoren, ama hil zuten, kulata kolpe batez. Eta gero soldaduek bortxatu egin zuten". Telleriak urte askoan isildu zuen gertatutakoa, bortxatuak izan ziren emakume gehienen moduan. "Anttoni ezkongabe gelditu zen; sufritutakoaz gain, estigma uzten baitzuen horrek. Emakumeek, oro har, ez dute gerran bizi izandakoa kontatzen, edo ez diote garrantzirik ematen, edo nahiago dute ezer ez esan; eta horrelako zerbait bizi izan zutenek, are gutxiago". Elkarrizketatutako emakume askok lotsa eta beldurra dutela dio Mongek. "Hainbeste urte igaro, eta oraindik beldur dira, gezurra dirudi".

ANGELES FLOREZ

Saturrarango espetxean egondako emakume bat topatzeko ahaleginean ari zirela jaso zuten Intxorta 1937koek Angeles Florezen berri (Asturias, Espainia, 1918). Gazteria Sozialistetan afiliatua zen, eta estatu kolpearen ondoren miliziano gisa aritu zen. Oviedoko frontean sukaldari, eta erizain gisa gero, Gijongo gerra ospitalean.

1937ko urrian, Asturias erortzearekin batera, atxilotu egin zuten, eta hamabost urteko espetxealdia ezarri zioten epaiketa militarrean. 1938ko maiatzean eraman zuten Saturraranera, eta han eduki zuten 1941eko abuztua bitartean. Diktadura garaian, 1948an hain zuzen ere, erbestera jo behar izan zuten Florezek eta haren familiak. Senarra 1947an joan zen Frantziara, eta bera eta alaba urtebete geroago joan ziren, itsasontziz, ezkutuan. 1960an familia bisitatzen saiatu zen, baina mugan atxilotu egin zuten. 2004an itzuli zen herrira, senarra hil eta urtebetera.

Horrela hitz egin zuen Florezek erbesteaz, handik itzuli zenean. "Frantzia gutxi maite dut, behartuta joan nintzelako, kriminal bat izango banintz bezala. Toki batera zure gogoz joaten bazara, maita dezakezu; baina ni exiliatua nintzen, eta nire lurrean bizi nahi nuen".

Angeles Florez Elgetan izango da igandean, omenaldian. "Gerra bizi izan zuten asko ekintzaile dira oraindik. Eta Angelesena eredu izugarria da. Gijonen bizi da, eta han hitzordua jartzeko deitu genionean, ez zeukan astirik gurekin gelditzeko; pentsa, 97 urterekin, eta denborarik ez". Florezek hainbat liburu idatzi ditu; tartean, Memorias de Ángeles Flórez Peón 'Maricuela' autobiografia.

TERE PONTON

Gerra bizi izan zuten emakumeak eta gerraosteko errepresioari aurre egin ziotenak bilduko dituzte igandeko ekitaldian. "Gerra oso gogorra izan zen, baina askok esaten dute gerraostea ez zela errazagoa izan". Trantsizio garaian jarri dute muga Intxorta 1937 taldekoek. "Nahiz eta ez zaigun gustatzen mugak jartzea". Garai horretakoa da Tere Ponton.

Pontonek 80 urte ditu egun, eta Gasteizkoa da. 1976ko martxoaren 3ko gertakariekin lotuta jasoko du omenaldia. "Martxoaren 3ko gertakarien oinarria langile greba bat zen, eta Tere Pontonek ez zuen lanik egiten, baina langileek familia zuten, eta familia horiek ez zuten jateko ezer. Langileen emazteek eta bikotekideek batzar txiki bat egitea eabaki zuten, eta poltsa hutsen protesta deiturikoa egiten zuten. Kalera irteten ziren, egunero, poltsa hutsak eskuan hartuta, jendeak ikus zezan euren etxeetan ez zegoela jateko ezer. Langileen borroka oso gogorra izan zen, baina emakumeek ere izan zuten euren parte hartzea, eta hori islatu nahi genuen omenaldian", azaldu du Mongek.

BEGOÑA GOROSPE

Feminismoaren hastapenak ere ez dituzte ahaztuko Intxorta Eguneko ekitaldian. Begoña Gorospe hernaniarra (Donostia, 1942) izango da ekitaldian, arlo horren ordezkari gisa. 1960ko hamarkadaren hasieratik dabil mugimendu feministan Gorospe. "Taldetxo bat sortu zuen, eta horiek izan ziren feminismoaren lehen pausoak. Guretzat oso inportantea da arlo hau; nondik gatozen erakusten digu".

Gorospek honela azaldu zuen elkarrizketa batean emakumeen eskubideen inguruko kontzientzia nola sortu zitzaion: "Gurasoen etxean ikusten nuen, gauza naturala balitz bezala, etxeko betebeharrak ez zirela berdinak anaiarentzat eta niretzat; nik kozinatu egin behar nuen, oinetakoak garbitu... Orduan hasi nintzen konturatzen zerbait ez zebilela ondo gizon-emakume arteko harremanean. Nire etxean justizia oso inportantea bazen, ez nuen ulertzen zergatik ez zen arlo horretan aplikatzen. Hala, 60ko hamarkadan Hernaniko emakume langileen egoeraren inguruko gaietan sartzen hasi nintzen".

70eko hamarkadaren erdialdera piztu zitzaien elkarte feminista bat sortzeko ideia. Elkartea legeztatu ez zutelako, protesta egin zuten Donostiako Bulebarrean, eta Polizia —"grisak", dio Gorospek— gogor oldartu zitzaien. "Urtebete geroago, Donostiako Emakumeen Elkartea legeztatuta, Euskadiko Emakumeen I Topaketetan pate hartu genuen". Gorosperen arabera, sexualitatea, abortoa, dibortzioa, ammistia... ziren haien kezka eta eztabaidagi nagusiak.

Feminismoan lehen urratsak egiten ari zela ezagutu zuen Gorospek mugimendu feministak gerra aurretik egindako ibilbidea ere. "Euskal emakumeak historiarik ez zuela ohartuta, Eusko Emakumeak 1930-1939 ikus-entzunezkoa egin nuen". Garai hartan protagonista izan ziren hainbat emakume elkarrizketatu zituen Gorospek lan hori egiteko, gaur egun Intxorta 1937ko kideak egiten ari diren moduan.

AGURTZANE JUANENA

Omenaldian parte hartuko duten emakume gazteenak torturaren biktima izandakoak dira. Agurtzane Juanena da horietako bat. Franco hil aurreko egunetan, 1975eko irailean atxilotu zuen Poliziak. 18 urteko ikasle eta militante gaztea zen. Oinez sartu zen polizia etxean, baina, erietxetik pasatuta, larriki zauritua atera zen. Gogor torturatu zuten, eta, lagunen izenak ez salatzearren, bere burua polizia etxeko leihotik bota zuen gazteak. Urte eta erdi behar izan zuen lesio fisikoak osatzeko; barruko oinazeak askoz gehiago iraun zuen. 2003an hustu zuen barrua Juanenak, Esan gabe neukana liburua kaleratzearekin. "Komisarian gertatu zitzaidanaren kontakizuna gordea eduki dut. Gaztelaniaz idatzi nuen, baina alfabeto grekoz, amak uler ez zezan. 25 urte geroago utzi diot beste inori irakurtzen".

Agurtzena Juanenarekin batera, torturatuak izan ziren beste bi emakume izango dira igandean Elgetan: Eli Nosellas (Ibarra, 1959) eta Arantxa Arruti (Zarautz, 1949).