Myriam Aranburu
Azkeneko edukiontzia bidali dute janariz eta materialez beteta. Beasaingo Herriak Elkarlanean gobernuz kanpoko erakundeak hemezortzi urte daramatza edukiontziak bidaltzen laguntza behar duten herrialdeetara. Gorka Eskalante erakundeko k...

Ordiziako D'elikatuz zentroak hamar urte daramatza elikaduraren eta jarduera fisikoaren inguruan herritarrak sentsibilizatzen eta hezten. D'elikatuz gidak izaten dira horretarako baliabideetariko bat. Orain, zazpigarren gida kaleratu berri du, eta adimen urritasuna dutenak hartu ditu kontuan. Idoia Noain D'elikatuz zentroko nutrizionistaren esanetan (Ordizia, 1974), elikadura egokia eta jarduera fisikoa sustatu nahi dituzte haien bizi kalitatea hobetzeko. Ana Elbusto sendagile nutrizionistaren, Aritz Aranbarri haur-neuropsikologoaren eta Sasoian kirol zentroaren laguntza izan du D'elikatuz-ek.

D'elikatuz Bizi kanpainaren azken gidan, adimen urrikoak hartu dituzue kontuan. Zergatik? Zein berezitasun dute?

Osasuna sustatu nahi dugu, bai elikadura aldetik, eta bai ariketa fisiko aldetik. Urtero publiko desberdinengana iristen saiatzen gara: gazteak, lan eremuan daudenak, erretiratuak... Aurten, urritasun intelektuala dutenak aukeratu ditugu. Gida berri hau formatuagatik da berezia, irakurterraza baita. Ematen diren mezuak ez dira berriak; biztanleriari orokorrean iritsi beharreko mezu garrantzitsuenak ematen dira, baina irakurketa errazeko irizpideei jarraitu diegu. Letra gutxi, oso erraz ulertzekoa, marrazkiak....

Eduki aldetik, nola banatu duzue gida?

Dekalogoa egin dugu, D'elikatuz-ek hamar urte bete dituelako. Elikadurari eta ariketa fisikoari buruzko gomendioak ematen ditugu, tartekatuta. Bukaeran, atal psikologikoa lantzen duten gomendioak ere badaude.

Elikadurari dagokionez, zer azpimarratuko zenuke?

Lehenengo eta behin, egunean bost otordu egin behar direla. Baina, askotan, eguneko lehenengo otordutik hasten dira okerrak, gosaria baita otordu guztietan garrantzitsuena. Bost otordu egitea bezain garrantzitsua da eguneko aurreneko erdian —gosaria, hamaiketakoa eta bazkaria— bigarren erdian —askaria eta afaria— baino gehiago jatea.

Bestetik, frutaren eta barazkien garrantzia: hiru fruta eta bi barazki anoa jan behar dira egunero. Azkenik, elikadurarekin lotuta, ondo hidratatzearen garrantzia nabarmendu nahi dugu. Ura da garrantzitsuena, baina badaude beste likido batzuk: zukuak, saldak eta infusioak, adibidez.

Jarduera fisikoaren inguruan, zein aholku bete behar dira?

Gorputza mugitzearen garrantzia azpimarratzen dugu. Alde batetik, ariketa aerobikoak daude, eguneko martxan egiten ditugunak: lanera oinez joatea, eskailerak oinez jaistea edo igotzea... Eta, bestetik, giharrak indartzeko ariketak daude. Azken finean, denborarekin muskulatura galduz goazelako. Galera hori egiteko garrantzitsua da indar ariketak ere egitea.

Eta alde psikologikoari dagokionez?

Ariketa fisikoa lagunekin egitea garrantzitsua da, dibertigarriagoa izateaz gain ohitura bihurtzea errazagoa izango delako eta jendearekin egoteak psikologikoki ondo sentiarazten gaituelako.

Segidan aritzea izaten da askotan zailena, ordea.

Bai, eta, horretarako, ekintza horiek guztiak gure ohituretan sartu behar ditugu. Ez dugu ezer ere lortzen egun batean gauza bat egin eta hurrengoan ez badugu egiten. Jokaera on bat ohitura berria bihur dadin, hiru astean errepikatu behar da. Beti egitura bera izatea komeni da. Eta norbait lagun hartuta egiteak ere laguntzen du.

D'elikatuz-en bisita asko izaten dituzue, adin tarte guztietako herritarrenak. Jendeak kontuan hartzen ditu gomendio horiek?

Asko orokortzea da, baina egia da gazteek gero eta barazki eta fruta gutxiago jaten dituztela. Zerealak eta koilararekin jan beharrekoak ere gero eta gutxiago jaten dituzte. Bestetik, geroz eta gehiago kontsumitzen ditugu aurrez prestatutako janariak. Horrelako gauzak tarteka ez daude gaizki, baina dituzten koipeengatik ez da komenigarria egunero hartzea. Aurrez prestatutako janariei buruz ari naizenean, ez naiz pizzei buruz bakarrik ari. Gosarian, ume gehienek esnea kakaoarekin eta gailetekin edo madalenekin hartzen dute. Eta horiek ere arazo bera daukate.

Gizartea sentsibilizatzen ari da?

Nire esperantza da jendea gero eta gehiago kontzientziatuko dela. Ea berriz lehenagokora itzultzen garen. Izan ere, orain dela 50 urte hemen oso ondo jaten zen. Nik uste dut okerrenean egon garela, eta pixkanaka buelta ematen hasi garela. Presaka bizi gara, baina aurreikuspenean, planifikazioan dago gakoa.

Asteko menu bat egitea, adibidez, lagungarria da?

Bai, noski. Eta asteko plan hori egiteak laguntzen digu erosketetara zerrenda itxiarekin joaten. Erosketako tartea oso-oso garrantzitsua da elikadura osasuntsu baterako, erosten dugunaren arabera elikatzen baikara gero.

Gidaren 2.000 ale argitaratu dituzue. Non eskura daiteke?

D'elikatuz zentroan bertan eskura daiteke, eta, Interneten, www.delikatuz.com eta www. gipuzkoa@delikatuz.com webguneetan. Ahalik eta zabalkunderik handiena emateko, banaketa Goyeneche Fundazioarekin, Gautenarekin eta Aspacerekin egingo dugu.

1985era arte, emakumeek debekatua zuten Hego Euskal Herrian abortatzea. Errenterian, abortatu ahal izateko sare bat sortu zuten: emakumeak lagundu eta Miarritze edo Baionara eramaten zituzten, han gutxieneko baldintzetan abortatzeko. Gai hori landu dute Las buenas compañías dokumentalean Bertha Gaztelumendik (Irun, 1962) eta Nuria Casalek (O Grove, Galizia, 1965). Errenteriako Film Laburren lehiaketan saritua izan da lana.

Zergatik erabaki zenuten dokumental bat egitea Errenterian abortatzeko eskubidearen inguruan sortutako sareari buruz?

NURIA CASAL: Bertha [Gaztelumendi] eta biok dokumentalgintza ikastaro batean elkartu ginen. Lan praktikoak egiteko garaian, film labur bat egin behar izan genuen. 2014an sortu zen ideia: Oreretako lagun bat topatu nuen Gallardonen dimisioa ospatzen, abortu legearenaren ondotik. Alde batetik, emakumeei eta denei zirrara sortzen zitzaigun pentsatzean zer izan zitekeen iraganera bueltatzea; eta, beste aldetik, zer ekarri zuen iraganean gatazka hori irabazteak. Alegia, dokumentalean bertan Mari Jose Molinak esaten duen bezala: zer ondorio utzi dituen emakumeen borroka horrek gizarte harremanetan, gizon eta emakumeen arteko harremanetan, sexu harremanetan... Oro har, gizarteari zenbat eman dion eta zer gutxi hitz egiten den horretaz. Lagun horrek Memorandran lan egiten du [Errenteriako memoria feminista errekuperatzeko taldea]. Horrek denak eragin zigun konturatzea bazegoela istorio bat kontatzeko, inoiz kontatu ez zena: egon zela sare bat emakumeei laguntzeko, abortatzera joan zitezen. Sare hark, gainera, klandestinitatean funtzionatzen zuen, gaur egun demokrazia deitzen diogun hau ezarrita zegoenean. Egiten zuten bakarra emakumeei askatasun pixka bat ematea zen. Euren askatasuna jokoan jartzen zuten, atzemateak kartzela esan nahi zuelako.

Errenteria Hiria film labur lehiaketan proiektatu zen dokumentala. Borroka hark zein erreakzio sortu du gaurko ikusleengan?

N. C.: Oro har, jakinda abortuaren inguruan borrokak egon zirela, ez zekiten sare bat egon zenik edo hori dena antolatuta egon zenik. Ezjakintasun handia dago horren inguruan. Baina dokumentala egiten genuen bitartean ere askotan entzun izan diegu parte hartu duten emakumeei ere: "Zein sare? Guk ez geneukan inongo sarerik. Egin behar zena egiten genuen". Guk esaten genien hori sare antolatu bat zela.

Gaur egungo mugimendu feministak zer jaso zuen 1970eko mugimendu hartatik?

BERTHA GAZTELUMENDI: Zumitz garrantzitsua izan zen. 1960tik aurrera mugitzen hasi zen, frankismo garaian. Hor eman ziren lehen pausoak. Baina ez hain lehenengoak ere: talde feminista oso bat baitzegoen lanean. Gertatzen dena da talde horiek erdi klandestinoak zirela.

Ikusita euren lana ez zutela sare antolatu baten gisa jotzen, beren burua feministatzat al zuten?

B.G.: Erabat feministak ziren. Haiek bazekiten zer zen. Gainera, kontatzen ziguten nahi zutela herrian kontzientzia bat sortu, esate baterako, antikontzepzioaren inguruan.

Sare horiek, beraz, ez zituzten emakumeak abortatzera eramaten bakarrik: emakumeak ahalduntzen ere lan egiten zuten.

N.C.: Dokumentalean agertzen den emakume batek argi eta garbi esaten du: "Ikusi dugu gustatzen ez zaizkizun gauzak alda ditzakezula, eta feministen laguntzarekin baldin bada, askoz hobeto". Berak oso ondo ateratzen du ondorio hori.

B.G.: Mezu hori jasota dago dokumentalean: emakumeen mugimendu bat bazegoela, eta emakumeen mugimendu horrek emaitza handia eta sakona izan zuela gizartean.

Emakume horientzat ez zen erraza izango euren istorioa ezagutzera ematea.

N.C.: Biluzi egin dira. Kontatzen dituzten gauzak ez dituzte askotan kontatu.

B.G.: Hasieran galdetu ziguten ea zer nahi genuen, eta guk argi eta garbi esan genien. Pentsatu behar izan zuten, estigmatizatuak zeudelako, eta gaur egun ere batzuk estigmatizatuko dituztelako. Hala ere, oso giro ona sortu genuen.

N.C.: Bai, haien ikuspuntua eta gurea berbera zen; orduan, samurtasun handiz egin dugu lan, eta horrek asko erraztu du dena. Baina kostatu zitzaien erabakia hartzea.

Testigantza horietatik zerk harritu zintuzten gehien?

B.G.: Ni gehien harritu ninduena izan zen nola egin zen kontaktua Iparraldean. Emakume horiek, hasieran, antikontzeptiboen bila joaten ziren, eta muga pasatzen zuten horretarako. Ginekologo batengana jo zuten, eta hark esan zien prest zegoela laguntzeko halako kasuetan. Beraz, kasualitatez izan zen, kointzidentziaz.

Zer esan dizuete lanean parte hartu duten emakumeek dokumentala ikusitakoan?

N.C.: Gustatu zaie eta hunkitu dira.

B.G.: Beren burua ezagutu eta identifikatu dute, eta orduan lasai geratu dira.

Ikasketaz ikus-entzunezko komunikazioa ikasia bada ere, urte eta lau hilabete daramatza Imanol Ituiñok (Bilbo, 1989) magiatik bizitzen. "Ez da izan lortzen saiatu naizen gauza bat: etorri egin da".

Zinema, matematika eta magia uztartuko dituzu gaur, Beasaingo saioan. Zer lotura dute hiru arloek elkarrekin?

Lotura zuzena dago magiaren eta zinemaren artean; biak artea dira, nolabait biek engainatzen gaituztelako. Nola sartzen da matematika nahaste horretan? Nolabait, matematikak ere garrantzi handia du magiaren barnean, trikimailuan, jendeak ikusten ez duen horretan. Hau da, truko askotan, matematika da trikimailuaren tranparen funtsa. Nahiz eta matematika agerian ez egon, magian ere garrantzi handia du. Hiru arloak uztartuz, matematikatik magiara eta matematikatik zinemara joango naiz halako collage bat eginez, euren arteko harremanak azalduz eta hainbat adibide jarriz.

Matematika sufrimenduarekin lotu izan da sarritan. Zuk, berriz, zenbakiekin tarte atsegina pasatzeko aukera emango duzu, magia lagun duzula.

Askotan, matematikari beldurra izaten diogu zaila delakoan, oso abstraktua delakoan… Baina matematika oso polita ere izan liteke. Matematikak izan duen arazoa da oso gaizki azaldu dela, baina matematika ez da hori. Nik uste dut magia badela tresna bat matematika atseginagoa egiteko.

Ohiko saioetan matematika erabiltzen duzu?

Magiaren sekretuan matematika printzipio bat badago, eta horrek lagundu egiten du trikimailua ateratzen. Adibidez, nik astero badut tartetxo bat Euskadi Irratiko Faktoria saioan, eta magia irratitik egiten dut. Mikrofonoaren bidez esaten dut zer egin, eta etxean entzuleek pausoei jarraitzen diete, eta magia ateratzen zaie. Nik hor eskuko tranpak ezin ditut egin, ezin naizelako Olentzero bezala etxe guztietara tximiniatik sartu, tranpak egiteko. Orduan, askotan, matematika printzipioez baliatuta lor dezaket magia gertatzea. Beasainen saiatuko naiz, guztiok batera, ikusle guztiek magia egin dezaten.

Noiztik zabiltza magiaren munduan?

Nik beti gogoratu izan dut neure burua kartekin. Gustatu beti egin zait, baina serio orain dela hiruzpalau urte hartu nuen.

Non ikasten da magia?

Nik neure kabuz ikasi dut. Guztiok eduki dugun Magia Borras kutxa neukan txikia nintzenean. Gero, hainbat liburu oparitu zizkidaten. Ez ziren profesionalen sekretuak, baina serioagoak ziren. Magoen elkarteak ere badaude. Ez da ikasteko toki bat, baina asko ikasten duzu besteak ikusiz. Sekretuak kontatzen dizkiogu elkarri talde horretan. Kongresuak, topaketak-eta badaude. Gasteizen oso topaketa garrantzitsua dago.

Sariak irabazi dituzu. Bidea irekitzeko baliagarriak izango dira.

Bai, 2014an bigarren saria irabazi nuen Caceresko [Espainia] topaketa nazionalean. Egin den azken txapelketan, bigarren saria lortu nuen. Saria ondo dago, komunikabideetan elkarrizketak-eta egiten dituztelako, baina bizitza errealean ez dakit askorako balio duen. Garrantzitsuena da jendearen aurrean egunero-egunero ahal duzun guztia ematea. Sari bat eduki eta jendea aspertzen baduzu, ez du ezertarako balio.

Trikimailua gauza bat da, baina ikuskizunak edo antzezlanak ere garrantzi handia izaten du.

Bai, erabat. Zer egiten duzun baino garrantzitsuagoa da nola egiten duzun. Trikimailu bera bi magok egin dezakete, eta batek oso ondo eginda jendea txunditu dezake, eta beste batek, berriz, jendea asperrarazi, ez duelako istorio polit bat kontatu edo ez duelako ondo egin.

Magoak beltzez jantzita, serio itxurarekin azaltzen dira.

Askotan, fraka jantzita irudikatzen dugu magoa, elegante, tipo altua, serioa, biboteduna… Ni baxua naiz, ez daukat biboterik, frakik ere ez daukat… Ez naiz elegantea: aurrekontu baxuko magoa naiz. Nik uste magoaren irudi hori [Juan] Tamarizek hautsi zuela pixka bat: tipo itsusia, bromak egiten zituena; oihukatu egiten zuen, eta txaleko itsusi bat zeraman… Estereotipo hori bukatu zuen. Berak nahita egin zuen, magia modernizatzeko edo beste aukera bat bazegoela aldarrikatzeko.

Saio asko izaten dituzu?

Nik uste dut orain magia modan dagoela. Telebistan magia jartzen dute, eta guri ondo datorkigu, modan jartzen bada gehiago kontratatzen gaituztelako. Badago arazotxo bat: normalean, magia umeentzat dela pentsatzea. Nik ez dut uste hala denik: umeek ikus dezakete, baina nik uste dut magia helduentzat dela. Magiak, nolabait, logikotasuna apurtzen du, edo ezin dena egin eginarazten du. Fundamentu logikoak gero eta landuagoak izan, orduan eta gehiago harritzen zaitu. Nik uste dut helduek asko gozatzen dutela magiarekin, baina askotan helduei lotsa ematen die magia saio bat ikustera joateak. "Tipo horrek engainatu egingo nau", pentsatzen da askotan. Gu ez goaz inor engainatzera: ondo pasarazi nahi dugu, eta jendea harritu nahi dugu, gozaraziz.

Ikuslea trikimailuaren sekretua aurkitzen saiatzen da askotan…

Batzuek magia erronkatzat hartzen dute, baina nik uste dut hori ez dela gozatzeko aukerarik onena. Bakoitzak nahi duena egin dezake, baina nik uste dut norberak hobeto pasatuko duela bere harridura ateratzen uzten badu. Nire helburua ez da inor engainatzea edo tonto gisa uztea; hori nahiko banu, politikaria-edo izango nintzateke. Nire asmoa jendeak ondo pasatzea da, harritzea, txunditzea.

Trukoak asmatu egiten dituzue, idatzita daude… Nola sortzen duzue truko bat?

Sekretuak idatzita dauden magia liburuak badaude, baina, normalean, bakoitzak baditu bere egiteko moduak. Nolabaiteko ideia batzuetan oinarritzen gara; oso zaila da hutsetik zerbait asmatzea, oso mago gutxik egiten dute. Sekretu bat hartuta beste trikimailu bat egiten dugu askotan; sekretu berarekin gauza asko egin ahal baitira.

Zein materialekin aritzen zara?

Kartak elementu unibertsalak dira. Ni aurrekontu baxuko magoa naizenez, ez daukat elefanterik eta usorik. Elementu txikiekin aritzen naiz ni: kubileteak, sokak, bolak, dadoak...

Euskaraz ere aritzen zara.

Euskaraz eta gazteleraz. Londresen ere egin nuen saio bat, eta han, badaezpada ere, hitzik gabe.

Euskal Herrian mago asko zaudete?

Magia profesionalki egiten dugunak bost bat gara. Elkar ezagutzen dugu, eta lagunak gara. Gure artean lehia sanoa dagoela esango nuke. Kidetasun handia dago.

Zein trikimailu gustatzen zaizu gehien?

Nik badaukat niretzako politena den trikimailu bat; bukaerarako uzten dut beti normalean: hiru kubileterekin eta bolatxoekin egiten dudana. Baina niretzat politena da jendeak beste trikimailu bat ere gustatu zaiola esatea. Bakoitzak bere gustuak ditu, eta hori ere polita da.

Lanez gainezka, inora iritsi ezinik dabil Pablo Berastegi Donostia 2016 proiektuaren zuzendaria (Iruñea, 1968). Denek nahi dute harekin hitz egiteko aukera izan, eta ordu erdira mugatu du elkarrizketa bakoitzaren iraupena. Hau bukatzean, borda batera joango da, lau egunez atseden hartzera.

Zer sentitzen duzu egunotan? Zerk kezkatzen zaitu gehien?

Urte guztia irauteko gai izateak kezkatzen nau, indarrak behar bezala neurtzen jakiteak. Hiriburutzaren atarian, ilusioz gainezka gaude. Lan asko egin dugu orain arte, baina hemendik aurrera ere hala egin beharko dugu, eta, horretarako, gure energia eta denbora egoki dosifikatu beharko ditugu. Kezkatzen nauen beste kontua eguraldia da, zer egingo duen inaugurazio egunean; abenduan egin ez duen euri guztia orain egiten badu, ekitaldiaren ikusgarritasunari eragin diezaioke eta.

Nola prestatu duzue hasiera?

Proiektu guztia bezala, eragile publiko eta pribatuekin elkarlanean. Gogoeta sakona egin dugu ekitaldian presente egon beharreko kontzeptuen inguruan, eta oinarri intelektual ahaltsu hori erabili dugu ikuskizuna garatzeko.

Denbora asko al daramazue inaugurazioa prestatzen?

Iragan urte guztia, hainbat lantaldetan banatuta. Modu parte hartzailean lan egite hori motelagoa izaten da gehienetan, baina egiten ari garen horri sakontasun handiagoa ematen dio. Denboraz ondo gabiltza; beraz, orain geratzen zaigun bakarra elementu guztiak behar duten lekuan eta unean egotea da, eta eguraldiak errespeta gaitzala.

Hansel Cerezari eskatu diozue ikuskizuna diseinatzeko. Zergatik jo duzue harengana? Zergatik ez duzu bertako talentua baliatu nahi izan?

Erabaki genuen hori zela bermerik handiena ematen zigun aukera, oso ikuskizun konplexua baita, kontzeptu asko biltzen dituena, ikusgarritasun ikaragarria izan behar duena, Europako telebistek eman dezaten eta ahalik eta jende gehienarengana irits dadin. Asko dugu jokoan, lehen irudia emateko aukera bakarra egoten baita. Gainera, bagenekien Hansel Cereza aurretik lanean jarduna zela Oreka TX taldearekin, Herritmo izeneko ikuskizun arrakastatsuan, eta bazuela hemengo tradizio eta ohituren berri. Horregatik, ez zitzaigun iruditzen ikuskizunaren ardura erabat kanpokoa den norbaiti ematen ari ginenik.

Zenbateko aurrekontua du ikuskizunak?

Handia, 660.000 euro, programako ekitaldi garrantzitsuenetakoa baita.

Ezer aurreratzerik bai?

Ekitaldia urtarrilaren 23an izango da, 20:00etan, Urumea ibaiaren inguruan, Maria Kristina zubian. Hiriburutza proiektuan behin baino gehiagotan egin dugun moduan, zubiaren metafora erabiliko dugu, bi ertzetan dagoen jendea elkartzeko elementu gisa. Ekitaldira joaten diren herritar guztiek zubi bat osatzea da ideia, elkar hobeto ulertzea ahalbidetuko digun zubi bat.

Donostia 2016 proiektua garatzeko bidean zela hartu zenuen zuzendari kargua. Gustura zaude eginiko lanarekin? Zuk amestuko zenukeen proiektua da?

Egindako lanarekin gustura nago, bai. Baina ni hona ez ninduten gonbidatu proiektu bat amestera, proiektua ordurako amestuta baitzegoen, proposamena idatzita eta sarituta. Eta proiektuan sinesten nuelako hartu nuen kargua.

Azken proiektuak hasierakoaren muinari eusten al dio?

Baietz uste dugu. Proiektuaren garapen guztia Bruselak izendatutako batzorde batek ikuskatu du, horixe bera ziurtatzeko. Bidean zenbait ebaluazio gainditu behar izan ditugu, eta azalpenak eman behar izan dizkiogu batzorde horri. Idatzi zenetik exekutatzen den arte denbora asko pasatu denez, normala da eboluzio bat egotea, bost urteotan asko aldatu baitira gizartearen egoera eta testuinguru ekonomikoa. Egoerara egokitzen jakin duen proiektu bat dela uste dugu, baina idatzitako hura errespetatuz eta dagokion balioa emanaz. Horrela ikusten dugu guk, eta espero dut, 2016a aurrera doan heinean, hala ikusiko dutela proiektuan gure aurretik lan egin zutenek ere.

Bost urtean ia erdira jaitsi da hiriburutza proiektuaren aurrekontua: hasieran, ia 90 milioi euro zen; orain, 50 milioi euro. Dagoeneko ziurtatu duzue kopuru hori, edo babesle bila jarraitzen duzue?

Lanean jarraitzen dugu. Gure aurrekontua 2018ra artekoa da, hau da, 50 milioi euro baino zertxobait gutxiago ditugula 2012tik 2018ra artean gastatzeko. Zatirik handiena aurten gastatuko dugu, baina datozen bi urteetarako ere badugu aurrekontua. Jarritako helburua ez dugu bete oraindik, baina oso gutxi falta zaigu, eta uste dugu 2016a garai egokia izan daitekeela zenbait enpresa edo marka jarduera jakin batzuei lotzeko. Diru kontuetan oso zuhurrak izaten ari gara, ez gastatzeko ziurtatuta daukaguna baino diru gehiago. Ez genuke zorrik utzi nahi.

Batzuetan, donostiarrentzat kezka iturri izan da proiektua. Inagurazioaren atarian, ba al dute kultur hiriburu izateko ilusiorik?

Gero eta gehiago, uste dut. Hasieran, saria jasotzean, euforia bolada bat izaten dute herritarrek; gero, gutxitu egiten da ilusio hori; eta inauguratzen denean, berriz handitu. Joera hori ohikoa da, Europan kultur hiriburu izan diren gainontzeko hirietan ere halaxe gertatu izan da. Horregatik da horren garrantzitsua inaugurazioa, zalantzati daudenak proiektuari lotzeko balio duelako.

Ni lantaldera sartu nintzenean, "iritsiko ote gara?" galdetzen zuten denek. Proiektua garatzeko nahikoa denbora ez izatea eta barregarri geratzea zen kezka nagusia. Orain inork ez du hori galdetzen: orain eztabaidaren beste puntu batean gaude. Bati gehiago gusta dakioke, eta besteari gutxiago, baina hori normala eta sanoa da, esan nahi baitu gai izan garela desadostasunak gainditu, elkar ulertu eta proiektua elkarlanean garatzeko. Iritzi desberdinak egotea ona da, horrek datozen hamabi hilabeteetan zertaz hitz egina emango baitigu.

Proiektuaren aldekoak daude, kontrakoak daude, eta bost axola zaienak daude. Denak konbentzitzea lortuko al duzue?

Ez dakit hori posible den, ezta desiragarria eta komenigarria ote den ere. Gehien kezkatzen nautenak bost axola zaien horiek dira. Kritikoena oso jarrera errespetagarria iruditzen zait, proiektuaren inguruan eztabaidatzea ona delako. Beste horien jarrerak, ordea, pena ematen dit, proiektua zer den ezagutzeko ahaleginik ez dutelako egin. Eta horiengana bai, nahi nuke horiengana iristea, aldeko edo kritiko izan daitezen.

Kultura elkarrekin bizitzeko tresna gisa definitzen du Donostia 2016 proiektuak. Hori ez al doa Kortxoenearen eraistearen kontra? Zer iritzi duzu zuk?

Pena handia eman zidan, batez ere moduak. Nik sinisten dut kultur eredu alternatibo horretan. Goraipagarria iruditzen zait gizarte zibila antolatzea, baita erakundeetatik kanpo ere, erakundeekin kritiko izanda ere. Baina Kortxoenearen auzian, badaude beste gauza batzuk tartean, jabetza pribatua babesten duten eskubideak, kasurako. Horregatik diot penarik handiena moduak eman zidala, gauzak beste era batera egin zitezkeelako. Espero dut Kortxoeneako energia hura guztia ez galtzea eta beste leku batean baliatu ahal izatea. Aukera egon izan balitz, Donostia 2016k ez zukeen inolako arazorik izango Kortxoenearekin elkarlanean aritzeko, eta guk zerbaitetan lagun bagenezake, gustura egingo genuke.

Egitarau zabala aurkeztu duzue dagoeneko. Baina hori da dena edo izango da ezustekorik?

Elkarrekin bizitzeko kultura-ri dagokion programazio gehiena aurkeztu dugu, baina Elkarrizketak eta Energia olatuak oraindik ez ditugu azaldu. Inaugurazioaren ostean aurkeztuko ditugu Elkarrizketak, lurraldeko gainerako eragileekin batera garatzen ari garen jarduerak eta proiektuak. Energia olatuak, berriz, une jakin bateko ekintzak direnez, pixkanaka aurkeztuko ditugu. Herritarrentzat ezuste atseginak egongo dira deialdi horien artean.

Zergatik dosifikatzen duzue horrenbeste informazioa?

Urtebetean tentsio informatiboari eustea ez delako erraza; erronka bat da. Batzuetan, ezin dugu informazio gehiago eman, oraindik xehetasunak lotu gabe ditugulako; besteetan, Europak emandako aholkuei jarraituz, egokiago ikusten dugu pixkanaka ematea. Informazio guzti-guztia aldi berean emateak jendea saturatu egin dezake; aldiz, dosifikatuta emateak, katigatu, aldioro informazio berria jasotzea gogo-pizgarri delako.

Horrek berak herritarrengan ziurgabetasuna eragin du zenbaitetan...

Bai, jabetzen gara horretaz. Zinemaldiaren kasuan, adibidez, inork ez du presarik jakiteko norentzat izango den aurtengo Donostia saria. Denek dakite egoki aukeratuko dutela eta maiatzean edo ekainean aurkeztuko dutela. Urtero horrela izaten da, eta jendea lasai dago. Gugan, ordea, ez dute konfiantzarik, aurreko esperientziarik ez dagoelako eta ondorengorik ere egongo ez delako. Horregatik, askotan ez da erraza komunikazioan asmatzea.

Egitaraua eskuetan, zer aholku emango zenieke herritarrei?

Kuriosoak izan daitezela eta ausar daitezela beti egiten dutenetik aparteko zerbait probatzera, parte hartze aktiboa eskatzen duen ekinaldietan gauza interesgarriak aurki batitzakete. [Jose Luis] Rebordinosek Zinemaldiaz esaten duen moduan, gure egitarauan herritar bakoitzak aurki dezake bere jarduera.

Europan proiektua aurkezteko bira egin duzue azken asteotan. Zer moduz hartu zaituztete?

Oso ondo. Gure proiektuaren oinarriak jendeak ulertzen ditu, eta egitarauaren inguruan interesa sortzen zaie. Lan pedagogiko hori egitea eskatzen duen proiektua da gurea. Horretan bereizten da orain arteko kultur hiriburutzetatik, edo agian ez dugu jakin haien benetako funtsa ulertzen eta antzeko gauzak egin dituzte eta guk ez ditugu ikusi. Baina gure irudipena da gurea proiektu berezia dela eta azaltzeko eta ulertzeko denbora behar dela.

Jarduerak eta egitasmoak martxan daudela, askoz errazago ikusi eta ulertuko da zergatik egin ditugun gauzak era batera edo bestera. Eta hiriburutzaren urtea pasatuta, atzera begiratu eta jabetuko gara egitasmo batek uste genuen baino interes handiagoa zuela, edo gauza bat bestearen emaitza izan dela. Gure proiektua zailagoa da etorkizunera saltzea, eta, aldiz, orain baino askoz balio handiagoa emango diogu atzera begira jarrita baloratzen dugunean, gauza garrantzitsuak lortu ditugula ikusten dugunean.

Asko hitz egiten duzue proiektuaren ekarpenaz, utziko duen arrastoaz. Zer ekarpen egitea espero duzue?

Ekarpen asko egingo ditu proiektuak. Azpiegiturei dagokienez, guk ez dugu ezer eraiki, baina bada hirian gure proiektuarekin paraleloki berreraiki duten eraikin bat: Tabakalera. Eta, etorkizunera begira, guretzat oso garrantzitsua izango da gune hori, arte garaikideari lotutako lan ildo eta jardueren oinordetzak han utziko ditugulako aurrerantzean lantzen jarraitzeko. Horregatik, gu ere ari gara ahaleginetan Tabakalerak sustrai sendoak jartzeko eta nazioartean lekua egiteko.

Bestelako ekarpenak ere egingo ditugu. Fundazioaren barruan gauden erakundeetako askok hausnarketa egin behar izan dugu, eta aldaketak egin ditugu 2016an egoki funtzionatzeko. Donostiako Udalak, esaterako, barne antolamendua berriz pentsatu behar izan du, aurten herritarrei zerbitzu hobea emateko. Kulturaren esparruan, berriz, elkarlanean aritzeko sareak sortu ditugu —Donostiako museoen sarea, kasurako—; hemengo artistak nazioartekoekin harremanetan jarri ditugu, eta hemengo jaialdiak nazioarteko beste jaialdi batzuekin. Harreman horiek emaitza interesgarriak ekar ditzakete. Hiriburutzaren harira sortutako beste hainbat egitasmo, berriz, dagoeneko egonkortu dira hiriko kultur agendan. Olatu Talkak zazpigarren ekitaldia izango du aurtengoa, eta etorkizunean ere jarraipena izango duela uste dugu.

Beraz, ekarpena maila eta esparru askotan egingo du Donostia 2016k. Kasu batzuetan, egindakoaren ardura guztia ez da gurea izango, baina zerikusia izango dugu; beste batzuetan, guk eginiko ekarpena izango da oso-osorik. Hori guztia zehatz-mehatz neurtzea oso zaila izango da.

Noiz eta nola egingo dituzue neurketa horiek?

Donostia 2016ren eragina hobeto neurtu ahal izango da urte batzuk pasatuta. Proiektuaren benetako helburua giza eskubideak gehiago errespetatzen dituen gizarte bat, gizarte solidarioago bat egitea da, eta aldaketa horri ez dugu egun batetik bestera antzemango. Baina Europaren aldetik betebeharra daukagu zenbait emaitza datorren urtean neurtzeko: 2015etik 2017ra kultur kontsumoak duen bilakaera, herritarrek kulturan duten interesa hazten den edo ez jakiteko... eta talde bat horretan ariko da. Bestelako ekarpena neurtzeko, gerora begira neurketak ahalik eta modu zuzenenean egingo direla bermatuko digun bazkide bat bilatu beharko dugu, gu ez garelako egongo.

Lau urte eta erdi baino gehiago pasatu dira Donostia Europako Kultur Hiriburu izango dela jakinarazi zutenetik. 2011ko ekaina zen, eta, orain, hilabete eskas falta da data ailegatzeko. Urtarrilaren 20an ekingo diote hiriburutzaren hasiera ospatzeko prestatu duten programari, San Sebastian egunarekin. Inaugurazioko ekitaldi nagusia, berriz, urtarrilaren 23an izango da. Donostiarekin batera, Wroclawek (Polonia) hartuko die kultur hiriburutzaren lekukoa Pilsen (Txekiar Errepublika) eta Mons hiriei (Belgika). Ia 500 kultur jarduera eskainiko ditu Donostiak 2016an, eta 500 kultur eragile eta artistarekin diseinatu eta garatutako 102 proiektu programatu ditu.

2016. urtea gerturatuz joan den heinean, gehituz joan dira programazioaren inguruko azalpen eta xehetasunak, eta 2015a urte betea izan da alde horretatik. Atariko urtea izan da, prestaketa urtea. Xabier Paya kultur programaren zuzendariak BERRIAri azaldu berri dionez, dagoeneko lanean dabiltza ia mila eragile, eta gero eta jende gehiago ari da inplikatzen data gerturatu ahala.

Askotariko egitasmoak aurkeztu dituzte aurten hiriburutzari lotuta. Askotarikoak eta asko. Bizikidetzarekin eta memoriarekin zerikusia duten hainbat ekitaldi martxan dira dagoeneko. Eta hik zer? antzerki foruma, adibidez. Arrakastatsua izan da urte osoan; lehen sei hilabeteetan, esaterako, hamasei saiotan 400 lagunek parte hartu zuten. Sei antzezlan labur dira, eta gatazkaren inguruan gertuko iraganean izan diren jarrerak eta kontraesanak taularatzen ditu, ikusleek horren gainean hausnar dezaten. Ehun saio egingo dituzte guztira, aurtengoak eta hurrengo urtean izango direnak kontuan hartuta. Aurkeztu eta abiatu dituzten beste egitasmoen artean daude Karta zuriak proiektua, museoen Labore programa, Joan-etorriak truke programa, Ehunberri...

Hiriburutzaren erdigunea Donostia izango den arren, probintziako zenbait herritara ere iritsiko da olatua. Eta dagoeneko heldu dira zipriztinak. Horren adibide da Hormek Diote proiektua. Urrian aurkeztu zuten, eta udazkenean Donostia, Pasaia eta Errenteriako hainbat horma margotu zituzten zortzi artistak —2016an beste arte adierazpen batzuen lekuko izango dira—. Oztopatzeko bainoago, paretak bizikidetza ikur bihurtu nahi izan dituzte egitasmo horrekin.

Olatu Talka jaialdiak seigarren aldia izan du aurten, eta beste urte batez, "herritarren konpromiso, inplikazio eta izaera aktiboaren erakusgarri" izan da, Donostia 2016 Bulegoaren eta Donostiako Kulturaren arabera. 30.000 lagunek baino gehiagok parte hartu zuten.

Aldaketak patronatuan

Maiatzeko udal eta foru hauteskundeen ondotik, Donostia 2016 Patronatuan aldaketak izan ziren. Honako hauek osatzen dute patronatua: Donostiako Udalak, Gipuzkoako Foru Aldundiak, Eusko Jaurlaritzak eta Espainiako Kultura Ministerioak. Ekainean egin zuen lehen bilera talde berriak, eta helburu nagusi bat jarri zuen: "instituzioen arteko konfiantza berriz sortzea". Eneko Goia Donostiako alkateak ezinbestekotzat jo zuen hori proiektuarentzat: "Nolabait esatearren, apurtu zen hura berregiteko zein aukera dauden aztertu behar dugu".

Patronatuko kideak aldatu arren, proiektuan eragin nabarmenik ez zuela izango ziurtatu zuen Pablo Berastegi Donostia 2016ko zuzendari nagusiak, uztailean, BERRIAri emandako elkarrizketan: "Proiektua bururatzeko fasean dago, eta, hortaz, eraginik ez da sumatuko mamian. Europatik aldiro gogoratzen digute 2011n aurkeztutakoa dela irabazi zuen proiektua eta haren funtsari heldu behar zaiola".

Hiriburutzari lotutako diru kontuak ere hizpide izan dira aurten. Patronatua osatzen duten kideek jarriko dute aurrekontuaren zati handiena. Gainerakoa, Europako Batasunak, babesleek, salmentek eta diru laguntzek emandakoarekin osatuko dute.

Espainiaren ekarpenak sortu du tirabira handien. Martxoan, Juan Karlos Izagirre orduko alkateak ohartarazi zuen ministerioa ez zela ari bere konpromisoa betetzen: esan zuenez, agindutako 11 milioi eurotik 1,5 baino ez zituen jarri. Apirilean baieztatu zuten Donostia 2016ren arduradunek Espainiatik ez zituztela 11 milioiak jasoko, eta ekarpena 4,2 milioi euro ingurukoa izatea espero zutela. Ministerioak kultur hiriburuaren alde "ahalegina" egingo zuela ziurtatu zuen, eta "bere konpromisoari" eusten ziola. Urri amaieran, programazioa aurkeztearekin batera, 2012-2018 aurrekontua plazaratu zuen D2016k: udalak, aldundiak eta Jaurlaritzak hamabi milioi pasa jarriko ditu bakoitzak; Espainiak 4.550.000 euro; 1,5 milioi euro jarriko ditu Europako Batasunak, lau milioi babesleek, eta gainerakoa salmenta eta diru laguntzetatik aterako dute.

Zaintzaileak "guztiz galduta" zeudela ikusita, haiei harrera bat egitea ondo egongo litzatekeela ikusi eta Jakiten zerbitzua jarri zuen martxan Bizitzen Fundazioak duela bost urte. Nuria Pousa Mimbrero (Barakaldo, 1978) hango psikologoa da. Besteak be...

Feli Lauroba Villanueva (Tolosa 1926), errepublikano sozialista baten alaba, 1936ko gerraren ondoren izan ziren "gerrako ume" haietako bat izan zen 11 urte zituenetik 14 bitarte. Frantzian hartu zuten, eta oso oroimen ona dauka han egindako harreraz. Itzulitakoan, bere bizitza berregin ahal izan zuen.

Zein dira haurtzaroko oroitzapenak?

Tolosako Korreo kalean jaio nintzen, baina gero Kale Nagusira joan ginen bizitzera, Mojen Etxera. Alaba bakarra nintzen. Hantxe jolasten ginen. Igandeetan, berriz, Herriaren Etxera joaten ginen; aita hango antzerki taldeko kidea zen. Aita nafarra zen, eta ez zen erlijiosoa —haren aita bai—, baina lehen jaunartzea egin nuen partikularki korazonis-tetan lehengusina batekin, ama erlijiosoa zelako; ama Burgoskoa zen.

Nola atera zineten Tolosatik 1936ko gerraren hasieran?

Kaniketan ari nintzen jolasten, eta amak deitu zidan prestatu behar nuela esateko, alde egin behar genuelako, aita bila zetorrela. Amaren aldeko amona itsua zen; gurekin bizi zen. Bera, ama eta ni Donostiara joan ginen beste batzuekin batera, koltxoiz babestutako kamioi batean. Izaskundik tiro egiten zuten Gorritiko zubitik pasatu ginenean. Amaren lagun baten etxean pasatu genuen gaua, eta hurrengo egunean taxiz Bilbora joan ginen, aitak izeba zuelako Boluetan, eta hark hartu gintuen. Nire senitarteko batzuk beste taxi batean zihoazen: istripua izan, errekara erori eta izeba eta lehengusina hil ziren.

Nolakoa izan zen Bilboko egonaldia?

Kezkatuta nengoen. Aita frontean zegoen, errepublikanoekin. Ama goiz jaiki eta Bilbora joaten zen janaria erostera ilaretan. Bitartean, auzokoekin jolasten gelditzen nintzen. Ogia faltatzen hasi zen. Bizilagun batek baserrira eraman eta kafesnea ematen zigun; guretzat zerua zen hura. Aita eskumuturrean zauritu zuten, eta ospitalera eraman zuten. Bisitan joaten ginenean, ogia gordetzen zigun. Gauzak okerragotzen hasi ziren: sirena hotsak hasten ziren; hegazkinak etortzen ziren; babeslekura korrika atera behar izaten genuen, errepidea gurutzatuz. Babeslekua irtenbiderik gabeko tunela zen, eta abiazioa joan arte bertan egoten ginen. Ateratzean, batzuetan denetatik aurkitzen zenuen; bururik gabeko ume bat zeramatela, adibidez. Adin horretan gauza horiek asko hunkitzen zaituzte.

Atzerrira joateko aukera nola sortu zen?

Haur batzuek Frantziara joateko izena eman zutela zabaldu zen. Amari izena emateko esan nion, baina ez zuen nahi. Beldurra eta gosea nuen, eta handik alde egin nahi nuen. Denok joatea proposatzen nion, baina aita eta bere ama itsua ez zituen bakarrik utzi nahi. Azkenean, nire izena eman zuten, nire onerako. Alde egiteko bezperan, arropa erosi nahi zidala esan zidan amak. Nik panpina eskatu nion, oroigarri gisa. Erosi zidan, eta Frantziatik bueltan ekarri nuen.

Zer moduz joan zen bidaia?

Santurtziko portuan igo ginen Argentinatik zetorren La Habana ontzira. Kafesnea ogiarekin atera ziguten; mareatu egin ginen: dena bota genuen. Gela batean hiruzpalau lagun gindoazen. Ibilbidearen erdialdean alemaniarren ontzi bat atera zitzaigun erasoan, eta sotora jaitsarazi gintuzten. Ez zen ezer gertatu. Mila eta gehiago haur ginen; ez zegoen ezagunik.

Nola banatu zintuzteten Frantzian?

Bordelera iritsi ginenean, autobusetan banatu gintuzten Frantzia osoan zehar. Hegoaldera tokatu zitzaidan, Midi eskualdera. Eskoletan sartu gintuzten, eta haurrak hartu nahi zituzten familiak bila joaten ziren. Gehienak ezkerreko familiak ziren, sozialistak edo komunistak. Herri txiki batera eraman gintuzten: Saint Geniest de Fontedit [Languedoc], Beziers eta Montpellierretik gertu; mahasti herria. Adineko bikote bat egokitu zitzaidan aurrena, baina neskame txikia nahi zuten haiek, eta utzi egin nuen. Gero, Frantzian denbora asko zeraman familia espainiar batek hartu ninduen. Mahastiak zituzten. Oso jende ona. Familia espainiar asko ari zen han lanean, eta frantsesa erakusten zidaten. Amarekin eskutitzez harremanetan jartzen lagundu zidan familiak.

Zein da esperientzia hartaz duzun oroitzapena?

Oso ona. Eskolara joaten nintzen. Frantsesa ikasi nuen, eta gero lanerako ondo etorri zitzaidan. Bi alabekin oso harreman ona nuen. Igandeetan, mahastietara joaten ginen zertxobait egitera. Lau urte egin nituen han. Bi urte-edo neramatzala, aita bisitatzera joan nintzen Barmeko kontzentrazio esparrura, bere iloba han zuen nire etxeko senitarteko batekin; gertu zegoen. Aurretik aita Argeles Sur Meren izana zen. Elkar besarkatu, eta negarrez aritu ginen. Gero, nire aitak, Manuelek, lan egiteko aukera izan zuen Tolosan [Okzitania], arma fabrika batean.

Noiz eta zergatik itzuli zinen?

II. Mundu Gerra hasi zenean eta alemaniarrak Frantzian iparraldetik sartu zirenean, esan zidaten hobe nuela nire familiarekin itzuli, ez zutelako nahi nik sufritzea. Hori 1941ean izan zen. Eskolako andereñoak esan zidan kurtsoa amaitu eta azterketak egiteko, ondorengo zerbaitetarako balioko zidala eta. Horrelaxe egin nuen, eta uztailean itzuli nintzen, ikasturtea amaitu nuenean.

Nola bizi izan zen familia zu falta zinenean?

Ama eta amona Tolosara itzuli ziren, itzuli handia emanez: Santurtzin ontziratu eta Santanderrera, handik autoz Bartzelonara, Frantziara pasatu, eta etxera autoz etorri ziren. Etxean gauza asko lapurtu zizkiguten, nahiz eta amaren osaba zaintzen gelditu. Udaletik deitzen zioten amari aitari buruz galdetzeko. Ez zekien ezer.

Eta aita?

Munduko Gerra iritsi zenean, Frantziatik bidali zuten, eta Madrilera eraman zuten, kontzentrazio esparru batera, gorria izateagatik. Urte eta erdi ibili zen lanean; besteak beste, Erorien Harana eraikitzen. 1941eko maiatzean itzuli zen etxera, ni baino pixka bat lehenago.

Bizimodu berria hasteko aukerarik izan zenuten Tolosan?

Aita ez zuten berriro hartu Papelera Españolan, aurreko lantokian, eta Olasagasti gozotegiko karameluak eta kakahueteak saltzen hasi zen tabernetan, saski batekin. Gero, karro bat izan zuen saltzeko, orduan beste askok bezala. Nik lagundu egiten nion. Urte gogorrak izan ziren, baina moldatu ginen generoa lortzeko. Geroago, paper fabrikatik deitu zioten, eta han lan egiten hasi zen. Amak lan egin zuen SAM lantegian, baina ez zen itzuli. Zorte txarra izan zuen. Gazte hil zen. Eskolan ez nuen jarraitu, eta, frantsesez nekienez, Salazar mertzerian hasi nintzen lanean, Rondilla kalean. Gero, hango jabeek botoi fabrika ireki zuten Ibarran, eta hara joan nintzen, baina gaueko txandarekin hasi zirenean utzi egun nuen, amak ez zuelako nahi izan, eta Donostiako denda batean hasi nintzen lanean, frantsesari esker berriro. Oraindik badakit. Lehengoan, Parisko atentatuak izan zirenean, Marseillaise abestu nuen.

Frantzian hartu zintuen familiarekin harremana mantendu zenuen?

Bai. Biloba udaretan etortzen zen, batzuetan lagun batzuekin, eta oso ondo pasatzen genuen. Behin amarekin etorri zen: istripu bat izan zuten, eta ama hil zen. Ez da gehiago itzuli.

Zer da zuretzat gerra?

Ikaragarria. Gerran ikusiriko izua da okerrena; oroitzapen ikaragarriak dauzkat, babestera korrika joaten nintzenekoa, jendea zaurituta ikustea, gauean…