Nik ere Euskaraz Lanean dioen oihalez atondutako mahaiaren atzean, etorkinak euskararekin eta euskal kulturarekin lotura zuzena duten produktuak saltzen. Gipuzkoan apurka gero eta leku gehiagotan ikus daitekeen irudia da, Banaiz Bagara elkartearen eta...

TOPA Tolosaldea Osasun Publikoaren Alde plataformako kideak Gipuzkoako Foru Aldundiarekin bildu ziren urrian, Ander Rodriguez Gizarte Politikako diputatuari euren egoeraren berri emateko. Hark adierazi zien aldundiak "pertsona guztientzat osasun publi...

Tokian tokiko aditu eta zaleek ekin zieten Gipuzkoan, XIX. mende bukaeran, historiaurreko ikerketei. Haiei esker dira ezagunak altxor bihurturiko lur azpiko aztarnak. Aranzadi Elkarteak haien bizipenetatik eta haien aurkikuntzetatik abiatutako erakusketa bat zabaldu du Donostiako San Telmo museoan: Historiaurrearen abentura Gipuzkoan.

Iraganaren ikerkuntzan bizi osoa eman zuten belaunaldi haiei egindako omenaldi gisa prestatu dute erakusketa. Telesforo Aranzadik, Josemiel Barandiaranek, Enrique Egurenek, Jose Maria Merinok, Jesus Altunak, Juan Mari Apellanizek, Ignacio Barandiaranek eta beste hainbat pertsona anonimok egindako lan isil eta metodikoari esker. Bisitariek XX. mende hasierako aztarnategi eta ikertzaileen irudi andana ikusi ahal izango dituzte. Eta lan egiteko tresnak ere ezagutuko dituzte: lehen argazki kamerak, arkeologoek marraztutako mapak eta memoriak, besteak beste.

Bi zatitan banatu dute erakusketa. Lehen zatian, Gipuzkoan historiaurreko aztarnak aztertzeko lehen urratsak azaltzen dira. Bigarren zatian, azken belaunaldiek Gipuzkoako indusketetan egindako lana erakutsi dute; 1970eko hamarkadatik gaur arte. Gipuzkoan egun dauden aztarnategi guztiak mapa digital batean jaso dituzte, esaterako.

1879an, Ramon Adan Iarzak lurraldeko egitura megalitiko baten lehen berria eman zuen: Aralarko Jentillarriko trikuharria; eta 1892an, Modesto del Valle Inzagak, Lersundiko kondeak, aztarnategi baten lehen ikerketa zuzendu zuen Errenterian, Aitzbitarteko kobazuloetan. Aurkikuntza hori mugarria izan zen historiaurreko ikerketetan, eta garaiko ikertzaile nagusiak erakarri zituen. Baita Alfontso XIII.a Espainiako erregea ere.

Halere, hainbat dokumentuk erakusten dutenez, historiaurreko aztarnategiak antzinatik dira ezagunak. Tolosako Udalaren 1664ko aktetan, esaterako, Belabietako monumentu megalitikoak aipatu zituzten, hilobi gisa. Hau da erakusketako piezarik baliotsuenetakoa, eta zaharrena. Lezetxikin aurkitutako besahezurraren erreplika dago ikusgai San Telmon, Euskal Herriko giza aztarnarik zaharrena. Lezetxikiko kobazuloak baitira kokagune zaharrenak; duela 150.000 urte ingurukoak dira. Eskoriatzan, 1972an aurkitutako urrezko ontzi batzuen erreplika ere jaso dute.

Arkeologia zientifikoaren lehen urratsak 1917an egin zituzten. Josemiel Barandiaranek Aralarren jentilekin lotutako hilobi zaharretan egindako aurkikuntzen berri izan zuen Pedro Manuel Soraluzek, historiaurreko lehen monumentuak aurkitu zituenak. Telesforo Aranzadi, Barandiaran eta Enrique Eguren elkartu zituen Soraluzek Aralarren lanean hasteko. Haiek izan ziren lehendabiziko ikertzaile guztiz zientifikoak. Aintzat hartzen zuten aztarnategiaren kartografia eta dokumentazioa, estratigrafiaren erregistroa, jasotako materialen azterketa eta ateratako lurren behaketa... Eta hori guztia osatzeko, emaitzak plazaratzen zituzten.

1936ko gerrak, ordea, Urtiaga induskatzen harrapatu zituen hiru ikertzaileak, eta bertan amaitu zen haien lana. Haiei esker lortu ziren Gipuzkoako historiaurrearen lehen datuak, eta haiek interpretatzeko modua sortu zuten. Barandiaranen erbestearen inguruko dokumentazioa dago erakusketan oso-osorik; baita Ekaingo kobazuloaren aurkikuntza eta Barandiaranek berak bertako margoen gainean egindako kalkoak ere.

Belaunaldi berriak

1947an Aranzadi Taldeak jarraitu zuen hirukote hark bertan behera utzi behar izandako lanarekin. Tomas Atauri, Jesus Elosegi, Manuel Laborde eta Luis Peña Basurto izan ziren sortzaileetako batzuk. Megalito asko aurkitu zituzten, eta haien berri eman zuten Munibe aldizkariaren katalogoetan. Barandiaran berriz ere Gipuzkoara ekartzen saiatu ziren Elosegi eta Laborde, eta baita lortu ere, 1953an. Elosegiren argazki bilduma zaharrak dira erakusketan garai hartako lekukotasuna ematen dutenak.

Barandiaran Aranzadira itzulita, ikerketek berebiziko bultzada izan zuten. Laguntzaile askoren lanari esker, gainera, monumentu megalitikoen katalogazio lan handia egin zuten. 1954an, Barandiaranek Urtiagako kobazuloko lanei ekin zien berriz. Lezetxiki, Marizulo, Intxurre, Otsarte... Eta Barandiaranekin ikasi zuten arkeologo gazte haiek, gerora erreferentzia bihurtu dira: Jesus Altuna, Jose Maria Merino eta Juan Maria Apellaniz, besteren artean.

1970eko hamarkadan iritsi ziren garai berriak. Jesus Altunak gidatu zituen Ekain, Arbil, Erralla, eta Amalda kobazuloetako aztarnategiak. Lan horietan izandako eskarmentutik jaio zen ikertzaile belaunaldi berri bat: Koro Mariezkurrena, Xabier Peñalver, Pako Etxeberria eta Uxue Berride, esaterako. Hain zuzen, 1980ko hamarkadan hasi zen ikertzaile kopurua hazten. Argazkietan ikus daitezke mende hasierako ikertzaile eta egungo arkeologo gazteen arteko desberdintasunak; baita antzekotasuna ere; historiaurrearen misterioak argitzeko grina.

Urtarrilaren 15a arte izango da zabalik San Telmo museoko behin behineko erakusketa. Sarrera doakoa da.

nlizarralde@hitza.info

Bertsolaritzagatik da bereziki ezaguna Txomin Garmendia. Bertsolaritzan ez ezik, ordea, beste arlo askotan ere ibilia da: nekazari, arotz, taxi gidari, liburu saltzaile eta idazle, besteak beste. Horrez gain, Berrobiko alkate ere izana da hamabi urtean.

1934. urtean jaio zen, Berrobiko Tontola Behekoa baserrian. Paulino eta Bittori izan zituen guraso, eta lau anaietan zaharrena da. Arreba ere izan zuten, baina jaio eta berehala hil zen. Maiorazkoa izatearekin, lehenik baserrian hasi zen lanean. Gero, tailerrean aritu zen, taxia gidatzen, Sendoa argitaletxearekin liburuak saltzen... "Ofizio asko eta pobre seguru", adierazi du lanbideei begiratu bat ematearekin batera.

Baserrian irabaziak gutxi baina lana soberan izaten zela dio. Hala ere, eskolara joateko aukera izan zuen Garmendiak. Etxean lana falta ez izanagatik, gurasoek beraiek izan ez zuten aukera semeei eman zieten. Berrobin hasi zen eskolan, baina Elduako [Berastegi] irakaslea hobea zela eta, Elduako eskolara joan ziren. 13 urte izan arte joan zen eskolara. Tartean, Ibarrara ere joan izan zen arratsaldean bi orduko klase partikularrak hartzera. Garai hartako eskola guztietan bezala, Berrobin eta Elduan ere ezin izaten zuten euskaraz hitz egin. Ibarrako Zume andereñoarekin ere klaseak gazteleraz izaten zituzten. Hark euskaraz hitz egiten uzten ziela gogoratu du, ordea. "Gazteleraz ezer ez genekiela hasi ginen gu eskolara. Dotrina izaten genuen euskaraz, horretarako ez zuten eragozpenik jarri".

Aitak Tolosako azokatik ekarritako bertsopaperak izaten zituen etxean, eta ia bertatik ikasi zuen irakurtzen: "Begiak argitu nituenez geroztik bertsopaperak irakurtzen hasi nintzen. Behiak jezten ere aritua naiz, esku batean titia eta bestean bertsopaperak hartuta. Nik orduan bertsopaperak irakurri ez, jan egiten nituen". Bertsolari izatea berezkoa izan du, baina bertsozaletasuna aitarengandik datorkio: "Ama zena ez zen bertsozalea, baina aita zena itsu-itsua zen, eta bertso zahar asko zekizkien. Ahotsa ere ederra zuen, eta behiak biltzera edo jeztera joatean askotan bertso zaharrak kantatzen zituen".

Lagun artean eta ezkutuan, bertsotan

15 bat urte zituela lagun artean hasi zen lehen aldiz bertsotan. "Tabernara sartzeko gazteegi, eta mendiko txabolaren batean gaztaina erreak janez, sagardo berriarekin umore ederrean jartzen ginen. Bertsotan edo elkarri bertsoen antzeko zerbait boteaz aritzen ginen. Herrian udaletxe azpian ere elkartzen ginen". Herritarrak gazteak bertsotan aritzen zirela konturatu ziren, eta baita aitari esan ere bateren batek. "Familian isilean ibiltzen nintzen, eta etxekoek ez zekiten ezer. Orduan bertsolariek fama ona baino txarra gehiago izaten zuten. Mozkorrak edo alferrak zirela... mila aitzakia izaten zituzten".

Errezilgo bi anaia, Sebastian eta Bitoriano Loidisaletxe, bata Berrobira joan zen apopilo, eta bestea, Belauntzara. Haien laguntza izan zuen Garmendiak, eta Berrobiko tabernan bertsotan eurekin hasi zela dio. Herri askotan bezala, Berrobin ere, Luistarren festa izaten zen urtero, ekainaren 21ean. Behin komunio handia eginez gero, ezkondu bitartean mutilak Luistarrak izaten zirela azaldu du, eta neskak Maria Alabak.

Herrian bertan egin zuen lehen plaza 18 urte zituela. Alboan, Sebastian Loidisaletxe eta Jose Joakin Mitxelena izan zituen: "Garai hartan izan nuen gauzarik ederrena eskatu gabeko bost duroko soldata izan zen. Garai hartan bost duro asko zen".

Gaur 18 urteko gazteak plazaz plaza dabiltzala gogorarazi du. Garaiak ezberdinak ziren. Behin lehen plaza eginda, herriko tabernan edo Tolosara jaitsitakoan egiten zuen bertsotan. Herritik kanpora egin zuen lehenengoetako plaza, Loidisaletxerekin batera, Urkizun [Tolosa] izan zen, San Pedroetan. "Oilaskoak biltzen aritu ginen lehenengo, eta Kaxiano eta anaia soinua joaz lagun izan genituen. Ondoren, plazan aritu ginen bertsotan".

Gipuzkoako txapelduna, 1967. urtean

1959. urtean hartu zuen parte lehen aldiz txapelketa batean. Luistarrek antolatu zuten Aginagan, eta txapeldunorde geratu zen. "Txapelketa frankotan parte hartu dut. Azkena 1999. urtean izan zen, Gipuzkoako herri artekoan. Ez nuen joan nahi, baina joateko eta joateko animatu ninduten, eta nahiko ondo ibili ginela esango nuke", erantsi du. Erniope taldean parte hartu zuen Jexux Mari Irazu eta Amaia Agirrerekin. Ordezko moduan Aitor Usandizaga izan zuten. 32 urte lehenago, 1967ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa irabazi zuen Txomin Garmendiak: "Edozein garaitan txapeldun izatea handia da, baina gaur gauza horiek indar handiagoa dute. Telebistak, irratiak, hainbesteko antolakuntza, hainbeste bertsolari, hainbeste bertso eskola... eta txapelketek izen handiagoa dute". Eta garaiak alderatzen jarraitu du: "Gure garaian gazte jende gutxi izaten zen. Gure kidekoa eta baserritarra zen entzulea. Gaur, ordea, gazte asko biltzen da, eta batez ere emakumea da. Aldaketa hau bertso eskolek ekarri dute". Bere garaian emakumeek dantzan egin nahi izaten zutela dio, eta musika isilarazi eta bertsolariak hastea ez zitzaiela gustatzen. Eta gaurko neskek, berriz, orokorrean ez dutela dantzarik egiten.

Istripuaren ostean, aldaketa

1980an istripu bat izan zuen, eta bizitza aldatu zitzaion. Hiru urte pasa behar izan zituen makuluekin, eta liburuekiko zaletasuna umetatik badatorkio ere, orduan hasi zen irakurtzen eta idazten. Ordura bitarte, gustatu bai, baina ez zuen denborarik izaten. Behin, Auspoa argitaletxeko Aita Zabala zuzendariarekin topo egin zuen Berrobin bertan. Ordura arte idatzitakoak erakutsi zizkion, eta Denbora pasa liburua izan zen argitaratu zuen lehena. Harrezkero, asko idatzi du.

Ezkondu zenetik, Villabonan bizi da. Goizean goiz jaikitzen da, eta kafesne bat hartu ostean, egunkaria irakurtzea du gustuko. Etxean bada, bazkalostean siesta egiten du. Urtarrilean belaunean ebakuntza egin zioten, eta poliki-poliki ari da osatzen. Ostegunero Arrate irratian hitz egiten du, eta idazteari ere ez dio utzi. Telebistan, berriz, pilota partidak ditu gustuko. Hilaren 18an Gipuzkoako Bertsolari Txapelketako finalean izango da, baina ez da ausartu esaten txapela nork jantziko duen. Bertso mundua ez du ahazteko. Hargatik, oraindik, herriren batetik bertso saioren batera joateko deitzen diotenean ez du ezezkorik esaten. Jaioterria ere ez du ahazteko, eta hara joatea gustuko du.

Nafarroan bizi diren 1.400 pertsonak jaso zuten iaz osasun zerbitzua Gipuzkoan. Gehienak Bortzirietan, Goizuetan eta Aranon bizi dira, eta Irungo edo Donostiako zentroetara joaten dira.

Urtero legez, Euskal Herriko nekazari eta ganadu azoka garrantzitsuenetariko bat izango da asteartean, Santa Luzia egunean, Urretxu eta Zumarragan. Bildutakoek baserriko produktuak ikusi eta dastatzeko aukera izango dute, baita animaliak bertatik bert...

EAJren udal taldeak osasun etxe gehiago egiteko baldintzak jartzeko eskatu dio Donostiako Udalari; hain justu, Parte Zaharrean eta Aieten ikusten dute zentroak egiteko beharra. Aitziber San Roman zinegotziak azaldu duenez, Parte Zaharreko oraingo anbu...

Ruper Ordorikak Hodeien azpian (Elkar) azken lana aurkeztuko du igandean, Elgetako Espaloia kafe antzokian. Disko berria kaleratu eta iragan abenduaren 1ean eman zuen lehen kontzertua, Gasteizen, eta bigarren kontzertua izango da Elgetakoa. Han joko ...

'Zazpikoloroa'EibarIragan hilean estreinaturiko Zazpikoloroa ikuskizun berria eskainiko dute, bihar eta etzi, Pirritx, Porrotx eta Marimotots pailazoek Eibarko Unibertsitateko antzokian. Egunean bi emanaldi egingo dituzte. Bihar, 16:30ean eta 19:00eta...

Iazko ekainaz geroztik da Artzai-Gazta elkarteko lehendakari Puy Arrieta Prosa (Araia, Araba, 1978), eta aldaketarik ez bada, ardura horixe izango du 2014. urtera arte. "Badakizu, demokrazian bezala", esan du irribarrez. Elkartea 1980ko hamarkadaren e...